Kontent qismiga oʻtish

Polshadagi yahudiylarning tarixi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Polsha yahudiylari
יהודי פולין
Polscy Żydzi

Varshavadagi POLIN Polsha yahudiylari tarixi muzeyi yonidagi Getto qahramonlari yodgorligi
Jami: 1,300,000+
Til Polyak, Nemis, Ivrit va Yiddish
Dini Yahudiychilik
Avliyo Adalbert Chexiya shahzodasi Bolesław II xudojoʻyni yahudiy savdogarlarga nasroniy qullari bilan savdo qilishni taqiqlashni tavsiya qiladi, taxminan 1170-yilda Gnieźno eshiklari parchasi.
Birinchi salib yurishi davridagi pogromlar yahudiy qochqinlarining Polshaga kelishiga olib keldi; 1095-yilda Metz shahridan yahudiylarning qirgʻin qilinishi; Auguste Migette rasmi
Polshada yahudiylarni qabul qilish, Jan Matejkoning 1889-yildagi rasmi
Brakteat Mieszko IIIning brakteati polyak tilidagi yozuv bilan/ Knaan ibroniy alifbosida yozilgan. Oʻqish mumkin… משקא קרל — Mieszko qirol
Wrocławdagi eski yahudiy qabristonida 1174-yildagi ravvin Horunning matzevasining parchasi

Polshadagi yahudiylarning tarixi uzoq vaqtga ega boʻlib, ularning tarixi atrofan 1000-yilga ega. Polsha yerlarida oʻz tarixini yahudiylar qul boʻlib boshlaganlar, yaʼni ularni Polshaning yerlariga musulmonlar olib kelib sotishganlar[1]. Yahudiylarning Polshada koʻp boʻlmagan sonlari XIII asrda paydo boʻlishni boshlaydi va ularning soni Yevropada boʻlib oʻtgan pogromlar va quvishlat sababli Polsha yerlarida yahudiylar soni oʻsishni boshlaydi. Quvishlar Germaniya (1346-yil), Mojariston (1349-1526 va 1686—1740-yillari), Fransiya (1394-yil), Avstriya (1420-yil), Ispaniya (1492-yil), Portugaliya (1497-yil), Kiyev (1886-yil) va Moskva hamda Rossiya Imperiyasi (1891-yil) sodir boʻlgandir. Buyuk Kazimierz III Polshadagi yahudiylarning himoyasichi boʻlib hisoblanadi. 1334-yili Kazimierz III yahudiylarni Germaniya qonunlaridan chiqaradi va shu vaqtdan boshlab yahudiy xalqi qirollik sudlariga boʻysinishni boshlaydilar[2] Kazimierz IIIning yahudiylarni qiziqishlarini va sogʻligini himoya qilish boʻyicha qarorlar chiqarganidan soʻng, Polsha qirolligi Yevropadan haydalganlari sababli yahudiylar uchun qochqinlar joyiga aylanadi. Rzeczpospolita 1569-yilda shakllanishidan va XVII asrda Bogdan Xmelnitskiy isyoni bilan Shved toʻfonida yutqazganidan oldin Polsha yahudiylar uchun Yevropa mintaqasidagi eng tolerant mamlakatlaru boʻlib hisoblangan edi. Shu vaqtdagi Polshani (Samuel Adalberg tomonidan) yahudiylar uchun jannat deb nomlashar edi ([[lotin tili|lot. paradisus Iudaeorum)[3] va undan tashqari Kraków ravvini Moses Isserles shundat degan edi: Agar Xudo Polsha yahudiylariga boshpana bermaganida edi, Isroilning taqdiri chindan ham chidab boʻlmas taqdirga ega boʻlar edi.[4]. Ammo Polsha va Litva uniyasi dinniy mojarolar (protestantlar va katoliklar orasida Polshada dinniy reformatsiyasi sababli) va urushlar sababli zaiflashib borar edi, bu esa Polshada tolerantlik bagʻrikenlik ham yoʻq bolib borishini anglatar edi. Shu sababli XVII asrnin ikkinchi yarimida Polsha yahudiylarining ahvollari qiyinlashib bordi.

1795-yili Polshaning uchinchi boʻlinishidan soʻng polyak va yahudiy aholisi Polshani boʻlgan davlatlar fuqarosiga aylandilar. Yahudiy aholisining yashash ahvoli boʻlgan davlatdan imtiyoz boʻlgan edi. Rossiya imperiyasida yahudiylarning ahvoli juda yomon boʻlgan va u yerda antisemitizm oʻsib borgan boʻlib, yahudiylarni yashashlari uchum maxsus zonalar tashkil etilgan. Juda katta oʻzgarishlar XIX asrda boʻlib oʻtdi va yahudiylarning koʻchishlari katta shaharlarga va Yevropadan uzoq boʻlgan hududlarga boshlandi[5]. Yahudiylikning oʻzgarishlari va assimilatsiyasi boʻlib oʻtib shunday tendensiyalar paydo boʻld. Prussiyada 1812-yili va Rossiya imperiyasida 1822-yili yahudiylarga fuqarolik huquqlar berildi. Undan tashqari siyosatda yahudiylar siyosiy guruhlarga boʻlinishadi va konservativ, sotsialistik bilan sionistlik yoʻnalishlary paydi boʻladi, shu jumladan ayrim yahudiylar kommunizm yoʻnalishini qoʻllab-quvvatlashni boshlaydilar. Polshaning Birinchi Jahon urushidan soʻng mustaqillikga ega boʻlganidan soʻng, uning hududida 3 million yahudiylar yashagan edi va bu esa ularning eng katta diaspora boʻlgan edi. Eng katta muammo antisemitizmning oʻsishi boʻlgan edi.

