Proksemika

Proksemika – bu insonlarning atrofidagi makondan foydalanishi va aholi zichligining xulq-atvor, muloqot hamda ijtimoiy oʻzaro aloqalarga koʻrsatadigan taʼsirini oʻrganuvchi fan^[1].

Proksemika ogʻzaki boʻlmagan muloqotni oʻrganishda foydalaniladigan bir nechta kichik toifalardan biridir, jumladan haptika (tegish), kinesika (tana harakati), vokalika (paralingvistika) va xronemika (vaqtdan foydalanish) ham shu toifalarga misol boʻladi^[2].

1963-yilda bu atamani kashf etgan madaniy antropolog Edward T. Hall proksemikani „insonlarning makondan foydalanishiga oid oʻzaro bogʻliq kuzatishlar va nazariyalar madaniyatining oʻziga xos ifodasidir“ deb taʼriflagan^[3].

Insonning masofalari

Shaxslararo masofa

Hall odamlarning shaxslararo masofalarini (odamlar orasidagi nisbiy masofalar) toʻrtta alohida zonada tasvirlab berdi:

Intim masofa
Shaxsiy masofa
Ijtimoiy masofa
Jamoat masofasi

Gorizontal

Intim masofa quchoqlash, teginish yoki pichirlash uchun masofa:
Yaqin faza – bir dyumdan kamroq (1-2 sm);
Uzoq faza – 6 dan 18 dyumgacha (15 dan 46 sm gacha);
Shaxsiy masofa yaqin doʻstlar yoki oila oʻrtasidagi muloqot uchun masofa:
Yaqin faza – 1,5 dan 2,5 futgacha (46 dan 76 sm gacha);
Uzoq faza – 2,5 dan 4 futgacha (76 dan 122 sm gacha);
Ijtimoiy masofa tanishlar oʻrtasidagi muloqot uchun masofa:
Yaqin faza – 4 dan 7 futgacha (1,2 dan 2,1 m gacha);
Uzoq faza – 7 dan 12 futgacha (2,1 dan 3,7 m gacha);
Jamoat masofa omma oldida nutq soʻzlash uchun foydalaniladigan masofa:
Yaqin faza – 12 dan 25 futgacha (3,7 dan 7,6 m gacha);
Uzoq faza – 25 fut (7,6 m) yoki undan koʻp.

Insonni oʻrab turgan masofa makonni hosil qiladi. Intim masofa va shaxsiy masofa orasidagi makon shaxsiy makon deb ataladi. Ijtimoiy masofadagi va shaxsiy masofadan tashqaridagi makon ijtimoiy makon, jamoat masofasidagi makon esa jamoat makoni deb ataladi.

Shaxsiy makon – bu insonni oʻrab turgan hudud boʻlib, u psixologik jihatdan bu makonni oʻziga tegishli deb hisoblaydi. Koʻpchilik odamlar oʻzlarining shaxsiy makonlarini qadrlashadi va shaxsiy makoniga tajovuz qilinganida noqulaylik, gʻazab yoki xavotirni his qilishadi. Shaxsiy makonga kirishga ruxsat berish va boshqa birovning shaxsiy makoniga kirish bu odamlarning munosabatlarini idrok etish koʻrsatkichidir. Intim zona yaqin doʻstlar, sevishganlar, bolalar va yaqin oila aʼzolari uchun ajratilgan. Boshqa zona doʻstlar bilan suhbatlashish, hamkasblar bilan suhbatlashish va guruh muhokamalarida ishlatiladi. Keyingi zona notanish odamlar, yangi tuzilgan guruhlar va yangi tanishlar uchun ajratilgan. Toʻrtinchi zona nutqlar, maʼruzalar va teatr uchun ishlatiladi; mohiyatan, jamoat masofasi kattaroq tomoshabinlar uchun ajratilgan diapazon hisoblanadi^[4].

