Kontent qismiga oʻtish

Qurbonjon dodxoh

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
(Olay malikasidan yoʻnaltirildi)
Qurbonjon dodxoh qirgʻizcha: Курманжан Датка
Tavalludi
Qurbonjon Mamatboy qizi

22-may 1811-yil
Pomir-Olay togʻlari, Oʻsh viloyatida
Vafoti 1-fevral 1907-yil(1907-02-01)
(95 yoshda)
Oʻsh (shahar), Oʻsh uyezdi, Rossiya imperiyasi
Fuqaroligi Qoʻqon xonligi va Rossiya Imperiyasi
Millati Qirgʻiz
Dini Islom
Turmush oʻrtogʻi Olimbek dodxoh
Bolalari Abdullabek, Mahmudbek, Hasanbek, Botirbek va Qamchibek
Otasi Mamatboy

Qurbonjon dodxoh (qirgʻizcha: Курманжан Датка, 1811-yil 22-may, Oʻsh yaqinidagi Modi qishlogʻi — 1907-yil 1-fevral, Oʻsh uyezdi) — „Oloy malikasi“, „Janubiy malika“ va „Xalq onasi“ nomi bilan ham tanilgan, Chor Rossiyasi mustamlakachiligiga qarshi koʻtarilgan qoʻzgʻolon rahbari. U Qoʻqon xonligi va Buxoro amirligida dodxoh (malika) unvoniga ega boʻlgan. Qoʻqon xonligi vaziri Olimbek dodxoh Hasanboy oʻgʻli (1800—1863)ning rafiqasi. Rossiya imperator armiyasi polkovnigi (1876)[1]. Qurbonjon dodxoh 5 oʻgʻil va 2 qizning onasi boʻlgan.

Hokimiyatga yoʻl

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qurmanjon Mamatbay qizi Oloy togʻlarining Oʻsh shahri yaqinidagi Oʻroq (Oʻrka) qishlogʻida, Oʻsh chekkasida istiqomat qilgan mungush qabilasidan boʻlgan qirgʻiz koʻchmanchilari oilasida tugʻilgan[2][3]. U 18 yoshga toʻlganda, Qurmonjonning ota-onasi uni qizdan ikki baravar katta yigitga turmushga bermoqchi boʻlgan, biroq u anʼanani buzgan holda, uch yildan soʻng kuyovning uyidan qochib, otasi Mamatboyning uyiga qaytib kelgan[4].

1832-yilda Dodxoh unvoniga ega boʻlgan Qurmanjon, Oloy qirgʻizlari qabilalariga boshchilik qilgan boy Oloy Beki Olimbek Qurmonjonni nikoh shartnomasidan ozod qilib, oʻziga qonuniy xotin qilib oladi. Nodirabegim va Uvaysiy kabi oʻzbek shoiralari taʼsirida Qurbonjon dodxohning dunyoqarashi shakllanadi. Qurmanjon unga besh oʻgʻil tugʻdi va uning doimiy yordamchisi va maslahatchisi edi. Ularning nikohi 29 yil davom etgan. Qoʻqon xonligidagi koʻplab saroy fitnalarida qatnashgan Olimbek 1862-yili saroy toʻntarishlaridan birida tuzoqqa tushib qoladi va vafot etadi. Olimbek vafot etgach Qurbonjon dodxoh eri oʻrniga maʼlum muddat Andijon hokimi boʻlgan, Kengash uning ellik yoshli xotiniga oʻtgan. Soʻngra farzandlarini olib, oʻz ovuliga joʻnab ketgan. U Olay malikasi sifatida nom chiqargan.

Qurmonjonning oʻzi nafaqat Oloy xalqining hurmatiga sazovor boʻlgan, balki oʻziga sodiq boʻlgan 10 ming otliq qoʻshinga boshchilik qilgan. Qoʻqon xoni Xudoyor Oloy qirgʻizlarini oʻziga boʻysunuvchi deb eʼlon qilib, ularga soliqlar qoʻyganida, Oloy malikasi bunga nafaqat qarshi chiqdi, balki Xudoyorxonning koʻchmanchilarga soliq solishdan bosh tortishga, oʻzini Oloyning yangi hukmdori deb eʼtirof etishga va Oly hududini oʻz qoʻliga oʻrnashib olishga muvaffaq boʻladi[5]. Oʻzining takabburligi bilan tanilgan xon oʻz qarorgohida Qurbonjon dodxohni eng oliyjanob bek sifatida kutib olishga majbur boʻladi. Oʻrta Osiyo va butun musulmon Sharqida birinchi marta ayol kishi sharafiga rasmiy ziyofat uyushtirildi. Oloy hukmdorini Buxoro amiri Muzaffarxonjasur va dovyurakligi bois Qurbonjonga dodxoh unvonini bergan va unga „Dodxoh“ unvonini bergan ikkinchi hukmdor boʻlgan[6]. Oʻsha davrda Qurbonjon dodxoh musulmon davlatining boshida turgan ayollarning kichik toifasiga kirdi.