Koʻp vaqt oʻtmay Natsist Germaniyasi 1-sentabr 1939-yili Polshani bosib oladi va uning hududida koʻplab konsentratsion lagerlar quradi. Bu voqealar odamzodning tarixida Holokost nomiga egadir. Ushbu genotsid sababli Polshaning 90% yahudiylari yoʻq qilingan edi. Koʻplab yahudiylar Ikkinchi Jahon urushida qatnashgan edilar va shu jumladan SSSR tomonidan Katin qatliomida ham otib oʻldirilgan edi[6]. Ularni umumiy polyak nasroniylari va shu jumladan musulmonlar bilan birga qabristonlarda koʻmishgandir.

Urushdan soʻng koʻplab yahudiylar Kommunistik Polshadan qochishga reja qiladilar va ular endi paydo boʻlgan Isroilga, AQShga va Janubiy Amerikaga koʻchadilar. Ayrim qolganlar 1960-yillari Polsha Birlashgan ishchilar partiyasi tomonidan uyushtirilgan antisemistik harakatlar tufayli koʻplab yahudiylar koʻchishga majbur boʻlishadilar (1967—1968-yillari). 1989-yili Polshada kommunizm qulashidan soʻng yahudiylarning holati yahshilandi va shu voqeadan soʻng yahudiylar yoʻqotgan fuqaroliklarini qaytadan olish huquqiga ega boʻldilar. Ayrim baholarga koʻra, hozirda Polshada 8000dan 12000gacha yahudiylar yashab kelmoqda. Shu jumladan yahudiylarga aloqador boʻlganlar, ammo yahudiyliklar yoki yahudiy madaniyatiga aloqador boʻlmaganlar soni ancha koʻp boʻlishi mumkin.

Birinchi-yillardan Oltin asrgacha

[tahrir | manbasini tahrirlash]

966-1385

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Wojciech Gerson, Yahudiylarni qabul qilish, Buyuk Kazimierz va yahudiylar

Birinchi yahudiylar Polsha hududida slavyan qul sotuvchilariga ega boʻlgan odamlar boʻlgandir. Ular oʻzini radanitlar deb atashgan va qullarni Gʻarbiy Yevropadan va arab davlatlaridan olib kelishgan. Ularning yoʻllari Buxorodan Kaspiy dengizi sohillari tomon Volga, Kiyev rusi va Praga, keyinchalik Sileziya, Germaniya va Fransiya tomon musulmon Al-Andalus (Pireney yarim oroli) hududlaridan iborat boʻlgandir. Radanitlardan biri, Tortosadan boʻlgan sefardlik savdogar Ibrahim ibn Yaqub birinchi marotaba Mieszko I hukmron qilgan Polanlar haqida yozib oʻtadi[7][8].

Yahudiylarning birinchi eslatib oʻtishlar XI asrga taqalib boradi. Mainzlik Yehuda HaKohen ben Meir 1050—1070-yillari Przemyśl yahudiylari haqida yozib oʻtadi, u yahudiylarni kimdir ogʻirlamoqchi boʻlganini yozadi[9]. Gesta principum Polonorum xronikasida Bogemiyalik Judith, Władysław I Herman xotini toʻgʻrisida shunday yozilgan: u oʻzining puliga koʻplab nasroniylarni asirlardan qutqargan[10]. Pragalik Kosmas yahudiylarning birinchi marotaba Polsha va Mojaristonga koʻchishi toʻgʻrisida 1098-yili yozadi va ushbu koʻchishi Birinchi salib yurishidan soʻng boʻlganini yozadi[11]. Undan tashqari ularning soniga Kiyev rusidan haydalib yuborilgan Xazarlarning avlodlari ham boʻlgan edi (1113—1158-yillari), asosan ushbu turkiy xalqning yaxudiyshilikga oʻtganlari[8][11][12][13][14].

1187-yili salib yurushlari sababli koʻplab boʻlib oʻtgan pogromlardan soʻng, ayrim yahudiylar aholisi Sileziyaga yetib borib oʻz manzilgohlarini quradilar, shu jumladan Tyniec Małyda 1150yili, Bolesławiecda 1190-yili yoki hozirgi Wrocławning Sokolniki (Wrocław) hududida (ushbu maʼlumotlarni saqlanib qolgan Wrocław qabristonlaridan aniqlangandir, yaʼni Sar Salomning oʻgʻli boʻlgan Davidning qabri, 4-avgust 1203-yili vafot boʻlgan). 1227-yili birinchi marotaba Bitomda yahudiy dehqonlar paydo boʻlishadi. Birinchi vaqtlarda Sileziyada yashagan yahudiylar Buyuk Polshaga koʻchib Gnieznodan uzoq boʻlmagan Żydowo (Gniezno) qishlogʻini 1205-yili va Kaliszdan uzoq boʻlmagan barpo etishadilar Żydowo (Kalisz) qishlogʻini 1213-yili barpo etishadilar, Mazovianing Płock shahrida esa 1237-yili dinniy jamoasi paydo boʻladi[8][14][15]. Yahudiylar zarbxonalarning Kazimierz IIning va Mieszko IIIning vaqtidagi boshliqlari boʻlganlar[16]. Buyuk Polshaning gersogi Mieszko III yahudiylarga bojxona toʻlovlarini va zarbxonalarni ijaraga bergan, bu haqda koʻplab Mieszko III uchun chiqarilgan brakteat aniq kiritadi — u uchun boʻlgan qirollik tangalar 1181-yilda chop etilganlar, Włocławekdan uzoq boʻlmagan shahar atrofida topulgandir[17]. Ushbu tangalar ibroniy, knaan va polyak tillarida chopligandir[8][18].

Asosiy oʻzgarishlar mogʻullarning oʻrta XIII asrdagi shaharlarni vayron qilib tashagan bosqinlaridan soʻng yuz beradi. Polyak knyazlari vayron qilingan shaharlarni qaytadan tiklashga urindilar va bu uchun Germaniya yerlaridan odamlarni olib kelishadi. Ushbu koʻchmanchilar Germaniya qonunlari boʻyicha Polshaning koʻplab qirollik shaharlariga koʻchadilar. Koʻplab koʻchib kelgan koʻchmanchilar sexlar barpo etishadilar, ammo yahudiylar ularga qoʻshilishi mumkin emas boʻlgan edi. Ushbu koʻchmanchilar yahudiylarga yomonlik bilan qaraganlar va shu sababdan Germaniyada XII asrda pogromlar yuzaga keladi. Keyinchalik koʻp asrlar oʻtib nasroniy aholisi va shaharlarda yashagan yahudiylar aholisi orasida koʻpincha toʻqnashuvlar yuzaga keladi[17].

Yahudiylar hunarmandlik kasblariga ega boʻla olmasliklar sabab, 1264-yili Kaliszning knyazi Bolesław Pobożny Kalusz statutini qoʻllaydi va ushbu statut yahudiylarga koʻplab huquqlarni beradi. Bolesław yahudiylarni qirollika boysintirda va shahar qonunchiligidan chiqarib tashladi. Kalisz statuti Avstriya, Mojariston va Czexiya yerlarida boʻlgan statutlar kabi yaratildi va yahudiylarga huquqlar berdi. Statut yahudiylarga erkin savdo va moliyani, huquq savollarini, jazolarni va boʻysinishlarni qonun qildi. Boshqa mamlakatlardan kelgan yahudiylar uchun imtiyozlar pretsedenti sudxoʻrlik miqdorini — nasroniy boʻlmagan yahudiylar tomonidan „foiz evaziga“ qarz olish huquqiga ega boʻlgan qarzga olingan foizlarni koʻrsatishda kam boʻlmaslikka olib keldi[15][19][20][21].

1334-yili Buyuk Kazimirz III statutni qoʻllaydi va 1364-yili Polsha qirolligining butun hududida Kalisz statuni qoʻllash kerakligi majburiyatga kiradi[15][22]. 1368-yili Kazimirz oʻzining bankiri sifatida birinchi marotaba Krakówlik Lewkoni żupnik qiladi[23]. Buyuk Kazimirz III yahudiylarga juda dostligi bilan taniqli boʻlgan va u „Yahudiylar va dehqonlar qiroli“ laqabini olgan[24].

Polyaklar 1349-yili Lvovni va Przemyślni Galisiya-Voliniya merosi uchun urush vaqtida egalab olganlaridan soʻng, ular u yerda Kiyevdan boʻlgan ikkita yahudiy qishloqlarini aniqlaydilar[14]. XIV asrda koʻplab yahudiylar Angliyadan (16 511 yahudiy 1290-yili surgun qilingan), Germaniyadan (u yerda bitta yahudiy qishlogʻi qolgan edi), Chexiyadan (poytaxtda bitta jamoat qolgan edi) va Fransiyadan (1306-1372 va 1394-yillari yahudiylar butunlay surgun qilinganlar) haydalgan edilar. Ushbu hodisalar vaboning epidemiyasi tufayli boʻlgan edi va ushbu vaboda yahudiylarni ayb qilgan edilar[8][15][25].

