Qizil qalpoqcha
"Qizil qalpoqcha" (fransuzcha: Le Petit Chaperon rouge — boʻri bilan uchrashgan kichkina qiz haqidagi Yevropa xalq ertagi . Soʻzma-soʻz Charlz Perrault tomonidan qayta ishlangan, keyinchalik aka-uka Grimmlar tomonidan qayd etilgan.
Syujetning kelib chiqishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Boʻriga aldangan qiz haqidagi syujet (Aarne-Tompson tasnifi boʻyicha № 333[1]) oʻrta asrlardan beri Fransiya va Italiyada keng tarqalgan. Alp togʻlari etaklarida va Tirolda, XIV asrdan beri maʼlum boʻlgan ertak ayniqsa mashhur edi. Savatning tarkibi har xil edi: Italiyaning shimolida nabirasi buvisiga yangi baliq, Shveytsariyada pishloq, Fransiyaning janubida patti va bir idish sariyogʻ olib borishi keltiriladi[2]. Folklor yozuvlarida syujet quyidagicha koʻrinadi[3][4]:
Ona qiziga sut va non berib buvisini koʻrib kelgani yuboradi. Qizil qalpoqcha boʻri, (bzou)[5][6] yoki ogre[5] bilan uchrashadi va unga qayerga ketayotganini aytadi. Boʻri qisqa yoʻlni bosib oʻtib qizdan oldin buvisini uyiga yetib keladi va buvisini oʻldiradi. Buvisining tanasidan ovqat va qonidan ichimlik tayyorlaydi, oʻzi esa buvisining kiyimlarini kiyib, toʻshagiga yotadi. Qiz yetib kelgach, bo‘ri unga ovqat taklif qiladi. Buvining mushugi qizni buvisining qoldiqlarini yeyayotgani haqida ogohlantirmoqchi bo‘ladi, lekin bo‘ri mushukka yog‘och tuflini tashlab, uni o‘ldiradi. Keyin boʻri qizni yechinib, uning yoniga yotishni va kiyimni olovga tashlashni taklif qiladi. U shunday qiladi va boʻrining yoniga yotib, nega uning sochlari koʻp, yelkalari keng, tirnoqlari uzun, tishlari katta ekanligini soʻraydi. Oxirgi savolga boʻri javob beradi: „Bu sizni tezda yeyish uchun, bolam!“ — va qizni yeb qoʻyadi.
Koʻpgina yozma versiyalar shu bilan tugaydi, baʼzilarida qiz ayyorlik bilan boʻridan qochib ketadi.
Adabiy qayta ishlash
[tahrir | manbasini tahrirlash]Charlz Perro
[tahrir | manbasini tahrirlash]Charlz Perro xalq hikoyasini adabiy qayta ishladi. U kannibalizm motivini, mushuk xarakterini va uning boʻri tomonidan oʻldirilishini olib tashladi, qizil qalpoqchani — „hamroh“ qalpoqchasini (asl nusxada — "chaperon" (fransuzcha: chaperon), Perrault davrida shaharlarda modadan chiqib ketgan, ammo qishloq ayollari orasida mashhur boʻlgan), qiz tomonidan kiyilgan va eng muhimi, u ertakni axloqiy jihatdan boyitib, qizning odob-axloq qoidalarini buzganligi sababli evaziga katta toʻlov toʻlaganligi va sheʼriy axloq bilan ertakni yakunlab, qizlarni har xil tovlamachilardan ehtiyot boʻlishni oʻrgatadi. Shunday qilib, xalq ertaklarining qoʻpol naturalistik lahzalari sezilarli darajada yumshatilgan boʻlsa-da, jinslar munosabatlari masalasiga murojaat qilish taʼkidlangan.
Bu ertak 1697-yilda Parijda „Ona gʻoz haqidagi ertaklar yoki koʻrsatmalar bilan oʻtgan davrlarning hikoyalari va ertaklari“ kitobida nashr etilgan. Bu kitob „Ona gʻoz haqidagi ertaklar“[2] nomi bilan mashhur edi.
