Kontent qismiga oʻtish

Sariqamish koʻli

Koordinatalari: 42°0′0″N 57°20′0″E / 42.00000°N 57.33333°E / 42.00000; 57.33333
Vikipediya, erkin ensiklopediya

Sariqamish koʻli
42°0′0″N 57°20′0″E / 42.00000°N 57.33333°E / 42.00000; 57.33333
2001-yil dekabr
2001-yil dekabr
MamlakatlarTurkmaniston Turkmaniston
Oʻzbekiston Oʻzbekiston
TumanToshhovuz
Yuzasi5 000 km²
Hajmi68,56 km³
Eng katta chuqurligi40 (130 fut) m
Oʻrtacha chuqurligi8 (26 fut) m

Sariqamish koʻli (turkmancha: Sarygamyş köli) – Oʻzbekiston va Turkmaniston respublikalari hududidagi koʻl. U Kaspiy dengizi va Orol dengizining oʻrtasida joylashgan. Sariqamish Turkmanistondagi eng katta koʻl boʻlib, butun koʻl hududining toʻrtdan uch qismi ushbu davlat hududiga toʻgʻri keladi (chorak qismi Oʻzbekistonga toʻgʻri keladi). Sariqamish havzasi va Amudaryoning Sariqamish boʻyi deltasi Turkmanistonning Toshhovuz viloyatining fizik-geografik tabiat rayonlaridir.

Sariqamish soyligidagi koʻlning uzunligi 100–120 km, eni 30–40 km, chuqurligi 30–40 m ni tashkil etadi. Shimolidan janubiy-sharq tomonga choʻzilgan. Gʻarbiy qirgʻogʻi tik. Koʻlning suv sathi Xorazm vohasini kesib oʻtadigan Ozyorniy (Koʻllar birlashmasi) kollektoridan kelib quyiladigan suv miqdoriga qarab oʻzgarib turadi. Koʻl suvining shoʻrligi sharqida 6—7‰, gʻarbida 12‰. Maydoni sharqiy qirgʻoq hisobiga kengayib, chuqurligi ortib bormoqda. Koʻlda sazan, laqqa baliq, ilonbosh va boshqa turli xil baliqlar koʻp[1].

17-asrgacha koʻl Kaspiy dengizigacha davom etgan Amudaryoning taqsimlovchisi boʻlgan Oʻzboʻy daryosidan toʻyingan. Bugungi kunda uning asosiy suv manbai Amudaryodan keladigan kanal, shuningdek, pestitsidlar, gerbitsidlar va ogʻir metallarning yuqori miqdoriga ega boʻlgan atrofdagi sugʻoriladigan yerlardan oqadigan suvlardir.

Etimologiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Koʻlning nomi turkiy tilning sari (sariq) va qamish (depressiya) soʻzlaridan kelib chiqqan boʻlib, sovetlar tomonidan suv quyilishidan oldingi qurigan havzadagi loy va tuzning sariq rangiga ishora qilib nomlangan. Zamonaviy turkman hokimiyati turkman tilida sariqamish nomini „sariq qamish“ deb taʼkidlab, bu nomni „turkmanizatsiya“ qilgan[2].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tarixi davomida koʻl bir necha marta qurib, Amudaryo suvlarining kelib qoʻshilishiga qarab qayta paydo boʻlgan. Sariqamish koʻlining qurib ketish davrlari daryoning Orol dengiziga qoʻshilishi bilan bogʻliq edi. Koʻl neogen davrining oxirida, yuqori antropotsenda (dengiz sathidan 58 m balandlikda) vujudga kelgan[3], keyin esa eramizning 14-16-asrlarida (dengiz sathidan 50–62 metr balandlikda) uning tarkibiga zamonaviy Assake-Audan havzasi ham kirgan[4][3]. Sariqamish birinchi marta rus geografi Nikolay Petrusevich tomonidan 1876-yilda kashf etilgan va chizilgan[5]. Oxirgi marta Amudaryo suvlari toʻgʻridan-toʻgʻri havzaga 1878-yildagi toshqin paytida quyilgan[3][6].

1960-yillarning boshidan Sariqamish koʻli kollektor-drenaj suvlari bilan toʻldirilgan[7], bu Daryolik kollektori orqali amalga oshirilgan, shu bilan birga Amudaryoning chap qirgʻogʻidagi dehqonchilik yerlaridan olingan suvdan foydalanilgan[7][8].