Oʻxshah hodisalar Wrocław shahrida (1319-yili ocharchilik sababli haydalganlar) ham yuzaga kelgan edi, shu jumladan 1339-yili Krakówda 13 yahudiy gulxanda yoqib tashalgan edilar. Ushbu noroziliklarga qaramay, yahudiylar germaniyalik koʻchinchilar bilan mogʻullar yoʻq qilib tashagan shaharlarga koʻchigan edilar. Birinchi davrlarda ular asosan hunarmandchilik va savdo bilan shugʻulangan edilar, shu jumladan nemis va polyak fuqarolari bilan raqobatlikda boʻlib. Keyinchalik esa hunarmandchilik gidiylari barpo etilgan davrlarda, yahudiylar ularning aʼzolar boʻlishadilar. Vaqt oʻtib yahudiylarni hunarmandchilik ishlaridan haydadilar va ularni bank ishlari bilan shugʻulanishga va pul berishga undurdilar[8][15][25].

1385-1505

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kraków, Stradom, Kleparc, Kazimierz va Lobwurzga koʻrinish Civitates orbis terrarum atlasidan. Mualliflar Georg Braun va Frans Hogenberg boʻlgan. Kazimierzning ayrim qismi yahudiy shahar dab tasvirlangan (Oppidum ludeorum)

1388-yili Kalisz statutini qirol Yagaylo Buyuk Litva knyazligi ham majburiy qiladi. Bu vaqtda yahudiylarning birinchi taʼqiblari, shu jumladan, egasini haqorat qilish va xristian qonini diniy maqsadlarda ishlatishda ayblash bilan boshlandi. Bunday taʼqiblar Gʻarbiy Yevropada boʻlganiga qaramay, Polsha hukmdorlari koʻpincha ruhoniylar tomonidan ilhomlantirilgan yahudiylarga qarshi ayblovlarga qarshilik koʻrsatmaydilar. Masalan, 1399-yilda Poznańda yahudiylarni armiyani haqorat qilishda ayblandilar.

1454-yilda Neszaw statuti qirol Kazimierz IV tomonidan sovgʻa qilindi, ammo zodagonlar bosimi ostida hukmdor yahudiylarga berilgan huquqlarning bir qismini bekor qilishga majbur boʻldi. Ketma-ket oʻzgarib borgan qirollar yahudiylarga nisbatan xuddi shunday nomuvofiq siyosat olib bordilar[26].

1495—1501-yillarda yahudiylar Litva Buyuk Gersogi Alexander Jagiellon tomonidan Litvadan koʻchishga majbur qildi, bu Polsha taxti uchun siyosiy oʻyinning elementi edi. U urush boʻlganda 1000 qurolli otliqlarni olib ketish vaʼdasi bilan ularga qaytishga ruxsat berdi[27].

1505-1572

[tahrir | manbasini tahrirlash]

XVI asr boshlarida Ispaniya, Portugaliya, Germaniya, Avstriya va Chexiyadan quvilgan yahudiylar Rzeczpospolitaga oqib kelishdi. XVI asrning oʻrtalarida Polshada dunyodagi yahudiylarning umumiy sonining 80%ga yaqini yashagan edi. Polshada yahudiy madaniyati va sanʼatining jadal rivojlanishi Polshani oʻsha davrda yahudiy dunyosining markaziga aylantiradi[28].

1620-yillardan boshlab, Buyuk Polsha, Mazoviya va Kichik Polshaning koʻplab shaharlaridan de non tolerandis Judaeis Yahudiy imtiyozlarini olgan yahudiylarning quvib chiqarilishi munosabati bilan Muso dinining izdoshlari Ruteniya va Belz provinsiyalariga koʻplab oqib kela boshladilar. Qizil Rusga yahudiy aholining koʻchirilishining koʻpayishiga monarxlar tomonidan alohida yahudiy jamoalariga berilgan imtiyozlar yordam berdi[29]. Wzmożonemu osadnictwu ludności żydowskiej na Rusi Czerwonej sprzyjały przywileje wydawane przez monarchów poszczególnym gminom żydowskim[30].

Biroq, Polsha yahudiylari tarixidagi eng muvaffaqiyatli davr qirol Zygmunt I hukmronligi boʻlib, u ularni himoya qilishga urinib koʻrgan va koʻpincha yahudiylikning taniqli izdoshlarini ajratib turdi (masalan, 1525-yilda yahudiy unvoni boʻlgan) va 1534-yilda qirol Zygmunt yahudiylarning oʻziga xos kiyim kiyishini talab qiluvchi qonunni bekor qildi.

Birinchi yahudiy bosmaxonasi 1547-yilda Lyublinda ochilgan[31]. 1558—1570-yillardagi Litva-Rossiya urushi paytida, 1563-yilda Moskva armiyasi Połockni egallab olgandan soʻng, podshoh Ivan Grozniy bu shaharning barcha yahudiy aholisini Daugavada choʻktirishni buyurdi.

1563-yilda Piotrkowdagi seym florin uchun yahudiylarning soʻrovi uchun soliqni joriy qildi. XVI asrning ikkinchi yarmida qashshoqlashgan yahudiy aholisi bu soliqdan ozod qilingan, yahudiy xizmatkorlari esa kamroq haq toʻlaganlar[32].

