Kontent qismiga oʻtish

Qahva (turkum)

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Coffea — Roʻyandoshlar oilasiga mansub gulli oʻsimliklar turkumi. Qahva turlari janubiy Afrika va tropik Osiyoda kelib chiqqan butalar yoki kichik daraxtlardir. Kofe loviyalari deb ataladigan baʼzi turlarning urugʻlari turli xil ichimliklarni tayyorlash uchun ishlatiladi. Mevalar, urugʻlar kabi, koʻp miqdorda kofeinni oʻz ichiga oladi, oʻziga xos shirin taʼmga ega.

Oʻstirish va foydalanish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Freshly harvested coffee cherries
Yangi hosil qilingan kofe gilosi
Qahva mevalari, Bali

Qahvaning 120 dan ortiq turlari mavjud boʻlib, ular urugʻlardan yetishtiriladi. Ikkita eng mashhur turlari: Coffea arabica (odatda oddiygina „Arabika“ nomi bilan tanilgan), bu dunyo kofe ishlab chiqarishning 60-80 % ni tashkil qiladi va Coffea canephora („Robusta“ nomi bilan tanilgan) taxminan 20-40 % ni tashkil qiladi[1][2]. C. arabica oʻzining shirin taʼmi uchun qadrlanadi, C. canephora esa koʻproq kofeinga ega. C. arabica Efiopiyaning baland togʻlari, Sudanning Boma platosidan kelib chiqqan va C. canephora va C. eugenioides oʻrtasidagi duragay hisoblanadi[3].

Daraxtlar isteʼmol qilish mumkin boʻlgan qizil yoki binafsharang mevalarni hosil qiladi[4]. Meva koʻpincha „qahva gilosi“ deb ataladi va u „qahva loviya“ deb ataladigan ikkita urugʻni oʻz ichiga oladi[5]. Ushbu nomlarga qaramay, qahva na haqiqiy gilos (Prunus turkumidagi baʼzi turlarning mevasi), na haqiqiy loviyaga (Fabaceae oilasidagi oʻsimliklarning urugʻlari) aloqador emas.

Kofe mevalarining taxminan 5-10 foizida faqat bitta loviya topiladi. Bu loviya peaberry deb ataladi, u oddiy qahva donasidan kichikroq va yumaloqroq.

Tropik iqlim mintaqalarida oʻstirilgan, qahvaning boʻyi odatda 3–3.5 m (9.8–11.5 ft) gacha yetadi. Koʻpincha oʻstiriladigan kofe turlari yuqori balandliklarda yaxshi oʻsadi, lekin muzlash haroratiga toqat qilmaydi[6].

Coffea arabica daraxti 3-5 yildan keyin meva bera boshlaydi, oʻrtacha 50-60 yil davomida hosil beradi[7]. Oq gullar juda xushboʻy hidga ega. Meva pishishiga taxminan toʻqqiz oy kerak boʻladi.

Kofe guli
Qahva mevasi kesmasi
Racemosa kofe mevalari
Coffea Arabica loviyalari unib chiqmoqda
Coffea Arabica gullari
Pishgan Coffea Arabica mevalari
Coffea Arabica mevasi ichidagi loviya
Kofe shoxlari

Ekologiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qahva loviyalari tarkibidagi kofein oʻsimlik urugʻlarini himoya qiluvchi zaharli modda boʻlib xizmat qiladi. Kofein bir vaqtning oʻzida changlatuvchilarni, xususan, asalarilarni oʻziga jalb qiladi[8]. Qahvaning barcha turlari kofeinni oʻz ichiga olmaydi va eng qadimgi turlarida kofein juda kam yoki umuman boʻlmagan. Kofeinli oʻsimliklar turkumning uzoqroq qarindoshlari Teobroma (kakao) va Camellia (choy) avlodlaridan mustaqil ravishda rivojlangan[9]. Bu shuni koʻrsatadiki, kofein ishlab chiqarish qahva va oʻsimliklar evolyutsiyasida moslashuvchan xususiyatdir. Meva va barglarida kofein mavjud boʻlib, ular kofe gilos choyi va kofe bargi choyini tayyorlash uchun ishlatilishi mumkin. Meva, shuningdek, koʻplab alkogolsiz ichimliklar, shuningdek, oldindan qadoqlangan choylarda ishlatiladi[10][11][12][13].

Bir nechta hasharotlar zararkunandalar qahva ishlab chiqarishga taʼsir qiladi, jumladan, kofe qoʻngʻizi (Hypotenemus hampei) va kofe bargini zararlovchi (Leucoptera caffeina).