Sariqamish koʻli tik gʻarbiy qirgʻoqqa ega. Sharqdan koʻlga kollektor kanali oqib oʻtadi, u orqali Amudaryoning qadimgi kanallari boʻylab yotqizilgan Daryoliq va Doʻstlik kollektorlari suvlari bilan quyiladi[9]. Koʻlning sharqiy qirgʻogʻida, Turkmanistonning Dashoguz viloyati hududida mineral termal suvlar manbai mavjud[10].

Geografiyasi va gidrologiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sariqamish koʻli Sariqamish soyligining markaziy qismida joylashgan boʻlib, u keng, tekis tubli, ovalsimon chuqurlikdir. Havza sharqda Amudaryo deltasi, boshqa tomondan Ustyurt qoyalari bilan chegaralangan. Gidrogeologik nuqtai nazardan Sariqamish havzasining neogen va toʻrtlamchi davr yotqiziqlari Amudaryo deltasi va vodiysi, Janubi-Sharqiy Qoraqum, Turkmanistonning Murgʻob va Tajan daryolari deltalari bilan yagona suvli qatlam majmuasini ifodalaydi[11].

Uning maydoni hozirgi vaqtda oʻzgaruvchan boʻlib, asosan Dashoguz viloyati hududidagi kollektor suvlari oqimiga bogʻliq[12]. 1977-yilga kelib, koʻlning yuzasi taxminan 1500 km² ni, shoʻrligi taxminan 7‰ ni tashkil etdi va har yili koʻlga 4 km³ gacha suv kelib quyilgan[13]. 1985-yilga kelib, yer yuzasi 3200 km² ga kengaydi. Nisbatan doimiy suv sathi oʻrnatilgach, shoʻrlanish koʻpayib, 15-20‰ ga yetdi[14]. 2017-yilga kelib, koʻlning sirt maydoni taxminan 3000 km², chuqurligi 40 m gacha[15] yetdi.

Koʻlning uzunligi 100-120 km, kengligi – 30-40 km, koʻl shimoldan janubi-sharqqa tomon choʻzilgan, chuqurligi oʻrtacha 8,2 m[16]. Chuqurliklar sharqiy qirgʻoqqa tomon ortib boradi. Saraqamish havzasi tubining eng past balandliklari dengiz sathidan 40,5 m pastda joylashgan[16].

Faunasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sariqamish koʻlining faunasi Amudaryodan kirib kelgan turlar va qoʻshimcha drenaj tarmogʻining suv havzalaridan tashkil topgan. Koʻlning koʻp qismida Orol-Amudaryo havzasining mahalliy turlari va immigrant turlari yashaydi, ular tabiiy ravishda kirib kelgan va 1969–1974-yillarda baliq yetishtirish uchun maqsadli ravishda suv omboriga oʻtkazilgan. 1980–1987-yillarda bu yerda 27 ta tur yashagan, 2018-yilda esa 32 taga yetgan, ulardan 34,4% qismi immigrant turlardir. Koʻl mavjud boʻlgan davrdan beri unda hammasi boʻlib faunaning turli vakillaridan iborat 36 ta tur qayd etilgan[17], shu jumladan, ular qatoriga sazan, laqqa va ilonbosh kiradi[18]. 2020-yil oxirida Turkmanistonning Toshhovuz viloyati hududidagi Sariqamish koʻliga ikki tonna sazan, kumush sazan va amur baliqlari qoʻyib yuboriladi[19].

Sariqamish koʻlida oqqushlar, pushti va jingalak pelikanlar, karabataklar kabi qush turlari ham yashaydi[20]. 1970-yillarda Koʻlda faqat 90 ga yaqin turli xil qush turlari qayd etilgan boʻlib, ularning 30% i koʻpaytirilmoqda[21][22].

Tabiatni muhofaza qilish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sariqamish koʻlining katta qismi Turkmanistonning Kaplankir qoʻriqxonasi va Sariqamish qoʻriqxonasi tarkibiga kiradi.