Zygmunt II August otasining bagʻrikenglik siyosatini davom ettirdi, shu jumladan yahudiylarga kommunal boshqaruv sohasida avtonomiya berdi. Birinchi yeshiva 1567-yilda tashkil etildi. Polsha hukmdorlarining bagʻrikenglik siyosati Polshani zodagonlar uchun jannat, shaharliklar uchun pokxona, dehqonlar uchun doʻzax va yahudiylar uchun jannat deb taʼriflanishiga yordam berdi[33]. 1568-yilda Zygmunt II August yahudiy shaharlari uchun nasroniylarning yashashini taqiqlovchi bir qator imtiyozlar berdi. Kraków yaqinidagi Kazimierzda[34] va Lublindagi yahudiylar mahallasida.

XVI—XVII asrlar davrida Gʻarbiy Yevropadan taʼqiblardan qochgan yahudiy aholisi Polshaga koʻchib oʻtdi va bu vaqt ichida qitʼada yahudiylarning eng katta kontsentratsiyasini yaratdi — XVI asr boshlarida ularning soni 10-ga baholangan.

Rzeczpospolita

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sobiq Rzeczpospolitada yahudiylar alohida davlat tuzdilar, ammo bu qonuniy asosga ega emas edi. Dvoryanlarning oʻz sud hokimiyati, seymiklar va seymlar, ruhoniylar esa alohida yurisdiksiyaga ega boʻlganidek, yahudiylarning ham oʻz sud hokimiyati, sejmiklari va oʻz seymlari boʻlgan[35].

1578-1648

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hech qanday merosxoʻr qoldirmagan Zygmunt II August vafotidan keyin va Henri IIIning qisqa hukmronligidan keyin Stefan Batori taxtga saylandi, u keyinchalik maʼlum boʻlishicha, bagʻrikeng hukmdor va yahudiylarga mehribon munosabatda boʻlgan. U mozaik taʼlimoti tarafdorlariga, hatto xristian bayramlarida ham har qanday savdo bilan shugʻullanishga ruxsat berdi.

Yahudiylar nasroniy qoʻshnilaridan alohida yashashgan. Bu pozitsiyani mahalliy kahallarni boshqargan ravvinlar ham, katolik ruhoniylari ham qoʻllab-quvvatladilar, chunki bu ikkala jamoa oʻrtasidagi oʻzaro mehr-oqibatni oʻzlashtirish va chuqurlashtirishni qiyinlashtirdi. Bundan tashqari, yahudiylar shaharlarda boshqa xalqlar vakillari bilan yonma-yon yashashlariga qaramay, ular mahalliy hokimiyat organlariga saylovlarda (bu ularning shahar hokimiyati yurisdiksiyasidan chiqarilishi natijasida yuzaga kelgan) va ichki saylovlarda qatnashmagan. Yahudiylarni joylashtirish boʻyicha eng katta cheklovlar faqat Qirollik Prussiya shaharlarida mavjud boʻlib, ular faqat Torunda toʻliq amalga oshirildi. Yahudiy jamoalarida nizolar va tushunmovchiliklar boʻlib, ularni hal qilish uchun ravvinlar yigʻilishlari chaqirilgan. 1580-yilda Stefan Batory toj mamlakatlarida yahudiylarning oʻzini oʻzi boshqarishning markaziy tashkiloti boʻlgan „Toʻrt oʻlka dietasi“ni (Vaad) tuzdi. Oʻshanda yahudiylar respublikaning beshinchi hokimiyati hisoblangan — ruhoniylar, zodagonlar, burgerlar va serflar bilan bir qatorda.

Batory vafotidan soʻng, afsonaga koʻra, 1587-yilda fuqaroligi yoʻqligi davrida yahudiy Shoul Val (Katsnellenbogen) Polsha janoblari tomonidan Polshaning vaqtincha qiroli etib saylangan. Buni tarixiy manbalar ham soʻzsiz tasdiqlamaydi.

Yahudiylikdan suvga choʻmganlar uchun eng yaxshi himoya Litva qonunlarida yozilgan boʻlib, barcha neofit oilalarga, ayniqsa Litva sobiq Buyuk Gertsogligi hududidan avtomatik ravishda zodagonlar huquqlarini berish imkoniyati edi. 1588-yildagi uchinchi Litva nizomida „O główszczyznach i nawiązkach ludzi nieślacheckiego stanu“ bandi mavjud edi: „agar yahudiy yoki yahudiy nasroniy diniga kirsa, unda har bir bunday odam va uning avlodi zodagon deb hisoblanishi kerak“. Ushbu nizomning qoidalari 1840-yilgacha amal qildi, shu bilan birga ular 1768-yilgi Seymda ham tasdiqlandi, bu ilgari neofitlarga berilgan barcha zodagon imtiyozlarini tasdiqladi

