Qum mushugi
| Qum mushugi | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||||
| Biologik klassifikatsiya | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Felis margarita | ||||||||||||||
Qum mushugi (lot.Felis margarita) – suv manbalaridan uzoqda joylashgan qumli va toshli choʻllarda yashaydigan kichik yovvoyi mushuk.
Taksanomiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Olimlarga maʼlum boʻlgan birinchi qum mushugi 1858-yilda Jazoir Sahroi Kabirida topilgan. Bugungi kunga qadar u Gʻarbiy Sahroi Kabir, Marakosh , Jazoir, Niger, Chad, Misr, Arabiston yarim oroli Yaqin Sharqda bir nechta ajratilgan joylarda qayd etilgan. Oʻrta osiyoda u birinchi marta 1925-yilda Qoraqum choʻlida qayd etilgan. Dunyo miqyosidagi bu ikki mintaqa oʻrtasidagi katta tafovut 1948-yilda Ummondagi Rub al-Xali vohasida qum mushuk terisi topilganda qisman yopilgan. Felis margarita nomi 1858-yilda Victor Loche tomonidan taklif qilingan ilmiy nom boʻlib, u birinchi boʻlib Jazoirning shimoliy sahro hududida topilgan qum mushugi namunasini tasvirlab bergan[1]. Bu tur namunasi hozirgi kunda yoʻqolgan hisoblanadi[2]. Tur fransuz generali Jan Auguste Margueritte sharafiga nomlangan[3]. XX asrda qum mushuklarining quyidagi turlari aniqlangan:
Eremaelurus thinobius – 1926-yilda Sergey Ognev tomonidan tur sifatida taklif qilingan. Namuna Turkmanistonning sharqiy Qoraqum choʻlidan topilgan. 1938-yilda Reginald Innes Pocock ham uni tur sifatida eʼtirof etgan, lekin Felis thinobius ilmiy nomidan foydalanib, uni Felis turiga qoʻshib qoʻygan. Keyinchalik Pocock uni ilmiy asarlarida qum mushuk kenja turi deb qayd etgan[4].
Felis margarita meinertzhageni — 1938-yilda Pokock tomonidan topilgan Jazoir sahrosidan topilgan qum mushugi turlaridan biri[5].
Felis margarita airensis — 1938-yilda Pokock tomonidan taklif qilingan bu tur 1937-yilda Nigeriyadan topilgan.
Felis margarita scheffeli — 1974-yilda nemis zoologi Helmut Hemmer tomonidan Pokistonning Nushki choʻlida tiriklayin tutib olingan.
Felis margarita harrisoni — Hemmer, Grubb va Groves tomonidan 1976-yilda tur sifatida taklif qilingan bu tur 1967-yilda Umm al Samimda (Oman) tiriklayin tutib olingan.
Soni
[tahrir | manbasini tahrirlash]XX asrning 60-yillarigacha koʻp boʻlgan, keyin esa soni keskin ravishda kamayib ketgan. 1980-yillarda sanoqli darajada uchraganligi qayd qilingan. Qizilqum choʻlining markaziy va shimoliy qismida 1980—1990-yillardagi hisobotlarida keltirilishicha:
Dengizkoʻl yassi tekisligi – 1985—1989-yillarda
Buxoro viloyatida – 2010—2016-yillarda 6 marta uchragan.
Koʻzdan yashirin hayot kechirishi va maʼlumotlar yetishmasligi tufayli ayni paytdagi soni va uning oʻzgarish tendensiyalarini aniqlash qiyin[6].
Ovqatlanishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qum mushuk odatda kunduzi er osti chuqurlarida dam oladi va kechasi ov qiladi. U mayda kemiruvchilar va qushlarni qidirish uchun kechasi oʻrtacha 5,4 km yuradi. Bundan tashqari, u zaharli ilonlarni oʻldiradi va isteʼmol qiladi. Bahorda urgʻochi ikki-uch mushukchani tugʻadi, ular bir yoshga toʻlganida jinsiy etuk boʻladi. Qum mushukining ekologik talablari hali ham yaxshi tushunilmagan, chunki yovvoyi qum mushuklari populyatsiyasiga qaratilgan bir nechta chuqur tadqiqotlar oʻtkaziladi.
Yashash tarzi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yoz paytida tunda, yilning qolgan vaqtlarida kunduzi ham faol hayot kechiradi. Bolalari yosh boʻlgan davrini istisno qilgan holda, hayotining koʻp qismini yolgʻiz oʻtkazadi. Qum mushuklarida boʻgʻozlik davri 60 kun atrofida davom etadi va 2 tadan 5 tagacha bolalaydi. Mushukchalar aprel—may oylarida dunyoga keladi. Asosiy ozuqa obyektlari – choʻl kemiruvchilari (qumsichqonlar, qoʻshoyoqlar, baʼzi—baʼzida quyon) bilan oziqlanadi[6].
Tavsifi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qumli va och kulrang moʻynasi bilan u choʻl muhitida yaxshi kamuflyajlangan. Uning boshi va tanasi uzunligi 39-52 sm, dumi 23-31 sm. Uning 5-7 sm kalta quloqlari boshning yon tomonlarida pastda joylashgan boʻlib, yer ostida harakatlanadigan oʻljani aniqlashga yordam beradi. Panjalari tagini qoplagan uzun sochlari choʻllardagi haddan tashqari issiq va sovuq haroratdan himoya qiladi. Qum mushukining moʻynasi och, qumli, izabellin rangga ega, ammo boshning pastki qismida, burun, tomoq va qorinda ancha yengilroq. Xira qizgʻish chiziq har bir koʻzning tashqi burchagidan yonoqlar boʻylab oʻtadi. Oyoq-qoʻllarida toʻq jigarrangdan qora ranggacha boʻlgan chiziqlar bor, dumi qora uchi boʻlib, ikki yoki uchta quyuq halqalar bilan almashtiriladi. Belgilar odamlarga qarab farq qiladi: baʼzilarida dogʻlar ham, chiziqlar ham yoʻq, baʼzilarida zaif dogʻlar, baʼzilarida ham dogʻlar, ham chiziqlar mavjud. Uning boshi qumli jigarrang.
Oʻzbekistonda tarqalishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qizilqum choʻlining qumli massivlari (Yomonqum, Oqbaytal, Taspen va boshqalar), Sandiqli, Kimerqum, Kattaqum Qoraqalpoqistondagi Ustyurt choʻlida keng tarqalgan. Oʻzbekistonda tur arealning shimoliy qismda yashovchilar qismiga kiruvchi qum mushuklari joylashgan hisoblanadi[6].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „"Description d'une nouvelle espèce de Chat"“.
- ↑ "Lebende arabische Sandkatze (Felis margarita Loche, 1858)" [Live Arabian sand cat (Felis margarita Loche, 1858)]. Säugetierkundliche Mitteilungen. 1: 71–73.
- ↑ „"Felis margarita (Carnivora: Felidae)". Mammalian Species.“.
- ↑ „Sliwa, A. (2013). "Felis margarita Sand Cat".“.
- ↑ Pocock, R. I. (1938). „The Algerian sand cat (Felis margarita Loche)“. Proceedings of the Zoological Society of London. B 108 (1): 41–46.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 „Ўзбекистон Республикасининг Қизил китоби том 2 2019“.