Aka-uka Grimmlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Zamonaviy bolalar adabiyotida klassikaga aylangan ertakning ushbu versiyasi Perro oʻlimidan bir asr oʻtgach, aka-uka Grimmlar tomonidan yozilgan. Bir versiyaga koʻra, ular buni Vilgelm Grimmning boʻlajak rafiqasi[7] uyida xizmatkor boʻlib ishlagan Mariya Myullerdan eshitishgan. Boshqa versiyaga koʻra — onasi tomonidan Louis XIV davrida Fransiyadan haydalgan Gugenotsdan kelgan Jannet Xassenpflugʻdan. Taxminlarga koʻra, „Qizil qalpoqcha“ oʻz versiyasida xuddi shu Perro yozgan versiyaga borib taqaladi[4].
Ertakga yaxshi yakun qoʻshildi: bu versiyada oʻtinchilar shovqinni eshitib, boʻrini oʻldiradilar, uning oshqozonini yorib, buvisi va Qizil qalpoqchani qutqaradilar. Bir versiyaga koʻra, bu epizod yana bir mashhur nemis ertakidan — „Boʻri va etti bola“[8]dan, boshqasiga koʻra — 1800-yilda yozilgan „Qizil qalpoqchaning hayoti va oʻlimi“ nemis romantik yozuvchisi Lyudvig Tik[2]ning pyesasidan olingan.
Perroning jinslar oʻrtasidagi munosabatlar haqidagi axloqiy qarashlari, barcha jinsiy rangdagi motivlar singari, ertakdan gʻoyib boʻldi. Ertak matnida Qizil qalpoqcha odobni emas, balki qizini hech narsaga chalgʻitmasdan buvisining oldiga borishni soʻragan onaning istagini buzganligi koʻrsatib beriladi. Oxiridagi axloq quloqsiz bolalarga ogohlantirish sifatida keltiriladi: „Mayli, endi men oʻrmondagi katta yoʻldan hech qachon bormayman, endi onamning buyrugʻiga boʻysunmayman“.
Rus tilidagi tarjimalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Rossiyada Charlz Perro ertaklarining birinchi nashri 1768-yilda Lev Voinov tomonidan tarjima qilingan „Sehrgarlar haqida ahloqli ertaklar“ nomi bilan nashr etilgan. Garchi u oʻz ishini L. A. Narishkinning qizi yetti yoshli Natalya Narishkina (1761-1819) ga bagʻishlagan boʻlsa-da, kitob bolalar uchun moʻljallanmagan. 1795-yilda maxsus bolalar nashri chiqdi, bu toʻgʻridan-toʻgʻri sarlavhada koʻrsatilgan: „Janob Perolt tomonidan bolalar uchun tuzilgan, rus va fransuz tillarida axloq bilan sehrli hikoyalar“[9].
„Qizil qalpoqcha“ Rossiyada 100 dan ortiq marta nashr etilgan va birinchi yuz yil ichida uning mudhish yakuni bor edi (qiz va buvisi vafot etadi). 1897-yilda oxiri baxtli yakun bilan tugallaydigan boʻldi. Ertakning ushbu versiyasi XX-asrdakoʻproq keltirilgan. Rus nashrlari bilan ertaklardan sheʼriy axloqiylik yoʻqoldi va asl matnga mos kelmaydigan qoʻshimchalar paydo boʻldi[9].
Perroning „Qizil qalpoqcha“ ertagining rus tilidagi tarjimalari va qayta hikoyalari toʻplami 5 ta variantga boʻlingan:
- Asl ertakning Perrault tomonidan fojiali yakun bilan tarjimasi, mualliflikni koʻrsatuvchi: 1795 va 1825-yillardagi tarjimalar, shuningdek, I. S. Turgenev. Unda taqiqni buzish sabablari va tavsiflarning baʼzi tafsilotlari olib tashlandi.
- Anonim nashr Perro matni asosida xuddi shunday tugaydi: birinchi tarjima 1768-yilda shunday chop etilgan[9]
- Aka-uka Grimmlar matniga asoslangan anonim nashr: bu Al. Altaeva tarjimalari (M.V. Yamshchikova) [Perro va Grimm, 1898], V.P. Andreevskaya [Grimm, 1901] va shunga oʻxshashlar[9].
- Charlz Perroning ertagiga asoslangan anonim nashr, baxtli yakun bilan — Qizil qalpoqcha va buvisini ovchilar yoki oʻtinchi qutqaradi. Birinchi bunday nashr 1897-yilda, XX-asrda nashr etilgan va bu variant ustunlik qila boshladi[9].
