Kontent qismiga oʻtish

Qiziltomoq gʻoz

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Qiziltomoq gʻoz
Muhofaza maqomi
Biologik klassifikatsiya
Olam: Hayvonlar
Tip: Xordalilar
Sinf: Qushlar
Turkum: Gʻozsimonlar
Oila: Oʻrdaksimonlar
Urugʻ: Kazarka
Tur: Qiziltomoq gʻoz
Binar nomi
Branta ruficollis
(Pallas, 1769)
Branta ruficollis tuxumi - Tuluza muzeyi

Qiziltomoq gʻoz[1] (lotincha: Branta ruficollis) – oʻrdaksimonlar oilasiga mansub suv qushlaridan biri. Tashqi tomondan, qalin boʻyinli va qisqa tumshugʻli kichik gʻozga oʻxshaydi. Rangi yorqin va kontrastli boʻlib, kashtan-qizil, oq va qora ranglarni mujassamlashtiradi. Rossiyada tundrada, asosan Taymir va qoʻshni viloyatlarda koʻpayuvchi noyob tur. Gʻarbiy Qora dengiz, janubiy Kaspiy mintaqasida qishlaydi. Ushbu qush turi oʻsimliklar – oʻtlarning yashil kurtaklari, qishlash va koʻchish davrida dasht va shoʻrxok oʻsimliklarining vegetativ qismlari, efemer boshoqli oʻsimliklar, kuzgi donli ekinlar bilan oziqlanadi. Yiliga bir marta iyun-iyul oylarida bir uyaga 3-9 tadan iborat tuxum qoʻyadi. Osonlik bilan qoʻlga oʻrganadi va xonakilashadi[2]. Tabiatni muhofaza qilish boʻyicha bir qator xalqaro konvensiyalarga kiritilgan xalqaro va mintaqaviy Qizil kitoblar himoyasida. Hamma joyda ushbu gʻoz turini ovlash taqiqlangan.

Tavsifi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tashqi koʻrinishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kichkina gʻozga oʻxshash ushbu nozik gʻoz juda harakatchan. Uning odatiy gʻozlar va kazarkalarning boshqa turlaridan farq qiladigan xarakterli xulq-atvorini taniqli rus ornitologi Pyotr Sushkin yaxshi tasvirlab bergan. Olim XX asrning boshlarida Orenburg va Sol-Iletsk oʻrtasidagi dashtlarda qushlarning migratsiyasini kuzatgan[3].

Bundan tashqari, qushlar har qanday yoshda mukammal suzib, shoʻngʻiy oladi. Qishda va migratsiya davrida gʻozlar koʻpincha galalarda qolib, qorongʻi tushganda dam olmay parvoz qiladilar. Ular suvga qoʻnishadi va baland ovoz bilan uchb ketishadi[4]. Boshqa gʻozlar bilan solishtirganda, qiziltomoq gʻoz qisqa, ammo qalin boʻyni va juda qisqa, kichik tumshugʻiga ega. Oʻlchami qora gʻozdan bir oz past boʻlgan angʻirt kabi yirik oʻrdaklar bilan taqqoslanadi. Tana uzunligi 53-56 sm, qanotlari 116-135 sm, vazni 1-1,7 kg[5].

Patlarida qora, oq va kashtan-qizil (kashtan-qizil) ranglar mujassam, bu qiziltomoq gʻozni gʻozsimonlar orasida osongina tanib olishga yordam beradi. Ayniqsa, patlarining yupqa oq chiziq bilan chegaralangan kashtan-qizil qismlari – yonoq, tomoq, boʻyin va koʻkrakning old qismi bunga misol. Peshona, toj, ensa, boʻyinning orqa qismi, orqa, qanotlari va dumi qora, yuqori quyruq patlari oq rangda. Boshidagi naqshini boshning yuqori qismidan iyagigacha koʻz boʻylab ingichka qora chiziq, shuningdek, tumshugʻi va koʻz oʻrtasida oq tomchi shaklidagi nuqta toʻldiradi. Qorinning old tomoni qora, orqa tomoni, pastki quyruq kabi, oq. Yonlarda keng oq chiziq tananing butun qismi boʻylab oʻtadi, hatto uzoqdan ham aniq koʻrinadi; yana ikkita koʻndalang chiziqlar qanot patlarining qirralari bilan qoʻshiladi. Tumshugʻi va oyoqlari qora, qorachigʻi toʻq-yongʻoqrang. Balogʻatga yetmaganlari kattalariga oʻxshaydi, ammo naqshli patlari yaxshi rivojlanmagan boʻladi. Bundan tashqari, balogʻatga yetmaganlarning qanotida kattalardagi ikkita oʻrniga 3-5 ta oq chiziqlari mavjud[2][5].