Qahva baʼzi Lepidoptera (kapalak va kuya) turlarining lichinkalari, Dalcera abrasa, sholgʻom kuya va Endoclita turkumining ayrim vakillari, jumladan E. damor va E. malabaricus tomonidan isteʼmol qilinadi.

Turlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Coffea benghalensis
Coffea liberica
Coffea racemosa
Coffea stenophylla
Coffee gullari
Coffea arabica loviyalari
  1. Coffea abbayesii
  2. Coffea affinis
  3. Coffea alleizettii
  4. Coffea ambanjensis
  5. Coffea ambongenis
  6. Coffea andrambovatensis
  7. Coffea ankaranensis
  8. Coffea anthonyi
  9. Coffea arabica L.
  10. Coffea arenesiana
  11. Coffea augagneurii
  12. Coffea bakossii
  13. Coffea benghalensis
  14. Coffea bertrandii
  15. Coffea betamponensis
  16. Coffea bissetiae
  17. Coffea boinensis
  18. Coffea boiviniana
  19. Coffea bonnieri
  20. Coffea brassii (J.-F.Leroy)
  21. Coffea brevipes Hiern
  22. Coffea bridsoniae
  23. Coffea buxifolia A.Chev.
  24. Coffea canephora ("Coffea robusta")
  25. Coffea carrissoi A.Chev.
  26. Coffea charrieriana
  27. Coffea cochinchinensis
  28. Coffea commersoniana
  29. Coffea congensis
  30. Coffea costatifructa Bridson
  31. Coffea coursiana J.-F.Leroy
  32. Coffea dactylifera Robbr. Stoff.
  33. Coffea decaryana J.-F.Leroy
  34. Coffea dubardii Jum.
  35. Coffea ebracteolata (Hiern) Brenan
  36. Coffea eugenioides S.Moore
  37. Coffea fadenii Bridson
  38. Coffea farafanganensis J.-F.Leroy
  39. Coffea floresiana Boerl.
  40. Coffea fotsoana Stoff
  41. Coffea fragilis J.-F.Leroy
  42. Coffea fragrans Wall. Hook.f.
  43. Coffea gallienii Dubard
  44. Coffea grevei Drake A.Chev.
  45. Coffea heimii J.-F.Leroy
  46. Coffea homollei J.-F.Leroy
  47. Coffea horsfieldiana Miq.
  48. Coffea humbertii J.-F.Leroy
  49. Coffea humblotiana Baill.
  50. Coffea humilis A.Chev.
  51. Coffea jumellei J.-F.Leroy
  52. Coffea kapakata (A.Chev.) Bridson
  53. Coffea kianjavatensis J.-F.Leroy
  54. Coffea kihansiensis A.P.Davis
  55. Coffea kimbozensis Bridson
  56. Coffea kivuensis Lebrun
  57. Coffea labatii A.P.Davis
  58. Coffea lancifolia A.Chev.
  59. Coffea lebruniana Germ.
  60. Coffea leonimontana Stoff
  61. Coffea leroyi A.P.Davis
  62. Coffea liaudii J.-F.Leroy
  63. Coffea liberica Hiern
  64. Coffea ligustroides S.Moore
  65. Coffea littoralis A.P.Davis
  66. Coffea lulandoensis Bridson
  67. Coffea mabesae (Elmer) J.-F.Leroy
  68. Coffea macrocarpa A.Rich.
  69. Coffea madurensis Teijsm.
  70. Coffea magnistipula
  71. Coffea malabarica
  72. Coffea mangoroensis Portères
  73. Coffea mannii (Hook.f.) A.P.Davis
  74. Coffea manombensis A.P.Davis
  75. Coffea mapiana Sonké, Nguembou
  76. Coffea mauritiana Lam.
  77. Coffea mayombensis A.Chev.
  78. Coffea mcphersonii A.P.Davis
  79. Coffea melanocarpa Welw. Hiern
  80. Coffea merguensis Ridl.
  81. Coffea millotii J.-F.Leroy
  82. Coffea minutiflora A.P.Davis
  83. Coffea mogenetii Dubard
  84. Coffea mongensis Bridson
  85. Coffea montekupensis
  86. Coffea montis-sacri
  87. Coffea moratii J.-F.Leroy
  88. Coffea mufindiensis Hutch. Bridson
  89. Coffea myrtifolia
  90. Coffea namorokensis
  91. Coffea neobridsoniae
  92. Coffea neoleroyi
  93. Coffea perrieri Drake
  94. Coffea pervilleana (Baill.) Drake
  95. Coffea pocsii Bridson
  96. Coffea pseudozanguebariae
  97. Coffea pterocarpa A.P.Davis
  98. Coffea racemosa Lour.
  99. Coffea rakotonasoloi A.P.Davis
  100. Coffea ratsimamangae J.-F.Leroy
  101. Coffea resinosa (Hook.f.)
  102. Coffea rhamnifolia (Chiov.) Bridson
  103. Coffea richardii J.-F.Leroy
  104. Coffea sahafaryensis J.-F.Leroy
  105. Coffea sakarahae J.-F.Leroy
  106. Coffea salvatrix
  107. Coffea sambavensis J.-F.Leroy
  108. Coffea sapinii (De Wild.) A.P.Davis
  109. Coffea schliebenii Bridson
  110. Coffea semsei (Bridson)
  111. Coffea sessiliflora Bridson
  112. Coffea stenophylla G.Don
  113. Coffea tetragona
  114. Coffea togoensis A.Chev.
  115. Coffea toshii
  116. Coffea travancorensis Wight
  117. Coffea tricalysioides J.-F.Leroy
  118. Coffea tsirananae J.-F.Leroy
  119. Coffea vatovavyensis J.-F.Leroy
  120. Coffea vavateninensis J.-F.Leroy
  121. Coffea vianneyi J.-F.Leroy
  122. Coffea vohemarensis
  123. Coffea wightiana
  124. Coffea zanguebariae Lour.
  • Tayyor qahva
    Tayyor qahva
  • Kofe plantatsiyalari
    Kofe plantatsiyalari
  • Coffea canephora mevalari
    Coffea canephora mevalari
  • Coffea arabica blossom gullari
    Coffea arabica blossom gullari

