Samuel King Allison
| Samuel King Allison | |
|---|---|
 | |
| Tavalludi |
13-noyabr 1900-yil Chicago |
| Vafoti |
15-sentyabr 1965-yil (64 yoshda) Chicago |
| Fuqaroligi | Amerika |
| Sohasi | Fizika |
| Institutlar |
California Universiteti, Berkeley Chicago Universiteti Los Alamos Milliy kutubxonasi |
| Taʼlimi | Chicago Universiteti (B.S. 1921, Ph.D. 1923) |
| Tezis sarlavhasi | Atomic Stability III, the Effects of Electrical Discharge and High Temperature |
| Akademik rahbarlari | William Draper Harkins |
| Mashhur shogirdlari |
James Cronin Nicholas M. Smith |
| Mashhur ishlari | Manhattan Loyihasi |
| Mukofotlari | Medal for Merit (1946) |
Samuel King Allison (1900-yil 13-noyabr — 1965-yil 15-sentabr) amerikalik fizik. Manxetten loyihasidagi roli bilan mashhur boʻlib, u „Buyuk xizmatlari uchun“ medali bilan taqdirlangan. U 1943—1944-yillarda metallurgiya laboratoriyasining direktori boʻlgan va keyinroq Los-Alamos laboratoriyasida ishlagan — u yerda „Cowpuncher qoʻmitasi“[1] tarkibida loyihaning yakuniy bosqichida Trinity yadroviy sinovining portlashi uchun teskari hisoblani oʻqigan. Urushdan keyin u Chikago universitetiga Yadro tadqiqotlari institutiga rahbarlik qilish uchun qaytib keldi.
Yoshlik davri
[tahrir | manbasini tahrirlash]Samuel King Allison 1900=yil 13-noyabrda Illinoys shtatining Chikago shahrida tugʻilgan. Otasi boshlangʻich maktab direktori Samuel Buell Allison edi. U Jon Fiske Grammatika maktabida va Hyde Park High Schoolda tahsil olgan. U 1917-yilda Chikago universitetiga oʻqishga kirdi va matematika va kimyo fanlaridan taxsil olish mobaynida oliy oʻquv yurtlarida suzish va suv basketbolida sport turlariga ham qatnashdi. U 1921-yilda oʻqishni tugatdi va keyin William Draper Harkins rahbarligida kimyo fanlari nomzodi ilmiy darajasini oldi va eksperimental fizika bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan „Atom barqarorligi III, elektr razryadlari va yuqori haroratlarning taʼsiri“ mavzusida oʻz dissertatsiyasini yozdi[2].
Allison 1923-yildan 1925-yilgacha Harvard universitetida, soʻngra 1925-yildan 1926-yilgacha Karnegi institutida ilmiy xodim boʻlgan. 1926—1930-yillari u Berkli Kaliforniya universitetida instruktor, keyin esa dotsent sifatida fizikadan dars bergan. U yerda u Helen Kempbell bilan uchrashdi va oila qurdi. Ularning ikkita farzandi bor edi: oʻgʻli Samuel va qizi Ketrin[2].
Rentgen nurlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]1930-yilda Allison Chikago universitetiga qaytib keldi, u yerda 1942-yilda professor, 1959-yilda esa Frank P. Hixon fizika boʻyicha taniqli xizmat professori[3]. U Kompton effekti va rentgen nurlari diffraktsiyasining dinamik nazariyasini oʻrgangan. Oʻsha paytda rentgen nurlari atom tuzilmalarini tadqiq qilishning muhim vositasi edi, ammo Artur Kompton tomonidan koʻrsatilgandek, yorugʻlikning ham toʻlqin, ham zarracha xususiyatlariga ega ekanligi haqidagi tushuncha hamma tomonidan qabul qilinmadi. Harvardlik William Duane Kompton effekti haqidagi talqini notoʻgʻri ekanligini isbotlashga harakat qildi va Allison ham bu harakatning bir qismiga aylandi. Duane Komptonni inkor qilish uchun bir qator sinchkovlik bilan tajribalar oʻtkazdi, ammo buning oʻrniga Kompton effektining toʻgʻri ekanligiga dalil topdi. Oʻzining hurmatiga koʻra, Duane shunday boʻlganini tan oldi[4].
Buning natijasi shundan iboratki, u Kompton bilan hamkorlikda yozgan „Rentgen nurlari nazariya va eksperimentda“ (1935) oʻquv qoʻllanmasi jamoat orasida keng qoʻllanila boshlandi. U aspirant John Harry Williams bilan yuqori aniqlikdagi rentgen spektrometrini ishlab chiqdi[2]. 1935-yilda Allison Angliyaning Kembrij universiteti qoshidagi Cavendish laboratoriyasida oʻqish uchun Guggenheim stipendiyasini qoʻlga kiritd[5] va u yerda Jon Kokkroft qoʻl ostida tahsil oldi. U Kembrij falsafiy jamiyatining Matematik ishlanmalarida oʻzining „Ishlab chiqarish samaradorligi va radio-uglerod va radio-azotning yarim yemirilsh davri boʻyicha eksperimentlar“ mavzusida maqola chop etdi[6]. Cavendish laboratoriyasining Cockcroft-Walton tezlatgichi uni shunchalik hayratda qoldirdiki, Chikagoga qaytib kelgach, u yerda ham shunday tezlatgich qurdirdi[2].