Kimningdir shaxsiy makoniga kirish, odatda, tanishlikning va baʼzan yaqinlikning belgisidir. Biroq, zamonaviy jamiyatda, ayniqsa, gavjum shahar jamoalarida, masalan, gavjum poezdda, liftda yoki koʻchada boʻlganda shaxsiy makonni saqlash qiyin boʻlishi mumkin. Koʻp odamlar bunday jismoniy yaqinlikda psixologik jihatdan bezovtalik va noqulaylik his qilishadi.

Inson qayerga bormasin, u shaxsiy makonini oʻzi bilan birga olib yuradi. Bu hududning eng daxlsiz shakli hisoblanadi^[5]. Hallning fikricha, tana masofasi va gavda holati sezgi tebranishlari yoki oʻzgarishlariga, masalan, inson ovozining tovushi va balandligidagi nozik farqlarga beixtiyor reaksiyalardir. Odamlar oʻrtasidagi ijtimoiy masofa jismoniy masofa bilan, shuningdek yaqin va shaxsiy masofalar bilan ishonchli tarzda bogʻliq. Hall bu oʻlchovlarni inson xulq-atvorini aniq ifodalovchi qatʼiy koʻrsatmalar sifatida emas, balki muloqotga masofaning taʼsirini va bu taʼsirning turli madaniyatlar hamda boshqa atrof-muhit omillari orasida qanday farqlanishini baholash tizimi sifatida koʻzda tutgan edi.

Vertikal

Yuqorida keltirilgan masofalar gorizontal masofalardir. Shuningdek, odamlar oʻrtasida muayyan munosabatni ifodalovchi vertikal masofa ham mavjud. Biroq, bu holatda vertikal masofa koʻpincha munosabatlardagi ustunlik yoki boʻysunish darajasini koʻrsatish uchun tushuniladi. Koʻp hollarda boshqa odamga yuqoridan yoki pastdan qarash asl maʼnosida qabul qilinishi mumkin, bunda balandroq turgan shaxs yuqoriroq maqomga ega shaxsdir^[6].

Manbalar

↑ „Proksemika“. Dictionary.com. 2015-yil 14-noyabrda olindi.
↑ Mur, Nina (2010). Ogʻzaki boʻlmagan aloqa: tadqiqotlar va ilovalar. Nyu-York: Oksford universiteti nashriyoti.
↑ Xoll, Edvard T. (1966). Yashirin oʻlchov. Anchor kitoblar. ISBN 978-0-385-08476-5.
↑ Engleberg, Isa N. (2006). Guruhlarda ishlash: aloqa tamoyillari va strategiyalari. Mening aloqa toʻplamim seriyasi. 140-141-betlar.
↑ Richmond, Virjiniya (2008). Shaxslararo munosabatlarda ogʻzaki boʻlmagan xatti-harakatlar. Boston: Pearson/A va B. p. 130. ISBN 9780205042302.
↑ „Proksemikalar“.^{[sayt ishlamaydi]} www.creducation.org. Olingan 2016-03-29.

[1] „Proksemika“. Dictionary.com. 2015-yil 14-noyabrda olindi.

[2] Mur, Nina (2010). Ogʻzaki boʻlmagan aloqa: tadqiqotlar va ilovalar. Nyu-York: Oksford universiteti nashriyoti.

[3] Xoll, Edvard T. (1966). Yashirin oʻlchov. Anchor kitoblar. ISBN 978-0-385-08476-5.

[4] Engleberg, Isa N. (2006). Guruhlarda ishlash: aloqa tamoyillari va strategiyalari. Mening aloqa toʻplamim seriyasi. 140-141-betlar.

[5] Richmond, Virjiniya (2008). Shaxslararo munosabatlarda ogʻzaki boʻlmagan xatti-harakatlar. Boston: Pearson/A va B. p. 130. ISBN 9780205042302.

[6] „Proksemikalar“.^{[sayt ishlamaydi]} www.creducation.org. Olingan 2016-03-29.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]