Sariqamish boʻyi deltasi
2.jpg)
Sariqamish boʻyi deltasi (turkmancha: Amyderýäniň Sarygamyş deltasy) — Turkmaniston shimolidagi qadimgi dehqonchilik va sugʻorish hududi, miloddan avvalgi VI asrda Xorazm madaniyati va qadimgi Xorazm davlati vujudga kelgan joy, X asr oxiridan XVI asr oxirigacha Xorazm markazi. Hozirgi vaqtda Turkmanistonning Toshhovuz viloyatining fizik-geografik tabiiy hududlaridan biri hisoblanadi[1].
Geografiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sariqamish deltasi Amudaryoning qadimiy deltasi boʻlib, Amudaryoning quyi oqimidan boshlanib, Sariqamish koʻligacha choʻzilgan tekislikdir. Shimoli-sharqda Amudaryoning Orol deltasi bilan tutashadi, janubda Zaunguz Qoraqumigacha yetib boradi, shimolda Ustyurt chinklari bilan oʻralgan[2]. Delta yuqori toʻrtlamchi-zamonaviy davrda shakllangan boʻlib, gʻarbiy yoʻnalishda umumiy nishabli tekis sirt bilan ajralib turadi. Deltaning sugʻoriladigan qismida tabiiy relyefidan tashqari ekin maydonlari, bogʻlar, aholi punktlari, kollektor kanallari va yoʻllar mavjud. Deltaning tekis yuzasini ajratib turuvchi tabiiy relyef shakllari orasida Amudaryoning qadimgi kanallari yaqinidagi eol qumlari massivlari ham mavjudligini qayd etish mumkin. Sariqamish deltasining gʻarbiy oʻzlashtirilmagan qismi tabiiy relyefi bilan ajralib turadi. Deltaning eng katta balandliklari: Zangibobo, Kangaqir, Tarimkaya (50—60 m gacha); gʻarbda delta Sariqamish koʻli bilan chegaralangan[3], janubi-gʻarbda Oʻzboʻy vodiysiga yaqinlashadi, Sariqamish deltasi uning suv havzalari bilan tutashgan[4].
Hozirda Sariqamish deltasida oʻsimliklar deyarli yoʻq. Amudaryo qadimiy kanallarining koʻplab quruq havzalari saqlanib qolgan[5], ulardan eng yiriklari Daryolik va Daudan hisoblanadi, shuningdek, qadimgi va oʻrta asrlardagi Chermenyab, Kunya-Uaz, Shomurod va boshqa kanallar ham shular qatoriga kiradi[6]. Bu hududdagi qadimiy sugʻoriladigan yerlarning umumiy maydoni 1 million gektardan oshadi[7].
Arxeologiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Amudaryoning Sariqamish boʻyi deltasini arxeologik oʻrganish 1939-yilda boshlangan va keyinchalik bu hudud Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasining asosiy arxeologik ish obyektlaridan biriga aylangan. Bu yerda tizimli ishlar 1971-yilda B. E. Vaynberg boshchiligida boshlangan[8].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Eng qadimgi davr
[tahrir | manbasini tahrirlash]Amudaryoning Sariqamish boʻyi deltasining rivojlanishi neolit davrida (miloddan avvalgi VI—V ming yilliklar) boshlangan. Miloddan avvalgi III—II ming yilliklarda u quritilgan, shuning uchun bu hududda qayd etilgan davrga oid hech qanday yodgorlik topilmagan (sopol idishlar parchalarining alohida topilmalari bundan mustasno) deb taxmin qilinadi[6].
Qadimgi davr
[tahrir | manbasini tahrirlash]Miloddan avvalgi VII asr boshlariga kelib, Amudaryoning Sariqamish boʻyi deltasi doimiy ravishda sugʻorilgan[6], shuning uchun uning rivojlanishining yangi bosqichi aynan shu davrda Quyusoy madaniyatining paydo boʻlishi bilan sodir boʻlgan[8]. Bu va Turkmaniston shimolidagi sak-massaget madaniyatlari asosida hamda janubiy turkman madaniyati ishtirokida Yaz-Depe[9], milloddan avvalgi VII—VI asrlar boshida Amudaryoning Sariqamish boʻyi deltasida qadimgi Xorazm madaniyati shakllangan[10].