Manhattan loyihasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ikkinchi jahon urushi paytida Allison mudofaa bilan bogʻliq ishlarga jalb qilingan. U 1940-yil oktabrdan 1941-yil yanvarigacha Milliy Mudofaa Tadqiqot Qoʻmitasining (NDRC) maslahatchisi edi[7]. 1941-yil yanvar oyida NDRC unga berilliy elementini neytron moderatori sifatida ishlatish imkoniyatini oʻrganish uchun shartnoma imzoladi[8]. U Chikagoda yigʻgan jamoa Manhattan loyihasining metallurgiya laboratoriyasiga aylanadi[2].
1941-yil sentabr oyida Allison S-1 boʻlimiga qoʻshildi, u atom bombasini yaratish boʻyicha dastlabki tadqiqotlarni muvofiqlashtirdi[8]. U Stagg maydonlarinig foydalanilmagan stendlari ostidagi qovoq maydonlarida reaktor qurishni boshladi[8]. Alisson 1942-yil yanvar oyida Metallurgiya laboratoriyasining kimyo boʻlimiga mudirlik qildi[2] va mart oyida uning berilliydan foydalanadigan kichik eksperimental reaktori Kolumbiya universitetidagi Enriko Fermi guruhining grafit-moderatorli dizaynidan koʻra, kritiklikka yaqinlashdi[8]. 1942-yil davomida Kompton Kolumbiya universiteti, Prinston universiteti va Kaliforniya universitetlarida plutoniy va yadro reaktorlari dizayni ustida ishlayotgan barcha tadqiqot guruhlarini Chikagodagi Metallurgiya laboratoriyasida birlashtirdi. Allison ushbu eksperimental ish uchun mas’ul etib tayinlandi[8].
1942-yil oktabr oyiga kelib, Metallurgiya laboratoriyasi eksperimental reaktorni ishga tushirmagan holda yirik ishlab chiqarish reaktorlarini loyihalashda qanday davom etishini koʻrib chiqishi kerak edi. Fermi loyihalashtirish ishlarini mayda bosqichlar bilan amalga oshirishni maʼqul koʻrdi, Allison va Eugene Wigner esa urushning borishiga taʼsir qilish uchun atom bombalari oʻz vaqtida ishlab chiqarish uchun kattaroq qadamlar kerak, deb taʼkidladilar. Manhattan loyihasi direktori, brigada generali Leslie R. Groves, ularga vaqt puldan muhimroq ekanligini va agar ikkita yondashuv istiqbolli koʻrinsa, ikkalasini ham qurish kerakligini aytdi. Oxir-oqibat, shunday boʻldi[8].. Allison 1942-yil 2-dekabrda Stagg Fieldda Chikago Pile-1 halokatga uchraganida loyihaning oldinga siljishini kuzatgan 49 nafar olimdan biri edi[9]. Komptonning reaktor loyihasi 1943-yilda Chikago tashqarisida tarqala boshlaganligi sababli, Allison 1943-yil iyun oyida Metallurgiya laboratoriyasining direktori boʻldi.
1944-yil oxiriga kelib, Manhattan loyihasining joylashuvi Nyu-Meksikodagi Los-Alamos laboratoriyasiga koʻchdi va Allison 1944-yil noyabr oyida Texnik va rejalashtirish qoʻmitasi raisi sifatida u yerga bordi. Alisson 1945-yil mart oyida Grovesga portlovchi yadro quroli iyul oyida sinovga tayyor boʻlishi haqida xabar berishga muvaffaq boʻldi. U 1945-yil iyulida Trinity yadroviy sinovida ovoz kuchaytirgichlar orqali teskari hisobni oʻqigan edi. 1946-yil 12-yanvar Groves Manhattan loyihasidagi faoliyati uchun Allisonga Chikago universitetidagi tantanali marosimda „Buyuk xizmatlari uchun“ medalini topshirdi.