Amir yordamida Qoʻqon taxtini qayta egallagan Xudoyorxon Qurbonjon dodxohni Olay vodiysining hokimi qilib tayinlaydi (1865). Uning katta oʻgʻli Abdullabek esa Oʻsh hokimi qilib tayinlangan. Qurbonjon dodxoh bilan Qashqardagi Yettishahar uygʻur davlati hukmdori Yoqubbek oʻrtasida yaxshi munosabatlar oʻrnatilgan.

Qurbonjon dodxohning bosh qarorgohi Gulcha qishlogʻida joylashgan edi. Turkistonni kezib, Oloyga qirgʻiz chavandozlari hamrohligida borgan rus olimi A. P. Fedchenko taʼkidlaganidek, Qurmanjon „juda katta obroʻga ega, bizning chavandozlar bu haqda faqat katta hurmat bilan gapirmagan“. Qoʻqon xonlari ham Oloy hukmdoriga ehtiyotkorlik va hurmat bilan munosabatda boʻlib, uning isyonkor qirgʻiz xalqi ustidan hokimiyatni saqlab qolish qobiliyatini yuqori baholaganlar[7][8].

Rossiyaning ekspansiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qarshilik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1876-yilda rus qoʻshinlari Qoʻqon xonligi hududiga bostirib kirib, uni egallagan. Shu bilan birga janubiy qirgʻiz viloyatlari, xususan, Oloy boʻysundirilmaganligicha qoldi. Qurbonjon dodxoh oʻzining besh oʻgʻli singari Oloy hududida „oq podshoh“ qoʻshinlarining paydo boʻlishiga salbiy munosabatda boʻlib, ularga qarshilik koʻrsatishga qaror qildi  va Oloy qirgʻizlarining rus qoʻshinlariga qarshi kurashiga rasman rahbarlik qildi[9].

Datkaning oʻgʻillari Abdildabek, Mamitbek, Asanbek, Botirbek va Qamchibeklar — Alimbek va Qurbonjon dodxohning oʻgʻillari Qirgʻiziston janubidagi togʻli hududlarga joylashib, Pomir-Oloy hududiga kirib kelgan rus boʻlinmalariga qarshi kurash boshladilar. Qurmonjon-datka oʻgʻillari boshchiligidagi bir yarim ming otliq Gulchadan 25 verst uzoqlikdagi Janyriq togʻining yetib boʻlmaydigan qismida joylashgan. 1876 ​-yil 25-aprelda qirgʻiz va rus qoʻshinlari oʻrtasida birinchi keng koʻlamli jang boʻlib, u kun boʻyi davom etdi. Rus otryadi dushmanni oʻz pozitsiyalaridan siqib chiqarishga muvaffaq boʻldi: katta yoʻqotishlarga uchragan Oloylar chekinishga majbur boʻlishdi[10].

Janglar paytida Qurbonjon-datka oʻz qishloqlari bilan Qashqar chegarasidagi Koʻksu vodiysiga koʻchib oʻtgan, ammo bu yerda Qurbonjonning barcha qishloqlari himoyasizligi tufayli uygʻur koʻchmanchilari tomonidan magʻlubiyatga uchragan. Chorvasining koʻp qismini yoʻqotgan qirgʻiz hukmdori Afgʻonistonga qochishga urinib, Oloyga qaytib keldi. Bu urinish muvaffaqiyatsiz yakunlandi: 29-iyul kuni Shabdon-botir boʻlinmalari Qurmonjon-datkaning izidan borib, uni bosib oldilar. Knyaz Vitgenshteyn malikaning Oloy qirgʻizlariga katta taʼsirini hisobga olib, Qurbonjonni oddiy asir sifatida emas, balki alohida sharaf bilan Oloyda joylashgan shtab-kvartiraga kuzatib qoʻydi. Unga immunitet va toʻliq xavfsizlik kafolatlangan.