Galereya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Pastki chapda Sariqamish koʻli, Oksus deltasi va Orol dengizining qolgan qismi
    Pastki chapda Sariqamish koʻli, Oksus deltasi va Orol dengizining qolgan qismi
  • Sariqamish koʻlining Oʻzbekistondagi qismi
    Sariqamish koʻlining Oʻzbekistondagi qismi
  • Sariqamish koʻlida quyosh botishi
    Sariqamish koʻlida quyosh botishi
  • Janubiy Orol dengizi va atrofining siyosiy xaritasi
    Janubiy Orol dengizi va atrofining siyosiy xaritasi

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
  2. ↑ E. M. Pospelov, Geograficheskiye nazvaniya mira (Moscow, 1998), p. 369.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Sariqamish soyligi – Natsionalnaya ensiklopediya Uzbekistana (Wayback Machine saytida 2020-09-28 sanasida arxivlangan) na uzbekskom yazike. – Tashkent, 2000—2005.
  4. ↑ http://bse.sci-lib.com/article076978.html Assake-Audan
  5. ↑ Igor S. Zonn; Michael H. Glantz; Andrey G. Kostianoy; Aleksey N. Kosarev. The Aral Sea Encyclopedia. Springer Science & Business Media, 2009 — 251-bet. DOI:10.1007/978-3-540-85088-5. ISBN 978-3-540-85088-5. 
  6. ↑ Шнитников А. В. (1969). Внутривековая изменчивость компонентов общей увлажненности. Ленинград: Издательство «Наука». Ленинградское отделение. pp. 130. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Григорович Н. (1977). Солнце и вода, земля и соль (Наука и жизнь nashri). pp. 68–69. 
  8. ↑ Сары-Камыш (Словарь современных географических названий nashri). Екатеринбург: У-Фактория. 2006. 
  9. ↑ „Велаяты Туркменистана/Академия наук Туркменистана“ (ru). science.gov.tm. 2022-yil 14-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 18-iyun.
  10. ↑ Sariqamish koʻli — maʼlumot Словарь современных географических названий. — Екатеринбург: У-Фактория. Под общей редакцией акад. В. М. Котлякова. 2006. kitobidan.
  11. ↑ „Гидрогеология СССР. Том 38. Туркменская ССР“ (ru). Недра (1972). Qaraldi: 2022-yil 18-iyun.[sayt ishlamaydi]
  12. ↑ „Велаяты Туркменистана/Академия наук Туркменистана“ (ru). science.gov.tm. 2022-yil 14-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 18-iyun.
  13. ↑ Григорович Н. Солнце и вода, земля и соль // Наука и жизнь. — 1977. — № 8. — С. 68—69.
  14. ↑ Sariqamish koʻli — maʼlumot Словарь современных географических названий. — Екатеринбург: У-Фактория. Под общей редакцией акад. В. М. Котлякова. 2006. kitobidan.
  15. ↑ Jivotniy mir Turkmenistana i ego oxrana. (Pod red. akademika E. A. Rustamova). g. Ashxabad, izd. „Ilim“, 2017 g., s. 207
  16. ↑ 16,0 16,1 Sariqamish koʻli — maʼlumot Словарь современных географических названий. — Екатеринбург: У-Фактория. Под общей редакцией акад. В. М. Котлякова. 2006. kitobidan.
  17. ↑ F. M. Shakirova „Bioraznoobrazie ixtiofauni vodoemov Turkmenistana“. Mejdunarodniy nauchno-prakticheskiy jurnal „Problemi osvoeniya pustin“, 2018 g., № 3-4. g. Ашхабад, Туркменистан
  18. ↑ „Там, где жили гепарды | Turkmen.ru“. Turkmen.ru. Qaraldi: 2022-yil 19-iyun.
  19. ↑ „Восполняются природные ресурсы“. uae.tmembassy.gov.tm. Qaraldi: 2022-yil 8-iyun.
  20. ↑ „Там, где жили гепарды | Turkmen.ru“. Turkmen.ru. Qaraldi: 2022-yil 19-iyun.
  21. ↑ Jivotniy mir Turkmenistana i ego oxrana. (Pod red. akademika E. A. Rustamova). g. Ashxabad, izd. „Ilim“, 2017 g., s. 61
  22. ↑ Velikanov V. P., Xoxlov A. N. Ob ornitofaune i osobennostyax biologii vodoplavayuщix i okolovodnix ptits ozera Sarikamish // Prirodnaya sreda i ptitsi poberejya Kaspiyskogo morya i prilejaщix nizmennostey / Tr. Kizil-Agachskogo gos. zap. – Vip. 1. – Baku: Azgosizdat. 1979 g. – S.236-240. 



"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Sariqamish_koʻli&oldid=5325801" dan olindi