Kontent qismiga oʻtish

Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi
Asos solingan 1937-yil
Sohasi tarix
Direktori Sergey Tolstov

Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi – Xorazm vohasi arxeologik madaniyati va tarixini (paleolit davridan milodiy XVIII—XIX asrlargacha) tekshirish maqsadida uyushtirilgan ekspeditsiya (1937).

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ekspeditsiyaning 1962-yilgacha boʻlgan dala faoliyati xaritasi

Xorazm ekspeditsiyasiga 1937-yil atoqli sovet arxeologi va etnografi Sergey Tolstov tomonidan asos solingan va u ekspeditsiyasiga qariyb qirq yil davomida rahbarlik qilgan. Xorazmni „Markaziy Osiyo Misri“ deb atagan va butun umrini uning moddiy va nomoddiy merosini oʻrganishga bagʻishlagan[1].

SergeyTolstov Xorazmga ilk bor 1929-yilda Moskva davlat universitetida yaqin doʻsti, atoqli olim, mashhur etnograf L. Potapov bilan birga oʻqigan kezlarida kelgan. Oʻsha paytdan boshlab oʻzining ilmiy taqdirini mana shu noodatiy, betakror mamlakat bilan bogʻlagan.

Ekspeditsiyaning tadqiqotlari 1937-yilda boshlangan, ammo Ikinchi jahon urushi davrida toʻxtatilgan. Urushdan keyingi yillarda Xorazm vohasining keng hududlarida dala tadqiqotlari qayta boshlaib, shu davrdan oʻnlab yillar hamkorlikda ishlagan ekspeditsiya asosiy jamoasi tuzilgan.

1942-yilda Toshkentda S. P. Tolstov „Qadimgi Xorazm“ mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan, keyinchalik bu dissertatsiya monografiya sifatida nashr etilgan va oliy davlat mukofoti bilan taqdirlangan.

Ikkinchi jahon urushigacha ekspeditsiyaning asosiy faoliyati dastlabki tadqiqotlar va vaqti-vaqti bilan olib boriladigan qazish ishlaridan iborat boʻlgan. Urushdan keyin Xorazmning keng hududlarini tadqiq qilish va mintaqadagi muhim obidalarda keng koʻlamli qazish ishlari davom ettirilgan. Ikkinchisiga Tuproqqalʼa (eramizning II—III asrlariga oid saroy)[2], Jonbos qalʼa (Neolit ​​davri manzilgohi va Ahamoniylar qal’asi) kabi yodgorliklar kiradi; Qoʻyqirilgan qalʼa (aylana shaklidagi qal’a, miloddan avvalgi IV asr – milodiy IV asrga oid); Quyisoy madaniyatining bir necha qismlari (Koʻzaliqir va boshqalar) va Jetiosor madaniyati (milodiy 1-ming yillik) va oʻrta asrlar Koʻhna Urganch shahri (eramizning X – XIV asrlari). Har tomonlama oʻrganilgan manzilgohlarning aksariyat qismini turar-joylar tashkil etgan boʻlsa-da, ekspeditsiya koʻplab qabr va maqbaralarni, jumladan, sak-skiflar davriga oid Tagisken va Uygʻarak kabi boy va muhim qabrlarni ham qazib olgan.

Keyinchalik bu ish koʻlami ortib va yangi uslubiy asosda rivojlana boshlagan. Xorazm ekspeditsiyasi SSSRdagi eng koʻzga koʻringan va eng yaxshi jihozlangan arxeologik ekspeditsiyalardan biriga aylangan, bu yerda birinchi marta tor doiradagi ishlar turli darajalarda, keng koʻlamli texnika va usullardan foydalangan holda amalga oshirilgan[3]. Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimida, Qoraqum va Qizilqum choʻllarida hozirgi Oʻzbekiston, Turkmaniston va Qozogʻistonga tegishli boʻlgan hududlarda qazish ishlari olib borilgan[4]. Ekspeditsiya baʼzan sakkiztagacha ortib, artefaktlar ulkan hududda qidirilgan.