Rossiya bilan yarashish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Mixail Skobelev

Qurbonjon dodxoh qarorgohida uni Fargʻonaning birinchi harbiy gubernatori, rus-turk urushining boʻlajak qahramoni, general Mixail Skobelev qabul qildi. Rus generali anʼanaviy Sharq odatlariga rioya qilib, uni shirinliklar bilan muomala qildi, hukmdorga faqat „malika“ deb murojaat qildi va afsonaga koʻra, u bilan suhbatni quyidagi soʻzlar bilan boshladi: „Oh, qancha mard oʻgʻillarning onasi! Meni ham oʻz oʻz oʻgʻling deb bil“, deb Qurmonjon datkaga juda xushomad qilgan. Suhbatdan soʻng general shaxsan oʻzi „Janubiy malika“ga brokar libos kiydi. Datka Skobelevning oʻgʻillariga qarshilikni toʻxtatish toʻgʻrisida maktub yozish haqidagi iltimosiga rozi boʻldi, lekin faqat uning barcha tarafdorlari, birinchi navbatda oʻgʻillari uchun kechirim vaʼdasi, shuningdek, ikkinchisini yangi tashkil etilgan hokimiyatda boshqaruv lavozimlariga tayinlash evaziga. Turkiston umumiy hukumati volostlari. General rozi boʻldi va keyin Qurmonjon-Datka Oloy qirgʻizlari erlarini Rossiya imperiyasiga qoʻshib olishini rasman eʼlon qildi. Buning uchun Rossiya hukumati unga polkovnik unvonini berdi[11].

Rossiyaga qoʻshib olingandan soʻng Oloy hududida beshta volost tashkil topdi, ulardan toʻrttasi: Kichi-Olay, Naukat , Gulchin va Oʻzgan  — Qurmanjon-datka shartiga koʻra, uning oʻgʻillari Qamchibek, Mamitbek, Asanbeklar tasarrufiga oʻtdi. va Botirbek. Faqat malikaning toʻngʻich oʻgʻli Abdildabek Oloyga qaytmadi. U Makkaga haj ziyoratiga borgan, biroq soʻnggi janglarda olgan jarohatlari tufayli yoʻlda vafot etgan. Markaziy Osiyoga safari chogʻida Qurmanjonning tarjimai holi bilan qiziqqan va uning yaqinlari bilan shaxsan muloqot qilgan rus yozuvchisi, „Narodnaya volya“ning sobiq aʼzosi Ivan Yuvachev (yozuvchi Daniil Xarmsning boʻlajak otasi) uning oʻgʻillari koʻpincha hokimiyat va uning manfaatlarini suiisteʼmol qilishini yozadi. oʻz vakolatlaridan jiddiy ravishda oshib ketgan.

Keyinchalik, Qurbonjon dodxoh Rossiya hukumati bilan doʻstona munosabatlar oʻrnatish yoʻlini belgiladi. Bunga asosan oʻsha paytda qirgʻizlar orasidagi roli sezilarli darajada oshgan Shabdan botir yordam berdi[12].

Rossiya ichidagi siyosat

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Mixail Ionov

Endi mana shunday osoyishta davrda aytmoqchiman: butun xalqim, oʻzim va yaqinlarim hech qachon sizga qarshi fitna uyushtirgan emas. Biz tomondan hech qanday zarar yoʻq. Xalqim yomonlik qilsa, xiyonat qilsa, men aybdorni qattiq jazolayman, umrimning oxirigacha pushaymonlik azobiga chidayman ... Mamatboy qizi Qurbonjon dodxoh.

— Qurbonjon dodxohning general-gubernator Mixail Ionovga maktubidan.

Qurbonjonni shaxsan tanigan rossiyalik siyosiy va harbiy arboblar: Lev Kostenko, Mixail Ionov, Konstantin Kaufman  uning dunyoviy donoligi va vatandoshlari orasida gʻayrioddiy hurmatini qayd etdilar. Koʻpgina amaldorlar maslahat soʻrab shaxsan Dodxohga murojaat qilishadi[13]. Oʻsh uyezdining birinchi boshligʻi mayor (keyinchalik polkovnik) M. Ionov bilan Qurbonjon dodxoh uzoq yillar davomida doʻstona aloqalar olib borgan, uzoq yozishmalar olib borgan, sovgʻalar va fotosuratlar almashishgan[14].

1881-yilda Turkiston gubernatori Kaufman urush vaziri Dmitriy Milyutinga murojaat qilib, Qurbonjon dodxohga har yili 500 rubl miqdorida nafaqa berishni soʻraydi. Biroq, Rossiya imperiyasi Moliya vazirligi Dodxoh hukumatdan nafaqa olish huquqiga ega emas va bundan tashqari, kichik yerlardan daromad olgan deb hisoblaydi. Shuning uchun yordam miqdori 500 dan 300 rublgacha kamaytiriladi[15].

