Perm sistemasi

Perm sistemasi — paleozoy eratemasi (erasi)ning soʻnggi (oltinchi) davri. Perm sistemasi bundan 286 mln. yil avval boshlanib, 38 mln. yil davom etgan. Ingliz geologi R.I.Murchison 1841 yilda ajratgan. Perm sistemasi quyi va yuqori boʻlim hamda yaruslarga boʻlinadi (qarang Geoxronologiya). Perm sistemasida tektonik harakatlar juda kuchli boʻlgan: gersin tektonik burmalanish sikli davom etib nihoyasiga yetgan. Bu harakatlar Ural, Tyanshan, Gʻarbiy Yevropa (Gersin), Shim. Amerika (Appalachi) geosinklinal zonalarida avj olib, togʻ tizmalari paydo qilgan. Perm sistemasining 2yar-mida bepoyon platforma oblastlarida dengizlar chekinib, ularning oʻrnida quruklik vujudga kelgan. Perm regres-siyasi natijasida Perm sistemasi boshlarida mavjud boʻlgan poyonsiz dengizlar koʻl, havzalarga aylangan. Perm sistemasi oxirlarida plat-formalar quruklikka aylangan, ayrim joylar (mas, Tetis, Yuqori Yana)da dengizlar saqlanib qolgan. Perm sistemasida iqlim keskin zonal boʻlib, tobora quruklasha borgan. Tetis dengizi atrofida nam tropik ikdim mintaqasi ajrala boshlagan. Uning shim.dagi issiq va quruq iqlim mintaqasida tuzli va qizil rangli yotqiziklar keng rivojlangan. Yanada shim.rokdagi ancha nam min-taqada koʻplab koʻmir toʻplangan. Jan. moʻʼtadil mintaqada Gondvana koʻmir qatlamlari paydo boʻlgan. Perm sistemasi boshlarida Jan. yarim sharda materikni muz bosgan. Perm sistemasi oxirlarida iqlim soviy boshlagan, unga mansub kontinental yotqiziklarda kdzil rangli chaqiq jinslar koʻp. Shuningdek, kulrang chaqiq jinslar va koʻmir qatlamlari mavjud. Kuyi permda jan. materiklarda muz yotqiziklari (tallitlar) hosil boʻlgan. Perm sistemasi uchun tuzli laguna formatsiyalari xos, epikontinental dengiz yotqi-ziklari karbonat formatsiyalar — turli ohaktoshlar, jumladan, rifogen ohak-toshlardan iborat. Geosinklinal dengizlar oʻrnida terrigen chaqiq, chaqiqkarbonat va kremniyli chaqiq-vulkanogen formatsiyalar hosil boʻlgan. Perm sistemasida quruqlik maydonining kengayishi natijasida quruklikda oʻsimlik va hayvon turlari koʻpaya borgan. Bu davrda paleozoy erasiga xos bir qancha oʻsimlik va hayvonlar tugab yangilari paydo boʻlgan. Perm sistemasi oʻsimliklari iqlim turli joyda turlicha boʻlga-nini, quruqlashib borganini koʻrsa-tadi. Avvallari keng tarqalgan oʻsimliklarning ayrim turlari yoʻqola borgan. Daraxt koʻrinishidagi plaunsimonlar shular jumlasidan boʻlib, ulardan faqat sigillyariya kabi ay-rimlarigina saqlanib qolgan. Kala-mitlar, shuningdek, sfenofillar rivojlana borib, Perm sistemasi oxirlarida butunlay yoʻqolib ketgan. Paporotnik va paporotniksimon pteridospermalar koʻp va xilma-xil boʻlgan. Yalangʻoch urugʻlilar juda koʻpaygan. Kordaitlar keng tarqalib; ignabarglilar dastlab katta ahamiyat kasb etgan. Sikadofit va ginkgofitlar vujudga kelgan. Moxlar keng tarqalgan. Yer sharining turli qismlarida turli vaqtda paleofit flora mezofit flora bilan almashgan. Kuruklikda oʻsimliklarning koʻpligi koʻmirning katta hajmda