- „Qizil qalpoqcha“ asari muallifi Sh. Perrault, lekin ertak baxtli yakun bilan yakunlanadi (E. Ursinovich tarjimasi). Shunday qilib, ushbu versiyada Perrault va Brothers Grimm versiyalari birlashtirilgan va matn har doim soʻzma-soʻz olinmaydi, lekin Grimm matnidagi kabi bir xil voqealarni tasvirlaydi. Baʼzi hollarda qayta hikoyalash bepul boʻlib, yangi tafsilotlar bilan taʼminlanadi (oʻtinchi ovchilar oʻrniga qutqaruvchi sifatida ishlaydi)[9].
Ertakning rus tilidagi rasmlarida odatda fransuzcha asl qalpoq oʻrniga qizning qalpoqchasining oʻzi (Aka-uka Grimmlarning ertaklariga koʻra) tasvirlangan. Vaziyat boshqa koʻplab mamlakatlarda ham xuddi shunday boʻlib, u yerda „shaperone“ soʻzi „kepka“, „shlyapa“, „qopqoq“ deb tarjima qilinganda almashtirildi.
„Qizil qalpoqcha“ tarjimonlari bilan bogʻliq eng munozarali masala 1826-yilda N. I. Grex va F. V. Bulgarinning „Bolalar suhbatdoshi“ jurnalida nashr etilgan matnning muallifligini aniqlashdir (aka-uka Grimm va Perroning oltita ertaklari). Nashriyotlar nashrga „Hurmatli shoirimiz V. A. Jukovskiy tarjimasi“ degan eslatmani taqdim etishdi. Biroq, V. A. Jukovskiyning tadqiqotchilari bu yerda Perro emas, balki aka-uka Grimmlarning xuddi shu nomdagi ertaki tarjima qilingan deb hisoblashadi [Kanunova va boshqalar, 2009, p. 232], bu fransuz asl nusxasidan faqat bir qator voqelik va epizodlarni oʻz ichiga oladi.
Musiqiy asarlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Etud-painting op. 39-son 6 S. DA. Raxmaninov — „Qizil qalpoqcha va kulrang boʻri“
- Qizil qalpoqcha (1911) — bastakor Tsezar Kuining bolalar operasi
- Qizil qalpoqcha (2001) — zamonaviy fransuz bastakori Jorj Apergisning bolalar operasi .
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Ashliman D. L. „Little Red Riding Hood and other tales of Aarne-Thompson-Uther type 333“ (en) (2015-yil 15-yanvar). Qaraldi: 2017-yil 3-iyul.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Воронцова Татьяна. „Подлинная история Красной Шапочки“ (русский). lit.1sept.ru. Qaraldi: 2021-yil 6-iyun.
- ↑ Jack Zipes, „The Trials and Tribulations of Little Red Riding Hood“
- ↑ 4,0 4,1 Robert Darnton. Velikoe koshache poboiщe i drugie epizodi iz istorii fransuzskoy kulturi. Moskva, „Novoe literaturnoe obozrenie“, 2002. ISBN 5-86793-113-7
- ↑ 5,0 5,1 Catherine Orenstein, Little Red Riding Hood Uncloaked: Sex, Morality and the Evolution of a Fairy Tale, pp 92-106, ISBN 0-465-04126-4(ingl.)
- ↑ Мельников А. Ю. „Сказка про Красную Шапочку: три века заблуждений“, . Оборотни и оборотничество: стратегии описания и интерпретации. Материалы международной конференции (Москва, РАНХиГС, 11-12 декабря 2015). М.: Дело, 2015 — 51—56-bet. ISBN 978-5-7749-1103-5. (Wayback Machine saytida 2019-10-29 sanasida arxivlangan)
- ↑ Герстнер Г.. Братья Гримм, Жизнь замечат. людей. М.: Мол. гвардия, 1980.
- ↑ Harry Velten, „The Influences of Charles Perraultʼs Contes de ma Mère L’oie on German Folklore“, p 967, Jack Zipes, ed. The Great Fairy Tale Tradition: From Straparola and Basile to the Brothers Grimm, ISBN 0-393-97636-X
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Мельников Александр Юлианович. К вопросу о переводах сказки Шарля Перро "Красная Шапочка" в России // Детские чтения. — 2018. — Вып. 1 (13). — ISSN 2304-5817.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- {{{заглавие}}}.
- Александр Феденко. „Всё о Красной Шапочке“. Частный Корреспондент (2015-yil 13-may). 2022-yil 18-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 19-fevral.