Rus armiyasining Pomir yurishlari paytida Qurbonjon dodxoh oʻz xalqiga polkovnik Mixail Ionov otryadiga oziq-ovqat yetkazib berishni buyurdi[16]. Sobiq Qoʻqon xonligi hududidagi koʻplab qoʻzgʻolonlar chogʻida oʻzini ehtiyotkor tutib, oʻzini rossiyaparast yoki betaraf pozitsiyani egallashni afzal koʻrgan[17].

Oʻgʻilning hibsga olinishi va oʻlimi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1893-yilda rus bojxona inspektori ikki qoʻriqchi hamrohligida Qurbonjon dodxoh oʻgʻillaridan biri, Qamchibekning uyiga tintuv oʻtkazgan holda keladi. Qamchibek bu davrda Afgʻonistondan Qashgʻar orqali olib oʻtilgan kontrabanda yukini olgani haqida maʼlumotga ega boʻladi. Oʻsha vaqtida Qamchibek uyda yoʻq edi. Bojxonachilar uning rafiqasida zargarlik buyumlari bor, degan bahona bilan uning oʻrim-sochini kesib, haqorat qiladilar, Qamchibekning nukeri Oqbalbon bekiga bexabar buning uchun qasos olishga qaror qilib, qorovulni ham, ikkala qorovulni ham oʻldiradi.

Olimbekning akasining oʻgʻli Qorasakal Qamchibekning Oʻshdan Oloyga bir kechada burilib keta oladigan joʻrgʻoni borligini aytib, unga tuhmat qiladi. Tekshiruv shuni koʻrsatdiki, „Jorgo“ belgilangan muddatni bajargan. Bu Qamchibekka qarshi asosiy dalil boʻldi. Qamchibek bilan birga uning ukasi Mamitbek, jiyani Arstanbek, shuningdek, nabirasi Mirzapayas va nuker Akbalban kontrabanda va bojxona xodimlarini oʻldirishda ayblanib hibsga olingan. Ular ikki yil qamoqda oʻtirib, hukm chiqarilishini kutdilar. Bu ishda jami 21 kishi hibsga olingan[18].

Sobiq hukmdor general-gubernator Povalo-Shveykovskiyning huzuriga Margʻilonga borib, undan oʻgʻillari va nabiralarini kechirishini soʻraydi[19]. U Mamitbek, Arstanbek va Mirzapayasni oʻlimdan qutqarishga muvaffaq boʻldi — Irkutsk viloyatida oʻlim jazosi ogʻir mehnat bilan almashtirildi. Qurbonjonning suyukli oʻgʻli Qamchibekni qutqarib boʻlmadi. 1895-yil 3-martda Oʻshning markaziy maydonida onasi koʻz oʻngida Akbalbon bilan birga osib oʻldirilgan. Afsonaga koʻra, osib qoʻyishga birinchi urinish muvaffaqiyatsiz tugadi — arqon uzilib, Qurbonjon jazoni bekor qilishni soʻrab: „Yartagan bunga qarshi“, deydi. Ammo ijroni nazorat qiluvchi amaldor ikkinchi buyruq bergan.

Qamchibek podshohning farmoniga koʻra avf etilgan, degan versiya bor, lekin mahkum allaqachon qatl etilgan, afv esa juda kech kelgan[20].  Sevimli oʻgʻlining oʻlimi oldidan uning soʻnggi soʻzida „oʻlimga tik qara“ deydi. Oʻgʻlining oʻlimi Qurbonjonga kuchli maʼnaviy taʼsir koʻrsatdi: ayol jamoat hayotini, mol-mulkini tashlab, Oʻsh yaqinidagi Madiy qishlogʻiga joylashdi.

  • Qurmanjon-datkaning 19-asr oxirida olingan fotosuratlari (birinchi marta I. P. Yuvachev kitobida nashr etilgan)

Oʻtgan yillar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Mannerxaym va frantsuz sharqshunosi Pol Pelliot Qurbonjon dodxoh uyida. Chapdan oʻngga: Pol Pelliot, daniyalik Kurmanjon, uning nabirasi Gustav Mannerxaym

Olay malikasining dovrugʻi hatto Sankt-Peterburgdagi imperator saroyigacha yetib borgan[2]. Qurbonjon dodxoh zohid boʻlganidan koʻp oʻtmay, imperator Nikolay II u haqida xabar topgan va u unga maxsus qirollik sovgʻasi — zanjir va jigʻa bilan bezatilgan imperiyaning davlat gerbi tasvirlangan oltin ayollar soatini, olmos va atirgullar bilan berishga qaror qilgan. Koʻp sonli otliq qoʻriqchilar hamrohligida Oʻsh tumani boshligʻi Madi qishlogʻiga yetib keldi va „Janub malikasi“ga imperator sovgʻasini tantanali ravishda topshirgan.