Keyingi hayot davri
[tahrir | manbasini tahrirlash]Urushdan keyin Allison 1946—1957-yillar va 1963—1965-yillar Enriko Fermi Yadro tadqiqotlari institutining direktori boʻlgan. U 1960-yildan 1963-yilgacha Milliy tadqiqot kengashining fizika boʻlimi raisi, 1962-yildan 1965-yilgachaa esa kengashning Yadro fanlari boʻyicha qoʻmitasi raisi[10] lavozimida ishladi. U atom qurollarini nazorat qilish uchun „olimlar harakati“da faol ishtirok etgan. Olimlar 1946-yilgi Atom energiyasi toʻgʻrisidagi qonunga kiritilgan yadroviy qurolning harbiy emas, balki fuqarolik nazorati ostida boʻlishi say-harakatlar olib bordilar. U ilm-fanda maxfiylikning qarshi edi va Enriko Fermi instituti tashkil etilganini eʼlon qilgan nufuzli nutqida shunday dedi:
Biz urushdan oldingi kabi erkin tadqiqotga qaytishga qaror qildik. Agar fizikadagi ilmiy izlanishlarga maxfiylik joriy etilsa, biz barcha birinchi darajali olimlarni kapalak qanotlarining ranglari kabi zararsiz mavzularda ishlayotganini topamiz.[11]
Allison oʻzining „kevatron“ deb atagan tezlatgichini qayta qurdi, chunki u zarralarni 400 KeV energiyagacha tezlashtirishi mumkin edi. Bu nom Lawrance Berkeley laboratoriyasida qurilayotgan ulkan bevatronga ishora edi, u zarrachalarni milliardlab elektron voltgacha tezlashtirishi rejalashtirilgan edi. Allison hali ham past energiya bilan foydali natijalar topilishi kerakligiga ishondi. U „ogʻir ionlar fizikasi“ deb nomlanuvchi, proton va deytronlarni tezlashtirish va litiy va berilliyni nishon sifatida ishlatishni kashf etdi desak ham boʻladi. Yengil elementlarning bu reaksiyalari haqidagi maʼlumotlar keyinchalik yulduz nukleosintezini oʻrganishda foydali boʻladi[2].
Keyinchalik Allison 2 MeV Van de Graaff generatorini sotib oldi va u Evkriptit kabi minerallardan litiy ionlarini ishlab chiqarish boʻyicha eski qoʻlyozmalardagi maʼlumotlarga tayandi. Bu unga 1,2 MeV litiy ion nurini ishlab chiqarish imkonini berdi. U bor va boshqa yengil elementlarining shu paytgacha nomaʼlum izotoplarini yaratdi va ularning neytronni tutib olish kesimlarini oʻlchadi. Ushbu ishning yana bir taʼsiri kimyoviy tahlil mavjud boʻlmagan sirt materiallarini tahlil qilish usuli edi. Keyinchalik uning hamkasbi Anthony L. Turkevich bu usuldan keyinroq Surveyor dasturining missiyalarida Oyning tuzilishini tahlil qilish uchun foydalangan.
Allison 1965-yil 15-sentabrda Angliyaning Kulham shahrida plazma fizikasi va boshqariladigan yadro sintezi tadqiqot konferensiyasida qatnashayotganda aorta anevrizmasidan keyingi asoratlardan vafot etdi. Uning hujjatlari Amerika fizika institutida saqlanadi[12].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „The Manhattan Project“. Qaraldi: 26-mart 2017-yil.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Hildebrand 1999.
- ↑ „Obituary: Samuel K. Allison“. Physics Today. 18-jild, № 12. 1965-yil dekabr. 88-bet. Bibcode:1965PhT....18l..88.. doi:10.1063/1.3047071. 2013-09-23da asl nusxadan arxivlandi.
{{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim:|date=(yordam) - ↑ Allison 1965.
- ↑ „Samuel K. Allison“. John Simon Guggenheim Memorial Foundation. 17-oktabr 2014-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-oktabr 2014-yil.
- ↑ Allison, Samuel K. (1936-yil yanvar). „Experiments on the Efficiencies of Production and the Half-Lives of Radio-Carbon and Radio-Nitrogen“. Mathematical Proceedings of the Cambridge Philosophical Society. 32-jild, № 1. 179–182-bet. Bibcode:1936PCPS...32..179A. doi:10.1017/S0305004100018983. ISSN 1469-8064.
{{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim:|date=(yordam) - ↑ „Samuel Allison“. Array of Contemporary American Physicists. 18-oktabr 2014-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-oktabr 2014-yil.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 Hewlett & Anderson 1962.
- ↑ „The Chicago Pile 1 Pioneers“. Argonne National Laboratory. Qaraldi: 12-oktabr 2014-yil.
- ↑ „Samuel Allison“. Array of Contemporary American Physicists. 18-oktabr 2014-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-oktabr 2014-yil.
- ↑ Hewlett & Anderson 1962, s. 422.
- ↑ „Guide to the Samuel King Allison Papers 1920–1965“. Qaraldi: 11-oktabr 2014-yil.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Compton, Arthur Holly. X-rays in Theory and Experiment. New York: Van Nostrand Reinhold, 1935.
- Allison, Samuel K. (1965). „Arthur Holly Compton 1892—1962“. Biographical Memoirs. 38-jild. National Academy of Sciences. 81–110-bet. ISSN 0077-2933. OCLC 1759017.
- Hewlett, Richard G.. The New World, 1939–1946. University Park: Pennsylvania State University Press, 1962. ISBN 0-520-07186-7. OCLC 637004643. Qaraldi: 26-mart 2013-yil.
- Hildebrand, Roger H. (1999). „Samuel King Allison 13-noyabr 1900-yil – 15-sentabr 1965-yil“. Biographical Memoirs. 76-jild. National Academy of Sciences. 1–17-bet. ISSN 0077-2933. Qaraldi: 11-oktabr 2014-yil.
{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()