Saraxs
Saraxs turkmancha: Sarahs | |
|---|---|
| Shahar | |
| 36°32′0″N 61°13′0″E / 36.53333°N 61.21667°E | |
| Mamlakat | Turkmaniston |
| Viloyat | Axal viloyati |
| Hukumat | |
| Markazi balandligi | 285 m |
| Rasmiy til(lar)i | Turkman tili |
| Aholisi (1989) |
9 585[1] |
| Milliy tarkib | Turkmanlar |
| Vaqt mintaqasi | UTC+5:00 |
| Avtomobil kodi | AH |
|
| |
Saraxs, Seraxs — Turkmanistonning Axal viloyati Saraxs tumani maʼmuriy-markazi. Tajan daryosi vodiysida joylashgan shahar. Aholisi 10,2 ming kishi (1991). Gilam ishlab chiqarish va boshqa rivojlangan.
Etimologiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sovet davrida turkmancha Saragt deb atalgan shahar antik davrda va mahalliy aholi tomonidan doimiy ravishda Saras deb atalgan. Maʼnosi nomaʼlum, ammo oʻrta asr tarixchilari bu odamning ismi ekanligini taʼkidladilar[2].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qadimgi Saraxs shahar harobasi miloddan avvalgi 1 ming yillikka oid. 10-asrdagi Saraxsni eski shahar harobalaridan maydon ajratib turgan. Islomiyatdan avvalgi Saraxsning kattaligi haqida maʼlumotlar saqlanmagan. Shahar miloddan avvalgi 507-yilda tashkil etilgan deb daʼvo qilinadi. Garchi bu sana oʻzboshimchalik bilan tanlangan boʻlsa-da[3], 1993-yil Saraxs shahrining 2500 yilligi keng miqyosda nishonlandi. Sosoniylar davrida shahardan 15 km sharqda joylashgan Mele Hayramda zardushtiylarning olov ibodatxonasi qurilgan. Ibodatxona 1997-yilda Varshava universitetining polshalik arxeologlari tomonidan qazib olingan[4].
Arab xalifaligining dastlabki asrlarida Saraxs garchi Marvdan 2 barobar kichik boʻlsada, ancha yirik shahar sanalgan. Arab tarixchilaridan Yaʼqubiyning yozishicha, Saraxsda kanal, buloqlar boʻlmagan, aholi quduqlardan suv ichgan; boshqa xabarlarga koʻra esa kanal boʻlgan, uning toʻgʻoni shahardan 2 farsax olisda joylashgan. Maqdisiyning yozishicha, kanal shaharni oʻrtasidan kesib oʻtgan. Shaharning ancha obod ekanligini uning qulay savdo yoʻlida joylashganligi bilan izohlash mumkin. Saraxsda Nishopurdan Hirot va Marvga boradigan yoʻllar tutashgan, shu tufayli Saraxs bir muncha harbiy (Hofizi Abru uni kuchli qalʼa deydi) va sanoat ahamiyatiga (Yoqut Hamaviyning yozishicha, Saraxsda chachvon va sallalar mohirona tayyorlangan) ega boʻlgan. Oʻrta asrlarda Saraxsda ilm-fan, madaniyat, savdo, hunarmandchilik ancha taraqqiy etgan, koʻplab olimu fuzalolar yetishib chiqqan[5].
Saljuqiylar davrida Saraxsda mashhur meʼmorlar maktabi va soʻfiy Abulfazl maqbarasi (taxminan 1024-yil) bunyod etilgan. 1089-yilda Saraxsdan 9 km janubi-sharqda Yorti- Gumbaz maqbarasi qurilgan, u yerda Shayx Ahmad al-Xodiy dafn etilgani taxmin qilinadi.
Zamonaviy aholi punkti 1884-yilda Saraxs vohasi Rossiya imperiyasi tomonidan qoʻshib olinganida tashkil etilgan. U Eron bilan chegaradagi Rossiya harbiy posti vazifasini bajargan. Bu yerda asosan rus va polyak millatiga mansub koʻchmanchilar istiqomat qilgan. Shaharda hozirda saqlanib qolmagan pravoslav cherkovi qurilgan.
2010-yilda Saraxs yodgorliklari, jumladan Qadimgi Saraxs, Abul Fazl maqbarasi va Mele Hayram ibodatxona majmuasi Turkmaniston hukumati tomonidan „Turkmanistondagi Ipak yoʻli obʼyektlari“ roʻyxatining bir qismi sifatida YuNESKOning Jahon merosi obʼyektlari boʻlish uchun nomzodlar roʻyxatiga kiritilgan[6].
Iqlimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Saraxsning iqlimi issiq yarim quruq iqlim (Köppen iqlim tasnifida BSh), qishi salqin va yozi juda issiq. Yomgʻir odatda yengil va tartibsiz boʻlib, asosan qish va kuz oylarida yogʻadi.
Transporti
[tahrir | manbasini tahrirlash]Saraxs Eron-Turkmaniston chegarasidagi oʻtish punkti boʻlib, 1996-yilda ochilgan Eronning Tajandan Mashhadgacha boʻlgan yuk temir yoʻlida vagonlar standartlari almashtirilishi kerak boʻlgan joy. Bu yoʻl orqali Yaqin Sharq mamlakatlariga chiqish imkoniyati paydo boʻldi.
Saraxs va Ashxobod oʻrtasida yoʻlovchi qatnovi ham yoʻlga qoʻyilgan[manba kerak]. Saraxsdagi aeroport ishlamayapti.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „ru:Всесоюзная перепись населения 1989 г.: Численность городского населения союзных республик, их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу“ [All-Union Population Census of 1989: The urban population of the Union's republics, their territorial units, urban settlements and urban areas by sex] (ru). demoscope.ru (2009). 2009-yil 26-fevralda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ Atanyýazow, Soltanşa. Түркменистаның Географик Атларының Дүшүндиришли Сөзлүги. Ылым, 1980 — 247-bet.
- ↑ Bradt Guide to Turkmenistan, 1-nashr, 131-bet.
- ↑ „Mele Hairam, Archaeology in Serakhs Oasis“. Polish Archaeological Mission in Iran and Central Asia. Qaraldi: 2013-yil 23-mart.
- ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
- ↑ „Silk Roads Sites in Turkmenistan, UNESCO World Heritage Centre“. UNESCO. Qaraldi: 2013-yil 23-mart.
 | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |