Sharqiy Qozogʻistondagi chechen pogromi (1951)
1951-yil Sharqiy Qozogʻistonda chechen pogromi Sharqiy Qozogʻistonda sodir boʻlgan millatlararo mojarodir. Chechen-gorodokdagi tartibsizliklar paytida 40 kishi halok boʻlgan, 50 kishiga hukm oʻqilgan.
Mojaroning tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Chechenlar Qozogʻistonga deportatsiya qilinganidan keyin ixcham turar-joylarda yashab, Qozogʻistonning turli korxonalarida ishlagan. Ushbu voqealar Leninogorsk, Ust-Kamenogorsk va Zyryanovsk shaharlarida sodir boʻlgan. Sharqiy Qozogʻistonda Ikkinchi jahon urushidan keyin togʻ-kon sanoati jadal rivojlana boshladi. Ust-Kamenogorsk va Leninogorskda keng koʻlamli qurilish boshlandi. Irtishda gidroelektr stansiyasi, Ulba uran boyitish zavodi, polimetall zavodlari qura boshladilar. Qurilish va kon ishlariga respublikaning barcha hududlaridan mutaxassislar jalb qilingan.
Boshlanishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Mojarolar sabablarining bir nechta taxminlari mavjud.
1-versiya: Mojaro chechen va yollangan konchi oʻrtasidagi janjal natijasida uy sharoitida boshlangan. Mojaro vaqtida konchi chechenni temir tayoq bilan urib oʻldirgan. Shundan soʻng Chechen-gorodok qishlogʻida tartibsizliklar boshlandi[1][2].
Borishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bu voqea darhol Chechen-gorodokka yetib bordi, uning markazida olomon toʻplana boshladi. Kavkazliklar shahar boʻylab olomon boʻlib yurib, duch kelgan barcha ishchilarni kaltaklashdi. Bunga javoban, Chechen posyolkasiga koʻchib oʻtgan, yollangan, jinoiy unsurlar va rus shaharliklari shaharda toʻplana boshladi. Muzning siljishi endigina boshlangandi: Irtishga quyiladigan Ulba daryosida muzlik suvlari toʻplanib qolgan edi. Qoʻzgʻolonchilarni „yollanganlar“ butun chechen diasporasi bilan bu daryoga haydab yubordi, ular orasida erkaklar, bolalar, qariyalar bor edi. Baʼzilar qochib, chuqur daryoning narigi tomoniga oʻtib olishga muvaffaq boʻldi, koʻpchilik muz qatlamlari ostida choʻkib ketdi. Mahalliy politsiya kuchlari barcha saʼy-harakatlarga qaramay, toʻqnashuvlarning oldini olish uchun yetarli emas edi. Armiya boʻlinmasi shahardan unchalik uzoq boʻlmagan joyda Zyryanovskka temir yoʻl yotqizdi. Qoʻzgʻolonni bostirish uchun zudlik bilan askarlar yuborildi. Boshlari ustida oʻq uzib, „yollanganlarni“ tarqatib yuborishdi. 1951-yil 10-aprel kuni kechqurun Chechen-gorodokda 40 kishi halok boʻldi.
1950-yil 16-18-iyun kunlari u yerda chechen pogromi uyushtirildi, natijada uch kunlik koʻcha janglari sodir boʻldi.
Oqibatlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bu voqeadan mamlakat rahbariyati, jumladan Stalin ham xabardor qilingan. Oradan uch-toʻrt kun oʻtgach, ommaviy hibslar boshlandi. Mahbuslar shahar qamoqxonasiga joʻnatildi, qamoqxonaning kameralari tezda toʻlib ketdi. 50 ga yaqin kishi sudlandi. Asosiy „qoʻzgʻatuvchi“ topilmadi. Sharqiy Qozogʻiston voqealari toʻgʻrisidagi masala Butunittifoq Bolsheviklar Kompartiyasi Markaziy Komiteti byurosi muhokamasiga qoʻyildi. Viloyat qoʻmitasining birinchi kotibi Xabir Muxaramovich Pazikov Moskvaga chaqirilib, suddan soʻng unga tanbeh berildi. Leninogorsk shahar qoʻmitasi kotibi qatʼiyatsizligi uchun jazolandi (ishdan boʻshatildi)[manba kerak] .
1951-yil 3-mayda Qozogʻiston KP (b) Markaziy Komitetining birinchi kotibi Jumabay Shayaxmetov nomiga yozilgan memorandumda viloyat partiya qoʻmitasi koʻrilgan chora-tadbirlar toʻgʻrisida maