Oddiy moddalar
Oddiy moddalar — bitta kimyoviy unsur atomlaridan tashkil topgani bilan murakkab moddalardan farq qiladi. Kimyoviy unsurlarning erkin mavjud boʻlish shaklidir[1]. Boshqacha aytganda, kimyoviy jihatdan boshqa hech qanday unsur bilan bogʻliq boʻlmagan kimyoviy unsurlar oddiy moddalarni hosil qiladi[1]. Oddiy moddalarning 400 dan ortiq turi fanga maʼlum.
Atomlar orasidagi kimyoviy bogʻlanish turiga koʻra, oddiy moddalar metallar (Na, Mg, Al, Bi va boshqalar) va metall boʻlmaganlar (H2, N2, Br2, Si va boshqalar)ga boʻlinadi.
Oddiy moddalarga misollar: molekulyar (O2, O3, H2, Cl2) va atom (He, Ar) gazlar; uglerodning turli shakllari, yod (I2), metallar (faqat qotishmalar shaklida emas).
Allotropik modifikatsiyalari
[tahrir | manbasini tahrirlash]
a : olmos, b : grafit, c : lonsdaleit
d : fulleren — bukibol C 60, e : fulleren C 540, f : fulleren C 70
g : amorf uglerod, h : uglerod nanotubkasi
Xuddi shu kimyoviy unsur, koʻpincha, allotropik modifikatsiyalar deb ataladigan bir necha turdagi oddiy moddalarni (allotropiya) hosil qilishi mumkin. Allotropiya hodisasi maʼlum bir unsur molekulalarining turli xil tarkibda (tarkibiy allotropiya) boʻlishi yoki molekulalarning turli tarzda tuzilishi va molekulalarning (atomlarning) kristallarda joylashishi (shaklli allotropiya) bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Unsurning tegishli allotropik modifikatsiyalarni hosil qilish qobiliyati kimyoviy bogʻlanish turini, molekulalar va kristallarning tuzilishini belgilaydigan atom tuzilishiga bogʻliq.
Har xil allotropik modifikatsiyalar bir-biriga oʻtishi ham mumkin. Maʼlum bir kimyoviy unsur uchun uning allotropik modifikatsiyalari har doim fizik xossalari va kimyoviy faolligi bilan farqlanadi. Masalan, ozon kisloroddan faolroq, olmosning erish nuqtasi fullerennikidan yuqori boʻlgani kabi[2].
Oddiy sharoitlarda 11 ta unsur uchun mos keladigan oddiy moddalar gaz (H, He, N, O, F, Ne, Cl, Ar, Kr, Xe, Rn) hisoblanadi. 2 tasi suyuqlik (Br, Hg), qolganlar unsurlar — qattiq jismlardir.
Xona haroratida (yoki unga yaqin haroratda) 5 ta metall suyuq yoki yarim suyuq holatda boʻladi. Chunki ularning erish nuqtasi xona haroratiga yaqin hisoblanadi. Bular quyidagilar:
Tushunchalar nisbati
[tahrir | manbasini tahrirlash]„Atom“, „kimyoviy unsur“ va „oddiy modda“ tushunchalarining har biri oʻziga xos semantik mazmunga ega. Ushbu atamalarni faqat taʼlim maqsadlarida qoʻllash mumkin. Ilmiy va amaliy ishlarda bu maʼlumotlar yetarli emas.
Jadvalda moddiy obyektlarning massa-hajm oʻlchamlari va ularning oʻzaro mos kelishi mumkin boʻlgan xususiyatlari boʻyicha tasnifi koʻrsatilgan, quyidagi jadvalga qarang[2]:
Ushbu tushunchalarni toʻgʻri qoʻllay olish oʻzbek tilini bilish va oʻrganish mavzusiga asoslanadi.
| Kimyoviy unsurning xususiyatlari | Oddiy moddaning xususiyatlari |
|---|---|
| atom raqami nisbiy atom massasi izotopik tarkibi tabiatda tarqalishi davriy jadvaldagi oʻrni atom tuzilishi ionlanish energiyasi elektronga yaqinlik elektromanfiylik oksidlanish holatlari valentlik allotropik modifikatsiyalar kimyoviy belgi … |
rang berish hid elektr oʻtkazuvchanligi issiqlik oʻtkazuvchanligi eruvchanligi qattiqlik qaynash harorati erish harorati yopishqoqlik molyar massa optik xususiyatlar magnit xususiyatlari kimyoviy formula … |
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 Глинка Н. Л.. Общая химия, 24 изд., испр, Л.: Химия, 1985 — 18-19-bet.
- ↑ 2,0 2,1 Врублевский А. И.. Химия: базовый школьный курс, 3100 экз, Мн.: Юнипресс, 2009 — 11-12-bet. ISBN 978-985-507-813-6.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Axmetov N. S. Umumiy va noorganik kimyo. — 4-nashr, tuzatilgan. — M. : Oliy maktab, „Akademiya“ nashriyot markazi, 2001. — 743 b. — 15 000 nusxa. — ISBN 5-06-003363-5, ISBN 5-7695-0704-7.
- Vrublevskiy A.I. Kimyo: asosiy maktab kursi. — Mn. : Unipress, 2009. — 576 b. — 3100 nusxa. — ISBN 978-985-507-813-6.