Qiyosiy tipologiya

"Tipologiya" so'zi ikkita yunoncha morfemadan iborat: " typos" - "tur" va "logos" - "so'z fani" degan ma'noni anglatadi. Tipologiya - bu istisnosiz barcha fanlarga xos bo'lgan fan sohasi. Bu jihatdan ularning tipologik usuli bir fan sohasi bilan chegaralanib qolmaydi.

Shunday qilib, tipologiyani quyidagilarga bo‘lish mumkin:

1. Nolingvistik tipologiya. Nolingvistik tipologiya tilshunoslikdan tashqari fanlarning predmetidir.

2. Lingvistik tipologiya. Lingvistik tipologiya umumiy tilshunoslikning yangi bo‘limi bo‘lib, tillar tizimini qiyosiy o‘rganadi, umumiy qonuniyatlarni ham topadi. tillarning farqlari va oʻxshashliklarini aniqlaydi .

Qiyosiy tipologiya - umumiy lingvistik tipologiyasining bir bo'limi. Qiyosiy tipologiya tillarni taqqoslash bilan shug'ullanadi, ikki yoki undan ortiq aniq tillarning tizimlarini taqqoslaydi va umumiy tipologik qonunlarni yaratadi ^[1].

Qiyosiy tipologiyaning maqsadi - dunyo tillarining umumiy xususiyatlarini va tarkibiy xilma-xilliklarini tavsiflash va tushuntirishdir ^[1].

Masalan, Rus va O'zbek tillarning gaplardagi so'z tartibini taqqoslash ham qiyosiy tipologiyaning vazifalaridan biri xisoblanadi. O'zbek tiliga xos so'z tartibi Subject-Object-Verb (SOV), yaʼni "ega-ikkinchi darajali bo‘laklar-kesim" xisoblanadi: Men kitobni o'qiyman. Odatda Rus tilidagi so'z tartibi - Subject-Verb-Object "ega-kesim-ikkinchi darajali bo‘laklar": Я читаю книгу. Lekin O'zbek tiliga qaraganda, Rus tilidagi so'z tartibi gapning ma'nosiga yoki vaziyatga qarab o'zgarishi mumkin. Bu qiyosiy tipologiya o'z ichiga oladigan vazifalarning bir misoli edi.

Tilshunoslik hodisasini qiyoslash tushunchasi va oldiga qoʻyilgan maqsadga koʻra, qiyosiy tipologiyani quyidagi qismlarga ajratishimiz mumkin: ^[1]

genealogik tipologiyasi;
struktur tipologiyasi;
Sanskrit tilining alifbosi
hududiy tipologiya;
qiyosiy tipologiya.

Sanskrit tili
Genealogik tipologiya - qiyosiy tipologiyaning bir bo'limi bo'lib, o'zaro aloqador tillar o'rtasidagi o'xshashlik va munosabatlarni o'rganadi. Bu tarixiy jihatdan bog'liq bo'lgan tillar tizimiga taalluqlidir. Genealogik tipologiya 19 – asrda Evropada hukmronlik qilgan qiyosiy-tarixiy tilshunoslikdan rivojlandi. Uning paydo bo'lishiga Hindistonning qadimgi klassik tili bo'lgan Sanskrit tilining kashf etilishi yordam berdi. Sanskrit tilining kashf etilishi tillarni qiyosiy o'rganish imkoniyatini ochdi.
Struktur tipologiyasi - qiyosiy tipologiyaning asosiy bo'limi bo'lib, strukturaviy til turlarini aniqlaydi.
Hududiy tipologiya - lingvistik tipologiyaning mustaqil tarmoqlaridan biri bo'lib, geografik jihatdan shartlangan til xususiyatlarini, tizimlarini va kengayish darajasi va yaqinligini o'rganadi va taqqoslaydi.
Qiyosiy tipologiya - qiyosiy tipologiyaning mustaqil bo'limi hisoblanib, tillarni genetik yoki struktur tuzilishidan qatʼi nazar taqqoslash bilan shug'ullanadi .^[2]

Til ierarxiyasi darajalari bo'yicha qiyosiy tipologiyaning tarmoqlari:^[2]

Fonetik va fonologik tipologiya;
Morfologik Tipologiya;
Sintaktik Tipologiya;
Leksik Tipologiya.

Fonetik va fonologik tipologiya tilning fonologik darajasini birliklarni taqqoslash bilan shug'ullanadi. U fonologik differentsial belgilarni ajratish, ularning universalligini aniqlash, tillarning fonologik tuzilishini o'rganish, tillarni fonologik xususiyatlariga qarab tasniflash bilan shug'ullanadi.
Morfologik tipologiya, xususan, nutq qismlari va ularning grammatik kategoriyalari kabi grammatik savollar bilan shug'ullanadi. Morfologik tipologiya grammatik hodisalarni ham qarindosh, ham qarindosh bo'lmagan tillar tizimlarida taqqoslaydi.
Sintaktik tipologiya so'z birikmalari kabi sintaktik darajadagi birliklarni taqqoslash bilan shug'ullanadi. Sintaktik tipologiya bir necha bo'limlarga bo'linishi mumkin: so'z birikmasini taqqoslash, jumla darajasi, shuningdek, birliklarni taqqoslash va ularning sintaktik faoliyati bilan bog'liq turli darajalar. Sintaktik tipologiya odatda transformatsion sintaksisga asoslangan tillarni taqqoslaydi.
Leksik tipologiya - dunyo tillaridagi leksik birliklarning semantikasining xilma-xilligini o'rganadigan lingvistik tipologiyaning bo'limi.^[2]

Adabiyotlar:

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 A Teacher Of Bukhara State University, Uzbekistan; Uktamovna, Khusenova Mekhriniso (2023-06-01). „COMPARATIVE TYPOLOGY OF THE ENGLISH AND UZBEK LANGUAGES“. International Journal Of Literature And Languages. 03-jild, № 06. 44–48-bet. doi:10.37547/ijll/Volume03Issue06-08.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 M.I.Rasulova, Z.I.Shukurova.; Siddikova I.A. and Ass.professor Nishonov M.N.. COMPARATIVE TYPOLOGY OF ENGLISH, UZBEK AND RUSSIAN LANGUAGES (en). Taskkent: UZBEKISTAN STATE WORLD LANGUAGES UNIVERSITY [2017], 2017 — 260-bet.

[:0-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 A Teacher Of Bukhara State University, Uzbekistan; Uktamovna, Khusenova Mekhriniso (2023-06-01). „COMPARATIVE TYPOLOGY OF THE ENGLISH AND UZBEK LANGUAGES“. International Journal Of Literature And Languages. 03-jild, № 06. 44–48-bet. doi:10.37547/ijll/Volume03Issue06-08.

[:1-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 M.I.Rasulova, Z.I.Shukurova.; Siddikova I.A. and Ass.professor Nishonov M.N.. COMPARATIVE TYPOLOGY OF ENGLISH, UZBEK AND RUSSIAN LANGUAGES (en). Taskkent: UZBEKISTAN STATE WORLD LANGUAGES UNIVERSITY [2017], 2017 — 260-bet.

[1]

[2]