Tadqiqotda arxeolog va etnograflardan tashqari, geologlar, geomorfologlar, tuproqshunoslar, arxitektorlar, topograflar va antropologlar majburiy ishtirok etishgan. Bu yerda arxeologik dala tadqiqotlari va qazishmalarning standart usullaridan tashqari, jahon amaliyotida ilk bor ming yillar davomida qumlarda yoʻqolib ketmagan qadimiy qal’alar xarobalarini keng koʻlamli aerofotosuratga olish ham qoʻllangan. Parvozlar [[[1946-yil]]dan beri kamida ikkita biplanda amalga oshirilgan. Bu arxeologik maqsadlar uchun maxsus olingan aerofotosuratlarning eng yirik Yevroosiyo arxivini yaratishga olib kelgan. Bundan tashqari, topograflar butun mintaqaning qadimiy sugʻorish tizimlari xaritasini tuzganlar[5].

Akademik Tolstovning ilmiy yutuqlari uning asarlarining oʻn olti jildligi va ekspeditsiya materiallarining sakkiz sonida, bir nechta monografiya va ilmiy toʻplamlarda oʻz ifodasini topgan. Bundan tashqari, „Qadimgi Xorazm“ fundamental monografiyasi – Markaziy va Oʻrta Osiyo tarixini oʻrganishga oid fundamental asar nashr etilgan.

Tolstov 1976-yil dekabr, vafotigacha Xorazm ekspeditsiyasining direktori boʻlgan; uning oʻrniga Aleksandr Vinogradov va keyinchalik M. A. Itin kelgan. Ekspeditsiya SSSR Fanlar akademiyasining Etnografiya va antropologiya institutida (Rossiya Fanlar akademiyasining Etnologiya va antropologiya instituti nomini oʻzgartirgandan keyin) joylashgan boʻlib, bu yerda Tolstov faoliyat yuritgan, shuningdek 1942—1965-yillarda direktor lavozimida ishlagan.

Ekspeditsiya aʼzolari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ikkinchi jahon urushi oldidan oʻzining ekspeditsiyasi uchun S. P. Tolstov oʻzi oʻqigan Moskva davlat universiteti arxeologiya fakultetining oʻsha paytdagi va sobiq talabalari jamoasini toʻplagan. Ulardan A. I. Terenojkin (sak-skiflar davri mutaxassisi), M. A. Orlov (meʼmor) va Ya. G. Gʻulomovni (toshkentlik oʻzbek arxeologi) eslashimiz mumkin. Urushdan keyin N. M. Vakturskaya (kulolchilik boʻyicha mutaxassis), Yu. A. Raport (eʼtiqod va din boʻyicha mutaxassis), O. Vishnevskaya, M. A. Itsin (bronza va temir asrlari mutaxassislari), A. E. Nerazik (ilk oʻrta asrlar aholi punktlari boʻyicha mutaxassis), L. M. Levin, B. I. Vaynberg (numizmat), A. V. Vinogradov (paleolit ​​boʻyicha mutaxassis) va B. A. Andriyanov (qadimgi sugʻorish boʻyicha mutaxassis va aerofotosuratdan foydalanishda kashshof) alrni jalb qilingan[6].

Ekspeditsiyaning baʼzi kashfiyotlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xorazm ekspeditsiyasining eng muhim tarixiy topilmalari qatorida 1939-yilda Kaltaminor madaniyatining neolit ​​davriga oid yodgorliklari topilganini alohida taʼkidlash mumkin. Shuningdek, 1948-yilda S. P. Tolstov Tozabogʻyop madaniyatini aniqlagan. Ekspeditsiya aʼzolari mingga yaqin arxeologik yodgorliklarni, jumladan, bir necha oʻnlab mashhur arxeologik yodgorliklarni, jumladan, miloddan avvalgi V—VII asrlarga oid sak-massaget yodgorliklarini, Uygʻarak va Tagiskenni hamda 120 gektardan ortiq maydonni egallagan va antik davrda qadimiy Xorazm poytaxti boʻlgan deya taxmin qilingan Tuproqqalʼaning noyob aholi punktini topganlar[7].