toʻplanishiga sharoit yaratdi. Dengizlarda suv-oʻtlar keng maydonlarni egallagan. Perm sistemasi hayvonot dunyosi xilmaxil va boy boʻlgan. Dengizlarda foraminiferalar, ayniqsa, fuzulinidlar koʻp va xilma-xil boʻlib, juda rivojlangan, Perm sistemasi oxirida ular qirilib ketgan. Kovakichlilardan, asosan, toʻrt nurli marjon poliplari (rugozalar) yashagan. Perm sistemasida ular ham qirilib ketgan. Ikki tavaqali, qorinoyoqli va boshoyok/sh mollyuskalar keng tarqalgan. Perm sistemasi oʻrtalarida seratitlar vujudga kelib, trias davrida ayniqsa ta-raqqiy etgan. Mshankalarda kriptos-tomatlar koʻp tarqalgan. Dengizlarda braxiopodalar koʻp boʻlgan. Suvda yashovchi boʻgʻimoyoklilardan ostrakodalar maʼlum, ular dengiz, laguna, chu-chuk suvli havzalarni egallagan. Dengizlarda kam sonli trilobitlar, quruklikda hasharotlar yashagan. Igna-tanlilardan dengiz nilufarlari, suvdagi umurtqalilardan togʻayli akulasimon baliklar (mas, gelikoprion) keng tarqalgan. Bu davr uchun suyakli baliqlardan paleonissidlar harakterli-dir. Quruklikdagi umurtqali hayvonlar ham suvda, ham quruklikda yashovchilar bilan sudralib yuruvchilardan iborat edi. Suvda va quruqda yashovchilardan stegotsefal (zirxli)lar koʻp boʻlgan. Suvda va quruklikda yashovchilar bilan sudralib yuruvchilar oʻrtasidagi oraliq hayvonlardan batraxo-zavrlar (mas, qurbaqa-kaltakesaklar) tavsiflidir. Perm sistemasi oxirida stegotsefallarning koʻpi qirilib bitgan. Sudralib yuruvchilar esa koʻpaygan, ularning ibtidoiy vakili — kotilozavrlar bilan birga darrandasimon sudralib yuruvchilar ham koʻp boʻlgan. Perm sistemasida quruqlik florasining taqsimlanishiga koʻra, bir necha flora oblastlari ajratiladi: Yevramerika (Yevropa, Shim. Amerika); Katosiyo (Jan.-Sharqiy Osiyo); Angara yoki Tunguska (Sibir, Qozogʻiston, Oʻrta Osiyo); ochiq urugʻli oʻsimliklar oʻsgan Gondvana oblastlari. Oʻrta Osiyo qudu-dida Perm sistemasi yotqiziqlari keng tarqalgan. Ular tektonik va tarkibiy tuzilishiga koʻra 4 ga boʻlinadi: 1) Shim. Tyanshan togʻlarida epikaledonit, Qoratogʻ-Chuy vodiysida alevrolit, mayda donali qumtosh, kremniy, gilli ohaktoshlar, tuztosh, argillit, gips, angidrid kabi jinslardan tarkib topgan yotqiziqlar mavjud boʻlib, ularning qalinligi 1200–1300 m;2) Jan. Tyanshan hududi va Nurota, Hisor, Qorachatir kabi togʻlardagi yotqiziqlar alevrolit, ohaktosh, mergel, qumtoshlardan tarkib topgan;3) Shim. Pomirda flish tipli ohaqtosh, alevrolit, qumtosh va porfirit, Markaziy va Jan. Pomir hududlarida qora slanets, ohaktosh, kremniyli slanets, bazalt jinslaridan iborat qatlamlar mavjud; 4) Qoraqumning Darvoza strukturasi, Hisor (Luchob svita-si) va Kurama togʻlaridagi yotqiziklar piroksen-amfibol plagioklazli porfirit va linza shaklida yotgan qum, shagʻal kabi togʻ jinslaridan tarkib topgan. Perm sistemasi yotqiziklarida yirik tuz (Solikamsk), kumir (Pechora, Kuznetsk, Minusinsk va Tunguska koʻmir havzalari), mis (Jesqazgʻan), neft-gaz konlari mavjud.

Perm davri burmalanishlar davri.