1906-yil iyun-iyul oylarida, Qurbonjon dodxoha oʻlimidan olti oy oldin, mashhur Osiyo ekspeditsiyasi paytida rus sayohatchisi va Finlyandiyaning boʻlajak marshali Carl Mannerheim Oloy vodiysidan oʻtgan. U Oʻshda toʻxtab, sobiq qirgʻiz hukmdorining uyiga tashrif buyurgan. Mannerheim oʻzining sayohat kundaliklarida Oloy qirgʻizlari, oʻz qarorgohida Qurbonjon dodxoh oʻgʻli Asanbek bilan muloqoti va albatta, „Oloy malikasi“ bilan uchrashuvi haqida xotiralarni qoldirgan. Mannerheim 96 yoshli muslima ayolning suratga tushishga va hatto ot minishga qanchalik oson rozi boʻlganidan hayratda edi[21].

Qurbonjon dodxoh 1907-yil 1-fevralda Madiy qishlogʻidagi uyida vafot etgan. Qurbonjon Oʻshda 1895-yilda qatl etilgan oʻgʻli Qamchibek yoniga dafn etilgan.

Shaxsiyat

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qurbonjon dodxoh otda oʻtiradi. Uning nevaralaridan biri yonida turibdi. Surat nuallifi Gustav Mannerxaym

Sheriy isteʼdod

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xalq tarixida Qurbonjon goʻyoki Ziynat nomi bilan sheʼrlar yozgan degan taxminlar mavjud. Malika nafaqat oʻz ona qirgʻiz tilida, balki turkiy va fors tillarida ham asarlar yaratgan. Uning sheʼriy merosining ozgina qismi hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Uning qatl etilgan oʻgʻli Qamchibekka bagʻishlangan motam sheʼri nisbatan keng tarqalgan. Uni bir qancha tillarga, jumladan rus tiliga M. Rudov tarjima qilgan:

Lochin, oʻgʻlim Qamchibek,
Bu oʻlik dunyoni tark etasan,
Siz notoʻgʻri dunyoni tark etasiz,
Shafqatsiz asr toʻr qoʻydi,
Siz ilmoqqa tushib qoldingiz
Ruh siz bilan ajraladi.
Men qaygʻularimni agʻdardim,
Odamlarni yomonlikdan qutqarish uchun,
Yuragimga gʻamimni yashirdim,
Odamlarni muammoga tortmaslik uchun.
Boshingizni egmadingiz,
Siz otliq sharafini himoya qildingiz.
Kurashdagidek, beligacha yalang,
Oʻlimni mensimaslik
choʻqqisida
Siz jangga tayyorsiz
Men qoʻrqmasdan yurdim.
Mening sodiq oʻgʻlim,
xayr, kechir.
Siz muqaddas yoʻldasiz!

Biroq tarixiy tadqiqotlar „Ziynat“ taxallusi boshqa shaxsga tegishli ekanligi, Qurbonjon dodxohning bilimi keng, aqli oʻtkir boʻlsa-da, oʻqish va yozishni bilmagani isbotlangan[22].

Zamondoshlar xotiralari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qurbonjon dodxohning shaxsiy fazilatlari haqida juda kam maʼlumotlar saqlanib qolgan. Maʼlumki, u oʻrtacha zohid edi va shovqinli shahar hayotiga qiziqmas edi. Shuningdek u qishni ham, yozni ham kigiz uyida, Oloy tizmasi yonbagʻirlarida kezib oʻtkazgan.

Qurbonjon dodxoh va Mixail Skobelev oʻrtasidagi suhbatda boʻlgan rus armiyasi ofitseri Boris Tageyev malikani „kichkina qirgʻiz ayoli, garchi yosh boʻlmasa ham, goʻzal, qandaydir moʻynali kiyimlar bilan ishlangan toʻn kiygan“ deb taʼriflagan. Qurbonjonning koʻrinishi haqida boshqa xotiralar yoʻq.

Ivan Yuvachev Qurbonjon bilan shaxsan tanish emas edi, lekin uning qarindoshlari (xususan, Mamitbekning oʻgʻli) soʻzlariga koʻra, u oʻz kitobida malikani shunday tasvirlaydi:

Qurbonjon oʻzining uzoq va chiroyli nutqlarida yuksak aql-zakovat va diplomatik qobiliyatni namoyon etgan. Keksaligiga qaramay, uning koʻzlari hali ham jonli chaqnab turar, yuz xususiyatlari uni qirgʻiz ayollaridan ajratib turadigan oʻziga xos goʻzallikni koʻrsatardi.