Ilmiy taʼsiri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi oʻzbek tarixshunosligining kelgusi yillardagi rivojlanish yoʻnalishini belgilab bergan boʻlib, ekspeditsiyaning kashfiyotlari ushbu Xorazm vohasi tarixi haqidagi oldingi qarashlarni ham oʻzgartirib yubordi[1].

Tolstovning ekspeditsiyalari SSSRda arxeologiya fanini sezilarli darajada rivojlantirishga imkon berdi va uning oʻzi Etnografiya institutiga (hozirgi Rossiya Fanlar akademiyasining Mikluxo-Maklay nomidagi Etnologiya va antropologiya instituti) asos soldi.

Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyas olimlari Amudaryo, Sirdaryoning quyi oqimi va Zarafshon vodiysida yashagan o‘zbek, turkman, qozoq va qoraqalpoqlarning o‘tmishini chuqur o‘rgandilar. Ular ko‘p jildli asarlar, to‘plamlar, monografiyalar, risolalar, jumladan, „Qadimgi Xorazm“, “Xorazm sivilizatsiyasi izidan”, “Qadimgi Oks va Yaksart deltalari boʻylab” kabi monografiyalar yaratishdi. 400 dan ortiq kattava kichik kitoblar, broshyuralari, S.P.Tolstovning ilmiy va ilmiy-ommabop maqolalarining ksariyati dunyoning turli tillariga tarjima qilindi.

Ekspeditsiyaning madaniy muhiti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sergey Tolstov ekspeditsiyaga turli millat vakillarini taklif qilgan. Koʻpchilik vaqtlarini foydali va qiziqarli oʻtkazish uchun koʻngillilar sifatida Xorazmga borishardi[8]. Xorazm ekspeditsiyasi nafaqat ilmiy tashkilot, balki madaniy markaz ham edi[8]. Masalan, S.Tolstovning asosiy yordamchilaridan biri Yuriy Rapoport va uzoq yillar ekspeditsiyada ishlagan mashhur shoir Valentin Berestov Xorazm ekspeditsiyasining 40 ga yaqin mashhur qoʻshiqlari matni (musiqasi Rurik Sadokov tomonidan yozilgan) muallifi boʻlishgan[9].

Bundan tashqari, Valentin Berestov nafaqat ekspeditsiya haqidagi xotiralarni, balki Xorazmdagi ish faoliyatiga asoslangan bir qancha badiiy asarlarni ham yozib qoldirgan[8].

Ekspeditsiyada bir qancha muddta rassomlar va fotograflar ham ishlaydilar, ular atrofdagi koʻplab landshaftlarni va ekspeditsiya aʼzolari tomonidan oʻrganilgan yodgorliklarning eskizlarini yaratishgan. Ular orasida mashhur rassom va etnograf Igor Savitskiy alohida ajralib turadi. Shuningdek, ekspeditsiyada Sergey Tolstovning akasi rassom Nikolay Tolstov ishlagan[10].

70-80-yillarda ham yoshlar Xorazm ekspeditsiyasiga koʻngilli sifatida qatnashishgan[8].

Xotira

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2006-yilda Moskvadagi Sharq xalqlari davlat muzeyida Xorazm ekspeditsiyasiga bagʻishlangan „Bir ekspeditsiya tarixi“ koʻrgazmasi boʻlib oʻtgan[11].