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Coffee Plant: Arabica and Robusta“. Coffee Research Institute. Qaraldi: 17-noyabr 2018-yil.
  2. ↑ „Coffee: World Markets and Trade“. United States Department of Agriculture – Foreign Agricultural Service (16-iyun 2017-yil). Qaraldi: 8-dekabr 2017-yil.
  3. ↑ Lashermes, P.; Combes, M.-C.; Robert, J.; Trouslot, P.; D'Hont, A.; Anthony, F.; Charrier, A. (1999). „Molecular characterisation and origin of the Coffea arabica L. genome“. Molecular and General Genetics. 261-jild, № 2. 259–266-bet. doi:10.1007/s004380050965. PMID 10102360.
  4. ↑ Davis, Aaron P.; Govaerts, Rafael; Bridson, Diane M.; Stoffelen, Piet (2006). „An annotated taxonomic conspectus of the genus Coffea (Rubiaceae)“. Botanical Journal of the Linnean Society. 152-jild, № 4. 465–512-bet. doi:10.1111/j.1095-8339.2006.00584.x.
  5. ↑ „What is Coffee?“. www.ncausa.org. Qaraldi: 14-iyul 2020-yil.
  6. ↑ Petek, Marcos Rafael; Sera, Tumoru; Alteia, Marcos Zorzenon (2005-yil yanvar). „Genetic variability for frost resistance among Coffea accessions assessed in the field and in a cold chamber“. Brazilian Archives of Biology and Technology. 48-jild, № 1. 15–21-bet. doi:10.1590/S1516-89132005000100003. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  7. ↑ „Coffee bean: commodity factsheet“. Mintec. 4-yanvar 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-noyabr 2022-yil.
  8. ↑ Hamon, Perla; Grover, Corrinne E.; Davis, Aaron P.; Rakotomalala, Jean-Jacques; Raharimalala, Nathalie E.; Albert, Victor A.; Sreenath, Hosahalli L.; Stoffelen, Piet; Mitchell, Sharon E. (2017). „Genotyping-by-sequencing provides the first well-resolved phylogeny for coffee (Coffea) and insights into the evolution of caffeine content in its species: GBS coffee phylogeny and the evolution of caffeine content“. Molecular Phylogenetics and Evolution. 109-jild. 351–361-bet. doi:10.1016/j.ympev.2017.02.009. PMID 28212875.
  9. ↑ Denoeud, France; et al. (5-sentabr 2014-yil). „The coffee genome provides insight into the convergent evolution of caffeine biosynthesis“. Science. 345-jild, № 6201. 1181–1184-bet. Bibcode:2014Sci...345.1181D. doi:10.1126/science.1255274. PMID 25190796.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  10. ↑ Selby. „SlimCafe is no longer available“. SlimFast (31-may 2019-yil).
  11. ↑ „Coffeeberry Cascara – Soluble, Sustainable | FutureCeuticals“. www.futureceuticals.com.
  12. ↑ „Starbucks“. stories.starbucks.com.
  13. ↑ „Brazilian Cascara“. Dwellers Coffee. 2021-yil 19-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 3-noyabr. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qahva_(turkum)&oldid=3545047" dan olindi