— Ivan Yuvachov

Xotira

[tahrir | manbasini tahrirlash]
1994-yilgi 50 somlik seriyasidagi banknotdagi portret
2002-yilgi 50 somlik seriyasidagi banknotdagi portret
2009-yilgi 50 somlik seriyasidagi banknotdagi portret

Oloy vodiysida oʻttiz yillik yakka hukmronlik davrida Qurmonjon-datka oʻzini favqulodda davlat arbobi sifatida koʻrsatdi, datka haqidagi afsonalar avloddan-avlodga oʻtib, bugungi kungacha yetib kelgan[23].

Qurbonjon nafaqat Oloy va Qashqar qirgʻizlari orasida katta obroʻga ega edi. Rossiya va chet ellik sayohatchilar, harbiy va hukumat amaldorlari, mustamlakachi amaldorlar Qirgʻiziston janubida boʻlsa, albatta, Qurbonjon dodxohga tashrif buyurishgan. Qurmonjonliklar Hindistondan Buxoroga ketayotganda qor boʻroniga ilinib qolgan ikki ingliz emissarini oʻlimdan qutqarib qolishganini tarixdan maʼlum[24][25].

„Olay malikasi“ yevropaliklarda ayniqsa chuqur taassurot qoldirgan. Afsonaviy Qurbonjon dodxoh haqidagi maqolalar, jumladan, uning hayoti davomida yozilgan maqolalari rus, fransuz, nemis, polyak va boshqa koʻplab Yevropa nashrlarida chop etilgan.

2002-yilda Qurbonjon dodxoh haqidagi kitob uch tilda — qirgʻiz, rus va ingliz tillarida nashr etilgan. 2004-yilda Bishkekdagi eman bogʻida Erkindik shoh koʻchasida hukmdor haykali oʻrnatilgan. Bishkek va Oʻsh shaharlaridagi koʻchalar ham Qurbonjon dodxoh nomi bilan atalgan[26].

Qirgʻiziston banknotlarining old tomonida Qurbonjonning portretini 50 soʻmlikning har uch nashrning nominalida koʻrish mumkin[27]. Orqa tomonda  bir vaqtlar Qurbonjon hududi boʻlgan Oʻzgan shahridagi meʼmoriy majmua tasviri joylashgan.

Qirgʻiziston-Rossiya Slavyan universiteti tomonidan taʼsis etilgan xalqaro mukofot Qurbonjon dodxoh nomi bilan atalgan. Mukofot bir necha bor turli mamlakatlardan fan, madaniyat va siyosat arboblariga, xususan, Qozogʻiston (Sara Nazarboyeva) va Rossiyaning (Lyudmila Putina) ning birinchi xonimlariga berilgan[28]  va Rossiya (Lyudmila Putina)  berilgan[29].

2010-yil oxirida Bishkekdagi „Ala-Too“ kinoteatrida Qurbonjon dodxoh xayriya fondi tashabbusi bilan yaratilgan Z.Eralievning „Too xonshasi“ („Togʻ malikasi“) toʻliq metrajli hujjatli filmining taqdimoti boʻlib oʻtgan. Taqdimotda rasmiy shaxslar, jumladan, Qirgʻiziston prezidenti Roza Otunbayeva ishtirok etgan.

Qurbonjon dodxoh noyob tarixiy shaxs boʻlib, u Qoʻqon xonligi, Xitoy va Rossiya hukmronligi davridagi oʻta ogʻir davrda mas’uliyatni oʻz zimmasiga olgan. Uning donoligi va diplomatik mahorati bizni oʻlim va halokatdan qutqargan. U har qanday qiyin vaziyatdan chiqish yoʻlini topa oldi, shuning uchun ham Rossiya ham, Qoʻqon xonligi ham u bilan hisoblashishga majbur boʻldi.

— Roza Otunbayeva[30]

Qirgʻiziston Respublikasi Prezidenti farmoni bilan 2010-yil 28-dekabrda 2011-yilda mamlakatda Qurbonjon dodxoh yili deb eʼlon qilingan va bu yil tugʻilganiga 200 yil toʻlgan edi. Prezident Qurbonjonning ikki evarasi, qirgʻizistonlik jamoat arbobi Chinibek Abdiqaparov va iqtisod professori Adilbek Sultonbekov bilan ham uchrashdi va ular Roza Otunboevaning qaroriga roziligini bildirdi[31][32].

