Qiyat-qal’a

Moʻgʻullar istilosidan oldingi Xorazm shaharlari

Qiyat-qal’a (Qiyot, Shovot qiyoti) – Oʻzbekistondagi aholi punkti.

Aholi punkti Urganchdan 24 km uzoqlikda Xorazm viloyati Shovot tumani hududida joylashgan. Bugungi kungacha yetib kelgan yozma manbalarda shovot qiyoti haqida soʻnggi oʻrta asr yilnomalarida, xususan, XVII—XIX asr manbalarida qayd etilganini uchratamiz. Munis taxallusi bilan mashhur boʻlgan xivalik tarixchi Shermuhammad Mirab XVII asr voqealari tasviri bilan bogʻliq holda Qiyatni tilga oladi. Uning hikoyasiga koʻra, Anushiy davrida (1663-1683) oʻng qirgʻoqdagi QIyat shahri suvsiz qolgan. Shuning uchun Xon Amudaryoning chap qirgʻogʻida Yarmish (hozirgi Turkman-Yarmish) nomini olgan kanal qazishni buyurib, bu yerda qalʼa qurdirdi. Eski shahar aholisi yangi Qiyatga koʻchib oʻtdi. V XVIII v. gorod Kyat bil odnim iz pyati (Beshkala) silno ukreplennix krepostey Xivinskogo xanstva.

Qiyat haqida XVII—XIX asrlarda Xiva xonligiga borgan rus savdogarlari, olimlari va harbiy xizmatchilari ham tilga oladilar. 1715-yilda A. B. Cherkasskiy uni birinchi marta rasmga olgan. Qiyat shahri Stralenberg xaritasida Hazorasp va Urganch (1720) shaharlari orasida belgilangan. Ushbu xaritani tuzishda ekspeditsiya ishtirokchilarining Bekovich-Cherkasskiy maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Qiyat aholi punkti I.Muravin (1740-1741) xaritasida ham koʻrsatilgan boʻlib, uning joylashuvi Gurlandan janubda 10 ta dastgoh koʻrsatilgan.

Qiyat Xorazmning chap qirgʻogʻidagi shahri sifatida 1753-yilda Xiva xonligiga borgan samaralik savdogar D.Rukavkin tomonidan tilga olinadi.

1842-yilda G. I. Danilevskiy boshchiligidagi elchixona Xiva xonligiga tashrif buyurdi. G. I. Danilevskiyning yozishicha, Qiyat Xiva shahridan shimolda 36½ dastgohda joylashgan; kichik tepalikda qurilgan va atrofi 500 metrgacha boʻlgan toʻrtburchak devor bilan oʻralgan. Sharqiy tomonda darvoza va qoʻriq minorasi bor: ichkarida 50 ga yaqin turli xil loy uylar mavjud.

I.Baziner tuzgan xaritadagi Qiyat aholi punkti Yarmish kanali sohilida joylashgan.

V. V. Grigoryev Qiyat haqida ham maʼlumot beradi: „Shovatdan kelgan Qiyat, xuddi shu kanaldan 15 verst pastda qurilgan. Bu shahar loy devor va bitta darvozali ariq bilan oʻralgan; uning ikkita masjidi, 30 tagacha hovlisi va 1500 aholisi bor“.

Kavkaz otryadi aʼzosi Maqsud Alixonov-Avarskiy rus qoʻshinlarining Xiva xonligiga qarshi yurishida qatnashib, Qiyatning chap qirgʻogʻi tavsifini qoldirgan:

“Shahar tashqarisida, sopol piramida shaklidagi tepalikda, taxminan yuz fut balandlikda kesilgan qal'a devorlari bor, ularning har biri bir yarim yuz metrga yaqin. Shunisi e'tiborga loyiqki, qal'aning chuqur xandaq bilan oʻralgan bu ulkan poydevori sun'iy boʻlib, Qiyat aholisining soʻzlariga koʻra, Yarmish kanali qurilishi paytida qazilgan tuproqdan quyilgan. Qal’a devorining sharqiy jabhasida uchta yarim doira shaklidagi minoralar joylashgan. Ulardan birida toʻrtburchak yogʻoch minora yana bir necha metrga koʻtarilgan, qolgan ikkitasi oʻrtasida esa bitta darvoza bor."

1873-yilda Aleksandr Kaulbars Amudaryoning quyi oqimi gidrografiyasini oʻrganib chiqib, Qiyat shahri xaritasini tuzdi.

XX asrning 30-yillari boshlarida V.Sokolov Amudaryoning quyi oqimidagi qadimgi daryo oʻzanlarini oʻrgandi. Keyinchalik u Qiyatning chap qirgʻogʻini va boshqa qadimiy yodgorliklarni yozib oldi va tasvirlab berdi.

1958–1960-yillar SSSR FA Xei nomidagi Iqtisodiyot institutining P. P. Snesarev boshchiligidagi oʻzbek etnografik otryadi Qiyat shahriga oid folklor materiallarini toʻpladi. Shu bilan birga, u yodgorlik hududida koʻtarilgan sopol materiallarni yigʻdi. Biroq, saytdagi bu maʼlumotlar eʼlon qilinmadi.