Aholi punktlarida qariyb 100 kvadrat metr maydonga ega boʻlgan, romli konstruksiyaga ega va yertoʻlasi boʻlgan qadimgi aholi turar-joylarining inshootlarini, shuningdek, bronza oʻq uchlari va bezaklari, mis quyish, temirga ishlov berish va keramika ishlab chiqarishdan qolgan qoldiqlar topilgan[6]. Aynan shu davrda poytaxti Kuzelig‘ir shahrida, soʻngra Qalʼaliqir shahrida joylashgan Amudaryoning Sariqamish boʻyi deltasida qadimiy Xorazm davlati vujudga keldi va qadimgi Xorazm qurilishi davri boshlandi[6][11].
Oʻrta asrlar davri
[tahrir | manbasini tahrirlash]X asrda shahar Amudaryoning Sariqamish boʻyi deltasida joylashgan va Xorazmshoh Maʼmun hukmronlik qilgan Gurganj (hozirgi Turkmanistonning Koʻhna Urganch shahri) Xorazmning poytaxti boʻldi. Bu davrda butun Sariqamish deltasi yirik viloyatning qishloq xoʻjaligi, hunarmandchilik, savdo va sanʼat markaziga aylandi. Xorazmda Anushteginiylar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi bilan bu hudud mintaqadagi eng yirik Xorazmshohlar davlatining markaziga aylandi[6]. Amudaryoning Sariqamish boʻyi deltasi XVI asr oxirigacha butun Xorazmning markazi boʻlib kelgan.
Yodgorliklar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sariqamish deltasi hududida tarixning turli davrlarida qurilgan koʻplab yodgorliklar – kuchli himoya va ochiq turar-joylarga ega yirik qalʼalar, qadimiy kanallar va dalalar qoldiqlari saqlanib qolgan[4]. Bu hududda arxeologlar Xorazm tarkibiga kirgan bir necha oʻnlab qadimiy va oʻrta asr qalʼalarini (shaharlarini) qazishgan, shular jumlasiga Aybugirqalʻa, Oq-qalʼa, Akchagelin, Bedirkent, Buldumsaz, Butentaukala, Gyaurqalʼa, Dashqalʼa, Daudanqalʼa, Devkesgan, Jigarband, Diyarbekir, Erburunqalʼa, Zamaxshar, Zengi baba, Ishratqalʼa, Qalʼaliqir, Kanga qalʼa, Qandimqalʼa, Kunerli, Kunya-Uaz, Qoʻrgʻonqalʼa, Kuyusayqalʼa, Qiziljaqalʼa, Qirq molla, Kuzeligʻir, Mangʻirqalʼa, Oʻgʻlanliqalʼa, Tuproqqalʼa, Shamaxaqalʼa, Shaxsenem, Shirvanqalʼa, Shirimbayqalʼa va boshqalar kiradi[6].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Велаяты Туркменистана/Академия наук Туркменистана“ (ru). science.gov.tm. 2022-yil 14-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 18-iyun.
- ↑ „Нераскрытые тайны пещерных городов“ (ru). Туркменистан: Золотой век (2012-yil 7-aprel). Qaraldi: 2023-yil 23-may.
- ↑ „У.Б. Сапаров, В.Г. Голубченко: Туркменское озеро в пустыне Каракумы“. www.cawater-info.net. Qaraldi: 2023-yil 24-may.
- ↑ 4,0 4,1 А.Виноградов. „Тысячелетия, погребенные пустыней“. Туркменистан: История Хорезма. Москва: Просвещение (1966). Qaraldi: 2023-yil 31-may.
- ↑ „Белая крепость“. Turkmen.ru. Qaraldi: 2023-yil 23-may.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 Юсупов Х. „Путеводитель по археолого-архитектурным памятникам Ташаузской области“. Ашхабад: Туркменистан (1989). Qaraldi: 2023-yil 23-may.
- ↑ С.П. Толстов. „По древним дельтам Окса и Яксарта.“. Москва: Издательство Восточной литературы (1962). Qaraldi: 2023-yil 23-may.
- ↑ 8,0 8,1 B. I. Vaynberg. Kurgannie mogilniki severnoy Turkmenii (Prisarikamishskaya delta Amudari) // Kochevniki na granitsax Xorezma. – M. Nauka, 1979-y., 167-bet.
- ↑ „КУЮСАЙСКАЯ КУЛЬТУРА • Большая российская энциклопедия - электронная версия“. old.bigenc.ru. Qaraldi: 2023-yil 17-iyun.
- ↑ „ХОРЕЗМ • Большая российская энциклопедия - электронная версия“. old.bigenc.ru. Qaraldi: 2023-yil 17-iyun.
- ↑ Xorezm v istorii gosudarstvennosti Uzbekistana. Toshkent, 2013. Otv. red. E. V. Rtveladze, D. A. Alimova, 16-bet.