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Берестов В. Д., 1962. Приключений не будет. М.: Молодая гвардия. 158 с.
  • Жданко Т. А., Рапопорт Ю. А., 1995. Годы войны в жизни С. П. Толстова // Этнографическое обозрение. 1995. № 2, с. 62-75.
  • Песни, 2001. — Песни Хорезмской экспедиции (1947—1955) (Отв. ред. Ю. А. Рапопорт). М.: Институт этнологии и культурной антропологии РАН. 92 с.
  • Пушкин А. С., 1938. Полное собрание сочинений в шести томах. Т. 6. М.: Гослитиздат.
  • Рапопорт Ю. А., 2000. Введение // Рапопорт Ю. А., Неразик Е. Е., Левина Л. М. В низовьях Окса и Яксарта. Образы древнего Приаралья. М.: Индрик, с. 5-14.
  • Рапопорт Ю. А., Семенов Ю. И., 2004. Сергей Павлович Толстов: выдающийся этнограф, археолог и организатор науки // Выдающиеся отечественные этнологи и антропологи XX века (Отв. ред. В. А. Тишков, Д. Д. Тумаркин). М.: Наука, с. 184—232.
  • Толстов С. П., 1948. Древний Хорезм. Опыт историко-археологического исследования. М.: МГУ, 352 с.
  • Толстов С. П., 1962. По древним дельтам Окса и Яксарта. М.: Изд. восточной литературы. 325 с.
  • Sergey A. Yatsenko. The Biggest Expedition Studying the Ancient Iranian World (Chorasmian Expedition of S.P. Tolstov) // Transoxiana. Número 12 (Ed. by Paola Raffetta). Roma, 2007.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 Сергей Наумов. Узбекистан: В Хорезме отметили столетие русского археолога С. П. Толстова, 2007
  2. ↑ Неразик, Е. Е., Лапиров-Скобло, М. С., Трудновская, С. А. & Вайнберг, Б. И. (1981). Городище Топрак-кала (раскопки 1965—1975 гг.) (ТХАЭЭ, т. 12). Москва.
  3. ↑ Yatsenko, S.A. (2007). «The biggest expedition. Studying the ancient Iranian world: Chorasmian Expedition of S.P. Tolstov». Transoxiana 12. Yatsenko 2007 (accessed 4 April 2010).
  4. ↑ Tolstov, S.P. (1945). «In the deserts of Khwarizm». The Asiatic Review XL no. 144; Tolstov, S.P. (1950). «Die archäologisch-ethnographische Expedition der Akademie der Wissenschaften der UdSSR nach Choresm vom Jahre 1947». Sowjetwissenschaft, Gesellschaftswiss., Abt. 1.
  5. ↑ Tolstov, S.P. (1956). «The prehistoric cultures and primitive irrigation systems of ancient Chorasmia» // Bulletin of the Institute of Archaeology, Univ. of London 13 (for 1955-56); Гулямов, Я. Г. (1957). История орошения Хорезма с древнейших времен до наших дней. Ташкент; Андрианов, Б. В. (1969). Древние оросительные системы Приаралья. Москва.
  6. ↑ Итина, М. А. (1997). «К 90-летию С. П. Толстова и 60-летию Хорезмской археолого-этнографической экспедиции» // Российская археология 1997 no. 4. 189—199; Рапопорт, Ю. А. & Семенов, Ю. М. (2004). «Сергей Павлович Толстов: выдающийся этнограф, археолог, организатор науки» // Выдающиеся отечественные этнологи и антропологи XX в. / Отв. ред. В. А. Тишков & Д. Д. Тумаркин. Москва.
  7. ↑ Неразик, Е. Е., Лапиров-Скобло, М. С., Трудновская, С. А. & Вайнберг, Б. И. (1981). Городище Топрак-кала (раскопки 1965—1975 гг.) (ТХАЭЭ, т. 12). Москва.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 С. А. Яценко. Самая большая археологическая экспедиция в СССР (Хорезмская экспедиция С. П. Толстова)
  9. ↑ Садоков, Рюрик Леонидович
  10. ↑ „С.П.Толстов (Шеф)“. 2020-yil 18-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 28-oktyabr.
  11. ↑ Дм. Камцев. В Государственном музее Востока в Москве открылась выставка «История одной экспедиции», 2006

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]



"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Xorazm_arxeologiya-etnografiya_ekspeditsiyasi&oldid=5232888" dan olindi