Ovozi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Boshining toʻliq koʻrinishi

Qiziltomoq gʻozlar oʻzaro juda doʻstonadir, xususan, suvga qoʻnish va uchish paytida ular uzoqdan eshitiladigan baland ovozda qichqiriq chiqaradilar[6]. Qushning ovozi ikki boʻgʻinli jarangdor gʻogʻolash yoki past xirillashga oʻxshaydi, bu oq gʻozning qichqirigʻini eslatadi, lekin oʻtkirroq va oʻziga xos [7][5][8]. Bundan tashqari, qush xarakterli hushtak chiqaradi[2].

Tarqalishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Uyalash hududi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Taymir Dolgan-Nenets tumani gerbidagi qiziltomoq gʻoz

Qiziltomoq gʻoz Rossiya uchun endemik boʻlib, sharqiy Yamaldan Xatanga havzasining gʻarbiy chekkasigacha (Xatanga koʻrfazi va Popigay daryosi vodiysi) mox-lixen va buta tundralarida nisbatan kichik maydonda uyalaydi[9][10]. Populyatsiyasining katta qismi, taxminan 70% i Taymir yarim orolida, asosan Pyasina va Yuqori Taymir daryolari havzalarida toʻplangan[11][12]. Gidan va Yamalda bir nechta kichik tarqalish hududlari maʼlum, xususan, gʻozlar doimiy ravishda Yuribey daryosining 20 kilometrlik qismida, Yaroto koʻlidan yuz kilometr shimolda, Gida va Yesyaxa daryolari havzalarida uya quradi[7][13].

Qishlash hududi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Suv ichayotgan gʻoz

Hozirda asosiy qishlov hududlari Qora dengizning shimoli-gʻarbiy va gʻarbiy qismi: Bolgariyadagi Shabla va Durankulash koʻllarida, Ruminiyadagi Razelm koʻl va lagunalar majmuasi va Dunay deltasi, Dobruja tarixiy mintaqasi, Gretsiyada joylashgan. Biroq, bu yerlarda ommaviy qishlash nisbatan yaqinda, XX asrning ikkinchi yarmida aniqlangan. Bungacha gʻozlar Kaspiy dengizining janubiy qismi qirgʻoqlariga – Ozarbayjon, Turkmaniston va Eronga, shuningdek, Fors koʻrfazining shimoliy qirgʻoqlariga koʻchib oʻtgan. 1950-yillarning hisob-kitoblariga koʻra, Kaspiy mintaqasida 60 minggacha qushlar toʻxtab oʻtgan. Faqatgina 1967-yilning oʻzida Ozarbayjondagi Qizilagʻoch qoʻriqxonasi hududida deyarli 24 ming qush qishlagan, ammo keyingi yilda sezilarli darajada, butun populyatsiyaning yarmigacha boʻlgan miqdorda Qora dengizga koʻchishi qayd etilgan[11]. Soʻnggi yillarda Kaspiy mintaqasida bu qushlarning faqat bittagina parvozi kuzatilgan. Nihoyat, 1970-yillarning oxiridan boshlab, kam sonli gʻozlar Uzoq Sharqda Xitoyning Yanszi daryosi havzasida qishlashni boshlaganlar[14][15]. Rangi bilan ajralib turadigan gʻozning maxsus kenja turi bir vaqtlar Nil deltasida qishlagan deb ishoniladi – buni Qadimgi Misr freskalaridagi koʻplab tasvirlar tasdiqlaydi[16][8].

Migratsiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qiziltomoq gʻoz. SSSR pochta markasi, 1962-yil

Bahorgi koʻchish davri gʻozlarga qaraganda biroz kechroq; qushlar iyun oyining birinchi yarmida, qordan boʻshagan tepaliklarda yosh oʻtlar paydo boʻlgach, uya hududlarini egallaydi[17][18]. Bahorgi koʻchish davrida qushlar 3-15 ta qushdan iborat kichik guruhlarga boʻlinadi[19] va gʻozlardan farqli oʻlaroq, xanjar shaklidagi tuzilish hosil qilmaydi[20]. Asosiy migratsiya yoʻlini ikki qismga boʻlish mumkin: kuzda shimoliy-janubiy va sharq-gʻarbiy, bahorda esa aksincha. Birinchi qismi Ural tizmasining sharqidan oʻtadi va yirik daryolar vodiylari, birinchi navbatda Ob va Tobolning janubi, shuningdek, Pur va Nadim daryolari havzalari, Poluyning oʻrta oqimi, Sobtyogan va Kunovatning yuqori oqimi. Qozogʻistonning shimoli-gʻarbiy qismida gʻarbga buriladi, u yerdan gʻozlar Kaspiy pasttekisligining dasht va yarim choʻl hududlari va Ukrainaning janubi-sharqida Qora dengiz va Dunayning gʻarbiy qirgʻoqlariga yetib boradi. Oziqlanish va dam olish uchun eng muhim toʻxtash joylari: Arktika doirasidagi Ob suv toshqini, Xanti-Mansiysk shimolidagi Ob tekisligi, Tobol va Ishim vodiylaridagi oʻrmon-dasht, Ubagan, Ulkayak suv havzasi. Qozoq togʻlari hududidagi Irgʻiz daryolari, Qalmogʻistondagi Manich daryosi vodiysi, Rostov viloyati va Stavropol oʻlkasi[21]. Sentyabr oyining ikkinchi yarmida ommaviy tarzda qaytib uchib keladi[22].

Yashash joylari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Uyalash davrida butalar va tipik (mox-lishaynikli) tundraning pastki zonalarida yashaydi[18][8] (ilk manbalarda oʻrmon-tundraning shimoliy qismi ham koʻrsatilgan[22][23]). Suv yaqinidagi quruq va baland joylarni, koʻpincha mitti qayin, majnuntol, baʼzan qurigan begona oʻtlar zich oʻsgan hududlarni afzal koʻradi[24][20]. Xususan, koʻpincha daryolar va jarliklar qirgʻoqlari boʻyidagi tik qoyalarda, lochinlar, tuklioyoq lochinlar yoki qutb yapalogʻi uyalari yaqinida, baʼzan oqchorloq yoki qutb chagʻalaylari galalari yaqinidagi yumshoq toshli qiyalik orollarda joylashadi[25][26][18][19]. XX asrning 2-yarmigacha ochiq dasht va shoʻrxoklar asosiy qishlovi boʻlib xizmat qilgan; shunga oʻxshash sharoitda, qushlar migratsiya paytida toʻxtab oʻtgan. Kunduzi qushlar quruqlikda oziqlanadilar, tunda botqoq yerlarni, qirgʻoqdan uzoqda joylashgan yopiq suv havzalarining suv yuzasini va tinch boʻlganda hatto dengiz suvlarini tanlaydilar.

Oziqlanishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ozuqa turlari juda cheklangan, boshqa gʻozlar va kazarkalarda boʻlgani kabi, faqat oʻsimliklarini oʻz ichiga oladi. Koʻpayish davrida turli oʻt barglari, kurtaklari va ildizpoyalari, shu jumladan tor bargli gʻoʻza oʻti, baʼzi turlar va otquloqlar bilan oziqlanadi. Qishlash davrida yaylov, maysazor va kuzgi bugʻdoy, arpa, makkajoʻxori ekilgan dalalarda oziqlanadi[20]. Qurgʻoqchil choʻl hududlarida efemer donli oʻsimliklarning kurtaklari, ildiz va ildizpoyalari, shoʻra, koʻlmak, toʻshak urugʻlari, yovvoyi sarimsoq piyozchalarini yeydi[27]. kunduzi quruqlikda oziqlanadi. Baʼzan kunning oʻrtasida qushlar dam olishadi va suv ichish uchun yaqin atrofdagi suv havzasiga boradilar. Qoida tariqasida, ular tunni suvda oʻtkazadilar, lekin baʼzida oziqlanish joylarida ham tunaydilar[2].