2014-yil 31-avgustda Qirgʻiziston Mustaqilligi kunida „Qirgʻizfilm“ va „Aytish film“ kinostudiyalari tomonidan rejissyor Sodiq Sher-Niyoz tomonidan suratga olingan „Qurbonjon dodxoh“ tarixiy doston filmining premyerasi boʻlib oʻtgan[33]. Bu Qirgʻiziston mustaqillikka erishganidan keyin Qirgʻiziston Respublikasi hukumati buyrugʻi bilan suratga olingan birinchi toʻliq metrajli tarixiy filmdir. Film 19-asrda qirgʻizlarning rahbari boʻlgan va xalq onasi sanalgan „Oloy malikasi“ning hayoti va faoliyati haqida hikoya qiladi. Filmning jahon premyerasi 2014-yil 22-avgust kuni Monreal xalqaro kinofestivalida boʻlib oʻtgan. 2014-yil oktabr oyida film Qirgʻiziston nomidan „Xorijiy tildagi eng yaxshi film“ nominatsiyasida „Oskar“ mukofotiga nomzod boʻlgan. Bundan tashqari, film Rossiyaning „Nika“ kino mukofotiga nomzod boʻlgan.

Ommaviy madaniyatda

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2014-yilda „Togʻlar malikasi“ (aslida "Qurbonjon dodxoh" deb nomlangan) filmi chiqdi, unda uning hayoti haqida hikoya qilinadi[34]. Modi qishlogʻida uy-muzeyi mavjud. Fargʻona va Oʻshda koʻchalar, maktablar uning nomiga qoʻyilgan.