Rzeczpospolitani boʻlish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1772-yilda oxirgi Polsha qiroli Stanislav II Avgust hukmronligi davrida Rzeczpospolitaning birinchi boʻlinishi boʻlib oʻtdi. Natijada, koʻp sonli polyak yahudiylari Rossiya va Avstriya hukmronligi ostiga tushib qolishdi. Polshada davlatni isloh qilish zarurligini anglash kuchaydi. 1773-yilda dunyoda birinchi taʼlim vazirligi boʻlmish Maorif komissiyasi tuzildi. Uning aʼzolaridan biri, kansler Anjey Yeronim Zamoyski shaxsiy daxlsizlik va mulkiy huquqlarning huquqiy kafolatlarini qabul qilish uchun mas’ul edi, shuningdek, diniy bagʻrikenglik uchun mas’ul edi. Biroq u shaharlarda yashovchi yahudiylarni nasroniylardan ajratib, ularning doimiy daromadi boʻlmaganlarini mamlakatdan chiqarib yuborish taklifini ilgari surdi. Uning taklifiga koʻra, hatto qishloq xoʻjaligi bilan shugʻullangan yahudiylar ham yerga xususiy mulkchilikka ega boʻlmasligi kerak. Shu bilan birga, zodagonlar va ziyolilarning bir qismi yahudiylarni toʻliq ozod qilish va ularning huquqlarini respublikaning boshqa millatlari bilan toʻliq tenglashtirish taklifini ilgari surdilar.

1788—1792-yillarda Toʻrt yillik parhez yahudiylarning mavqeiga oid qonun hujjatlari ustida ishladi va 1792-yilda ularga shaxsiy daxlsizlik huquqi berildi. 18-asr oxirida Polsha yahudiylarining 2/3 qismi shaharlarda yashagan, 1/3 qismi savdo-sotiq bilan shugʻullangan, 1/3 qismi hunarmandchilik bilan shugʻullangan, 1/6 qismidan kamrogʻi taverna va ijara yordamida oʻzini taʼminlagan. Qishloq ijarachilarining 80%). Bir qator voevodeliklarda yahudiylarning muhim qismi qishloqlarda yashagan, masalan, 1764-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Mazovetskie voevodaligidagi yahudiylarning 60,57% qishloqlarda yashagan. Yahudiylar armiyaga qabul qilinmaganliklari uchun maxsus soliq toʻlashlari, shuningdek, turmush qurish uchun maxsus ruxsat olishlari kerak edi.

1793-yilda Hamdoʻstlikning ikkinchi boʻlinishi davom etayotgan islohotlar kechikkanligini koʻrsatdi. Targovitse Konfederatsiyasi Kengashi aʼzosi, ruhoniy Mixal Serakovskiy bir necha ming dukat sovgʻasi evaziga Varshava burjuaziyasining bosimi ostida qabul qilingan yahudiylarni Varshavadan chiqarib yuborish toʻgʻrisidagi qoidalarni qoʻllab-quvvatlagan qonun loyihasini qabul qildi. 3-maydagi Konstitutsiya noqonuniy edi.

Yahudiylar tahlil ishtirokchilariga qarshi qurolli kurashda qatnashdilar. 1794-yilda Kosciushko qoʻzgʻoloni paytida Berek Yoselevich yengil otliqlardan iborat yahudiy polkini tuzdi. 1794-yilda Aleksandr Suvorov qoʻmondonligi ostidagi rus armiyasi Pragani egallab olganida, Varshava chekkasidagi yahudiylar koʻp miqdorda ularning qurboni boʻlishdi.

Uchinchi boʻlinish natijasida Polsha yahudiylarining aksariyati Rossiya hukmronligi ostiga oʻtdi.

Rossiya imperiyasi davrida

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1831-yilda, noyabr qoʻzgʻoloni paytida, yahudiy shahar qoʻriqchisi Varshavani rus armiyasidan himoya qilishda ham qatnashdi. U asosan pravoslav yahudiylardan iborat boʻlib, ularga hatto forma kiygan holda ham soqollarini oldirmaslikka ruxsat berilgan.

Berek Yoselevichning oʻgʻli Iozef Berkovich otasining anʼanasini davom ettirib, oʻgʻli Leon bilan birgalikda yahudiy qoʻzgʻolon otliqlari otryadini tashkil qildi.

1860—1863-yillarda yahudiylar vatanparvarlik namoyishlarida va yanvar qoʻzgʻolonidan oldingi fitnada qatnashdilar. Ozodlik kurashida polyaklarni qoʻllab-quvvatlagan bosh ravvin Dov Ber Meyselsning faoliyati keng maʼlum boʻlib, u keyinchalik chor hokimiyati tomonidan taʼqibga uchradi. 1861-yil 27-fevralda besh kishining dafn marosimida u Anjey Zamoyskiyga shunday dedi: "Va biz oʻzimizni polyaklardek his qilamiz va Polsha zaminini xuddi pan kabi sevamiz.

Polsha Qirolligida yahudiy jamiyati madaniyatining ramzi 1861-yil 8-aprelda Varshavadagi Qal’a maydonida rus qoʻshinlari tomonidan qonli bostirilgan vatanparvarlik namoyishi paytida xoch koʻtarib halok boʻlgan Mixal Landa siymosi edi.

Boy moliyachilar va yahudiy savdogarlar Leopold Stanislaw Cronenberg tomonidan moliyalashtirilgan Oq partiya tarafini oldilar. Bu yahudiylarning 1863-yil yanvardagi qoʻzgʻolonchilar tomoniga darhol oʻtmaganiga olib keldi va hatto koʻp joylarda rus provokatsiyalariga berilib, mahalliy dehqonlar bilan birgalikda janob mulklariga hujumlarda qatnashdi.