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Бёме, Р. Л.; Кузнецов, А. А.. Птицы открытых и околоводных пространств СССР. М.: Просвещение, 1983. 
  • Винокуров, А. А.. Редкие и исчезающие животные: Птицы. М.: Высшая школа, 1992. 
  • Дементьев, Г. П.; Гладков, Н. А.. Птицы Советского Союза. Советская наука, 1952. 
  • Линьков А. Б. Краснозобая казарка на реках Есяяха и Гыда (Гыдан) // Птицы Сибири: Тезисный доклад к ІІ Сибирской орнитологической конференции. — Горно-Алтайск, 1983. — С. 83—84.
  • Ма, Й. „Птицы из Красной книги РСФСР в Китае.“, . Редкие и нуждающиеся в охране животные. Материалы к Красной книге. М.: Сборник научных трудов ЦНИЛ Главохоты РСФСР, 1989. 
  • Коблик Е. А.. Разнообразие птиц (по материалам экспозиции Зоологического музея МГУ. Изд. МГУ, 2001. ISBN 5-211-04072-4. 
  • Рогачёва Э. В.. Птицы Средней Сибири. Распространение, численность, зоогеография. М.: Наука, 1988. ISBN 5-02-005252-3. 
  • Рябицев В. К.. Птицы тундры. Свердловск: Средне-Уральское книжное издательство, 1986. 
  • Рябицев В. К.. Птицы Урала, Приуралья и Западной Сибири: Справочник-определитель. Екатеринбург: Изд-во Уральского университета, 2001. ISBN 5-7525-0825-8. 
  • Сыроечковский Е. Е., Рогачёва Э. В.. Животный мир Красноярского края. Красноярск: Красноярское книжное издательство, 1980. 
  • Степанян, Л. С.. Конспект орнитологической фауны России и сопредельных территорий. М.: Академкнига, 2003. ISBN 5-94628-093-7. 
  • Сушкин, П. П.. Птицы средней Киргизской степи. (Тургайская область и восточная часть Уральской). М.: Типо-Литография В. Рихтер, 1908. 
  • Carboneras, C. 1992. Family Anatidae (Ducks, Geese and Swans) in del Hoyo, J., Elliott, A., & Sargatal, J., eds. „Vol. 1.“, . Handbook of the birds of the world. Barcelona: Lynx Edicions, 1992. ISBN 84-96553-42-6. 
  • Johnsgard, Paul A.. Ducks, Geese, and Swans of the World. Revised Edition. University of Nebraska, 2010. ISBN 0803209533. 
  • Kear, Janet.. Ducks, Geese and Swans. Oxford: Oxford University Press, 2005. ISBN 0198546459. 
  • Scott, Derek A.; Rose, Paul M.. Atlas of Anatidae populations in Africa and Western Eurasia. Wetlands International, 1996. ISBN 1-900442-09-4. (ingl.)

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Бёме, Флинт 1994, s. 32.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Дементьев, Гладков 1952, s. 330.
  3. ↑ Сушкин 1908, s. 346.
  4. ↑ Дементьев, Гладков 1952, s. 329—330.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Рябицев 2001, s. 42.
  6. ↑ Дементьев, Гладков 1952.
  7. ↑ 7,0 7,1 Рябицев 1986, s. 33.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Коблик 2001.
  9. ↑ Степанян 2003.
  10. ↑ Рогачёва 1988.
  11. ↑ 11,0 11,1 Scott, Rose 1996, s. 85.
  12. ↑ „Branta ruficollis“. The IUCN Red List of Threatened Species. Международный союз охраны природы. 2011-yil 27-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 24-dekabr.
  13. ↑ Линьков 1983, s. 83—84.
  14. ↑ Ма 1989, s. 35—39.
  15. ↑ Байкалов, Андрей Н. „Краснозобая казарка Rufibrenta ruficollis Pallas, 1769“. Птицы Средней Сибири. birds.krasu.ru. 2011-yil 27-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 24-dekabr.
  16. ↑ Дементьев, Гладков 1952, s. 327.
  17. ↑ Дементьев, Гладков 1952, ss. 328–329.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Рябицев 2001, s. 43.
  19. ↑ 19,0 19,1 Johnsgard 2010, s. 89.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Kear 2005, s. 335—338.
  21. ↑ Scott, Rose 1996, s. 86—87.
  22. ↑ 22,0 22,1 Дементьев, Гладков 1952, s. 328.
  23. ↑ Бёме, Кузнецов 1983, s. 25—26.
  24. ↑ Johnsgard 2010, s. 86.
  25. ↑ Винокуров 1992, s. 112.
  26. ↑ Scott, Rose 1996, s. 87.
  27. ↑ Дементьев, Гладков 1952, s. 329.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Wikimedia Commonsda Branta ruficollis mavzusiga oid fayllar bor. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qiziltomoq_gʻoz&oldid=3872080" dan olindi