Adabiyot

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Oʻzbekistonning yangi tarixi. 1-kitob [Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida), T., 2000; Chorategin T., Omurbekov T., Qirgʻiziston tarixi (XIX asr boshi — 1917-yil), Jalolobod, 2000.
  • Saul Abramzon Qirgʻiz xalqi va ularning etnogen va tarixiy-madaniy aloqalari. — Leningrad, 1971-yil.
  • Asqar Akayev Taniqli shaxslar haqida. — Bishkek, 1999-yil.
  • Vasiliy Bartold Qirgʻiz va Qirgʻiziston tarixiga oid tanlangan asarlar. — Bishkek, 1998-yil.
  • Gaziev A. Qurbonjon dodxoh — Oloy tojisiz malikasi. — Bishkek, 1991-yil.
  • Qirgʻiziston — Rossiya: munosabatlar tarixi. Hujjatlar va materiallar toʻplami. — Bishkek, 1998-yil.
  • Mokrynin V. P. Oʻtmish izidan. — Bishkek, 1986-yil.
  • Ploskix V. qirgʻiz. Qoʻqon xonligi. — Bishkek, 1977-yil.
  • Ploskix V. Qirgʻizlar va Qirgʻiziston tarixi. — Bishkek, 2000-yil.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „100 лет со дня смерти Курманжан-датки“ (deadlink). Кыргыз эль (2007-yil 7-fevral). 2011-yil 17-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-fevral.
  2. ↑ 2,0 2,1 Tamm E. E. The Horse That Leaps Through Clouds: A Tale of Espionage, the Silk Road and the Rise of Modern China. — Vancouver: Douglas & McIntyre, 2010. — P. 88. — ISBN 978-1-55365-269-4
  3. ↑ „Курманжан Датка“ (deadlink). Известные люди Кыргызстана. Advantour Средняя Азия. 2011-yil 14-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-fevral.
  4. ↑ „Курманжан Датка“ (deadlink). Известные люди Кыргызстана. Advantour Средняя Азия. 2011-yil 14-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-fevral.
  5. ↑ [militera.lib.ru/memo/russian/tageev_bl/04.html B. L. Tageev. „Russkie nad Indiey“ (Voenizdat, 1998). Glava IV — „Olgin lug. Kirgizskaya tamasha“]
  6. ↑ The Horse That Leaps Through Clouds: A Tale of Espionage, the Silk Road and the Rise of Modern China — 87-88-bet. Qaraldi: 1 ekim 2020. 
  7. ↑ „100 лет со дня смерти Курманжан-датки“ (deadlink). Кыргыз эль (2007-yil 7-fevral). 2011-yil 17-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-fevral.
  8. ↑ „Кулбубу Бектурганова. «Кыргызстандын Асыл Кыздары». Бишкек, 2006“. 2018-yil 25-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-fevral.
  9. ↑ „Кыргызстан в период Российской империи“. 2017-yil 1-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-fevral.
  10. ↑ Yuvachev I. P. Kurban-Djan-Datxa, kara-kirgizskaya saritsa Alaya. Glavi III i IV (Wayback Machine saytida 2022-12-30 sanasida arxivlangan) // Istoricheskiy vestnik. — № 12, 1907.
  11. ↑ Yuvachev I. P. Kurban-Djan-Datxa, kara-kirgizskaya saritsa Alaya. Glavi III i IV (Wayback Machine saytida 2022-12-30 sanasida arxivlangan) // Istoricheskiy vestnik. — № 12, 1907.
  12. ↑ Васильев А. Алайская царица // Родина : журнал. Архивировано 26 yanvar 2013 года.
  13. ↑ Васильев А. Алайская царица // Родина : журнал. Архивировано 26 yanvar 2013 года.
  14. ↑ Yuvachev I. P. Kurban-Djan-Datxa, kara-kirgizskaya saritsa Alaya. Glavi III i IV (Wayback Machine saytida 2022-12-30 sanasida arxivlangan) // Istoricheskiy vestnik. — № 12, 1907.
  15. ↑ Васильев А. Алайская царица // Родина : журнал. Архивировано 26 yanvar 2013 года.
  16. ↑ Tageev B. L. Na Vostoke. Ocherki i rasskazi iz jizni na dalyokix okrainax Azii. — Varshava, 1902. — S. 103—120.
  17. ↑ „Курманжан Датка“ (deadlink). Известные люди Кыргызстана. Advantour Средняя Азия. 2011-yil 14-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-fevral.
  18. ↑ Yuvachev I. P. Kurban-Djan-Datxa, kara-kirgizskaya saritsa Alaya. Glavi III i IV (Wayback Machine saytida 2022-12-30 sanasida arxivlangan) // Istoricheskiy vestnik. — № 12, 1907.
  19. ↑ Две жизни Курманджан-датки // Слово Кыргызстана. — 21.01.2011.
  20. ↑ „Кулбубу Бектурганова. «Кыргызстандын Асыл Кыздары». Бишкек, 2006“. 2018-yil 25-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-fevral.
  21. ↑ Tamm E. E. The Horse That Leaps Through Clouds: A Tale of Espionage, the Silk Road and the Rise of Modern China. — Vancouver: Douglas & McIntyre, 2010. — P. 87. — ISBN 978-1-55365-269-4
  22. ↑ Васильев А. Алайская царица // Родина : журнал. Архивировано 26 yanvar 2013 года.
  23. ↑ „Кулбубу Бектурганова. «Кыргызстандын Асыл Кыздары». Бишкек, 2006“. 2018-yil 25-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-fevral.
  24. ↑ „Курманжан Датка“ (deadlink). Известные люди Кыргызстана. Advantour Средняя Азия. 2011-yil 14-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-fevral.
  25. ↑ „Кулбубу Бектурганова. «Кыргызстандын Асыл Кыздары». Бишкек, 2006“. 2018-yil 25-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-fevral.
  26. ↑ „Кто есть Кто в Кыргызстане. Курманджан Датка“ (deadlink). 2010-yil 11-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-fevral.
  27. ↑ „Банкноты достоинством 50 сом“. Национальный банк Киргизской Республики. 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-fevral.
  28. ↑ „Назарбаева Сара Алпысовна“ (deadlink). WOK.kz. 2011-yil 17-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-fevral.
  29. ↑ „Президент России во второй раз приедет в Киргизию“. Kyrgyz-Press (29 ноября 2002). 2011-yil 17-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-fevral.
  30. ↑ „Год Курманжан Датки“ (oʻlik havola — tarix ). Информационно-аналитический сайт Report.kg (2 января 2011). Qaraldi: 2011-yil 9-fevral.[sayt ishlamaydi]Andoza:Недоступная ссылка
  31. ↑ „Роза Отунбаева провела встречу с правнуками Курманджан датки“. Информационный портал Кыргызстана www.kginform.com (2011-yil 21-yanvar). 2017-yil 1-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-fevral.
  32. ↑ „В Кыргызстане стартовал кинокараван «Курманджан датка»“. Азаттык үналгысынын (2011-yil 28-yanvar). 2011-yil 17-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-fevral.
  33. ↑ „Review: 'Kurmanjan Datka Queen of the Mountains' a stirring epic — LA Times“. 2015-yil 16-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 18-mart.
  34. ↑ Ibraimov, Bakyt. „Kyrgyzstan's biggest ever blockbuster hits cinemas amid patriotism push“. The Guardian (2014-yil 24-avgust). Qaraldi: 2023-yil 18-aprel.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
 Vikiomborda Qurbonjon dodxoh
haqida turkum mavjud 



"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qurbonjon_dodxoh&oldid=5325280" dan olindi