1863-yil 22-yanvardagi qoʻzgʻolonchilar tomonidan eʼlon qilingan manifestda shunday deyilgan edi: Markaziy Milliy Qoʻmita Polshaning barcha oʻgʻillarini eʼtiqodi, jinsi, kelib chiqishi va mavqeidan qatʼi nazar, mamlakatning erkin va teng fuqarolari deb eʼlon qiladi, keyin esa muhim ahamiyatga ega. Polsha yahudiylarining bir qismi bu harakat polyaklar tomonidan yaxshi munosabatlarning ifodasiga aylandi, bu ularning qoʻzgʻolonga boʻlgan munosabatini sezilarli darajada oʻzgartirdi.

Polsha mustaqillik olganidan soʻng

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Polshadagi sionistlar qayta tiklanayotgan Polsha davlatini ikki millatli davlatga (Iudeopoloniya) aylantirish taklifi bilan chiqdilar. U yerda yahudiylar, polyaklar bilan birgalikda hukmronlik qiladigan xalq boʻlar edi. Ular London va Qoʻshma Shtatlardagi oʻz taʼsiri orqali chegaralari sharqqa koʻchirilishini kafolatlaydigan bunday davlat gʻoyasini qoʻllab-quvvatlashga tayyor edilar. Agar Polsha rahbarlari bu gʻoyani rad etsalar, sharqda Polshani etnik chiziqqa, yaʼni Bug chizigʻiga kesib tashlash bilan tahdid qilishdi. Biroq, yahudiylarning postulatlari qabul qilinmadi. Natijada, yahudiy aholisi Polsha davlatining qayta tiklanishiga odatda begona va dushman mavjudot sifatida munosabatda boʻlishdi[36].

Berilgan voyevodliklardagi shahar markazlaridagi yahudiylarning ulushi, Ikkinchi Polsha Respublikasi 1939-yil
voyevodlik (polyak tilida) aholidan ulushi
poleskie 49,2%
wołyńskie 49,1%
lubelskie 42,9%
nowogródzkie 42,6%
białostockie 38,7%
stanisławowskie 34,8%
warszawskie 34,7%
tarnopolskie 34,7%

Ikkinchi Jahon Urushi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Holokost

Kommunizm davri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1967-yilda Polsha Xalq Respublikasining Olti kunlik urushida Sovet Ittifoqi arab mamlakatlarini qoʻllab-quvvatlaganligi sababli Isroil bilan diplomatik aloqalarini uzdi. Xuddi shu sababga koʻra, koʻplab polyaklar bu toʻqnashuvda isroilliklarni yashirincha qoʻllab-quvvatladilar. 1968-yilgacha 40 mingga yaqin Mamlakatda qolgan polshalik yahudiylar Polsha jamiyati bilan assimilyatsiya qilingan, ammo ular yahudiy kelib chiqishini sionizm bilan tenglashtirgan davlat hokimiyati tomonidan uyushtirilgan aksiya nishoniga aylangan, rasmiylar buni Polshaga sodiqlik deb taʼriflagan.

Kommunizm qulashidan soʻng

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Polsha—Isroil munosabatlari

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ wid,17060494,wiadomosc.html?ticaid=114cc2 Kalina Gawlas, kuratorka galerii Pierwsze Spotkania w MHŻP[sayt ishlamaydi], historia.wp.pl.
  2. ↑ Jasienica 2007, s. 346.
  3. ↑ Określenie to pochodzi od przysłowia brzmiącego: „Polska była niebem dla szlachty, czyśćcem dla mieszczan, piekłem dla chłopów, a rajem dla Żydów“, pochodzącego z pocz. XVII w.: Samuel Adalberg. Księga przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowych polskich, 1889–1894 — 419-bet.  Według Stanisława Kota, fraza pierwszy raz pojawiła się w paszkwilu z 1606 autorstwa anonimowego autora, zatytułowanym Paskwiliusze na królewskim weselu podrzucone. Autor tego tekstu, mieszczanin lub duchowny katolicki, krytykuje przywileje szlachty i związanych z nią ekonomicznie Żydów. Stanisław Kot. Polska rajem dla Żydów, piekłem dla chłopów, niebem dla szlachty, 1937. 
  4. ↑ B. Weinryb, The Jews of Poland. A Social Economic History of the Jewish Community in Poland from 1100 to 1800, Philadelphia, The Jewish Publication Society of America, 1972, s. 166.
  5. ↑ Boże Igrzysko, 2006. ISBN 83-240-0654-0. 
  6. ↑ Żydem był m.in. właściwy zdobywca Monte Cassino, Generał Roman Szymański (gen. Anders dowodził wówczas całością kampanii, ale odcinek Monte Cassino podlegał gen. Szymańskiemu). Patrz: Jerzy Kirszak, Generał Roman Szymański. Żołnierz Pierwszej Kompanii Kadrowej, zdobywca Monte Cassino, Warszawa 2019, ISBN 978-83-8098-599-5. Co ciekawe, gen. Szymański prawie przez całe życie ukrywał swoje żydowskie pochodzenie, nawet przed najbliższą rodziną, która dowiedziała się o tym wiele lat po śmierci generała. Melchior Wańkowicz w swoim Monte Cassino prawie całkowicie pominął rolę gen. Szymańskiego z powodów osobistych (generał przeganiał Wańkowicza z pierwszej linii frontu).
  7. ↑ Słowiańszczyzna pierwotna: wybór tekstów. Materiały źródłowe do historii Polski epoki feudalnej, 1954 — 145-bet. 
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 Zofia Borzymińska. Studia z dziejów Żydów w Polsce, 1995 — 14–26-bet. ISBN 83-85888-79-9. 
  9. ↑ P. Jaroszczak „Problem Rusi we wczesnym okresie dziejów Polski“. 3-yanvar 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-yanvar 2012-yil.
  10. ↑ Andrzej Żbikowki, Żydzi, Wrocław 1997, s. 17.
  11. ↑ 11,0 11,1 Wacław Aleksander Maciejowski. Żydzi w Polsce, na Rusi i Litwie — 8–34-bet. 
  12. ↑ Hunowie europejscy, Protobułgarzy, Chazarowie, Pieczyngowie, 1975 — 463–468-bet. 
  13. ↑ Zapomniane narody Europy, 2006 — 200–226-bet. ISBN 978-83-04-04769-3. 
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Majer Bałaban. Kiedy i skąd przybyli Żydzi do Polski — 10–17-bet. 
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 Maria Stecka. Żydzi w Polsce — 11–21-bet. 
  16. ↑ Leon Poliakov, Historia antysemityzmu, t. I, Kraków 2008, s. 331.
  17. ↑ 17,0 17,1 Michael Berenbaum; Fred Skolnik (red.). Encyclopaedia Judaica (inglizcha) — 287–326-bet. ISBN 978-0-02-865928-2. 
  18. ↑ Janusz Karaczewski „Błogosławieństwo Mieszkowi“ (polyakcha). Qaraldi: 26-sentabr 2009-yil.
  19. ↑ Aleksander Gieysztor. Osiemnaście wieków Kalisza: studia i materiały do dziejów miasta Kalisza i regionu kaliskiego (polyakcha) — 133–142-bet. 
  20. ↑ „Statut Kaliski – tekst“ (polyakcha). 2016-yil 8-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-sentabr 2009-yil.
  21. ↑ Iwo Cyprian Pogonowski. Jews in Poland. A documentary history, 1998 — 14-bet. ISBN 0-7818-0116-8.  (Wayback Machine saytida 2015-09-24 sanasida arxivlangan)
  22. ↑ The Jews of Poland. A social and economic history of the Jewish community in Poland from 1100 to 1800, 1973 — 33-bet. ISBN 082760016X. 
  23. ↑ Rafał Jaworski „Bakier Lewko żupnikiem krakowskim“ (polyakcha). Qaraldi: 26-sentabr 2009-yil.
  24. ↑ Jasienica 2007, s. 346-350.
  25. ↑ 25,0 25,1 Stefania Sempołowska. Żydzi w Polsce — 11–16-bet. 
  26. ↑ Król odwołał wszystkie przywileje dotyczące wolności, przyznane przez nas żyjącym w naszym królestwie Żydom nazajutrz po naszej koronacji i sprzeczne z prawem bożym i ustawami ziemskimi.
  27. ↑ Bernard Dov Weinryb. The Jews of Poland. A social and economic history of the Jewish community in Poland from 1100 to 1800, 1973 — 38, 50-bet. ISBN 082760016X. 
  28. ↑ Rebecca Weiner „The Virtual Jewish History Tour – Poland“ (inglizcha). Qaraldi: 26-sentabr 2009-yil.
  29. ↑ Maurycy Horn, Żydowski ruch osadniczy w miastach Rusi Czerwonej, w: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, 1974, nr 2 (90), s. 9.
  30. ↑ Maurycy Horn, Żydowski ruch osadniczy w miastach Rusi Czerwonej, w: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, 1974, nr 2 (90), s. 10.
  31. ↑ Andrzej Trzciński „Historia Żydów Lubelskich“ (polyakcha). 9-noyabr 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-sentabr 2009-yil.
  32. ↑ Zenon Guldon, Ludność żydowska w miastach województwa sandomierskiego w drugiej połowie XVII wieku, w: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, nr 3-4 (123/124), 1982, s. 17.
  33. ↑ Joanna Tokarska-Bakir „Żydzi u Kolberga“ (polyakcha). Qaraldi: 26-sentabr 2009-yil.
  34. ↑ Zbigniew Pasek „Żydzi i chrześcijanie na krakowskim Kazimierzu. Wzajemne stosunki w wiekach XVI-XVIII“ (polyakcha). 26-mart 2010-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-sentabr 2009-yil.
  35. ↑ Anatol Leszczyński, Sejm Żydów Korony 1623-1764, Warszawa 1994, s. 29.
  36. ↑ Antoni Czubiński, Historia Polski XX wieku, Poznań 2005, s. 114-115. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Polshadagi_yahudiylarning_tarixi&oldid=5222937" dan olindi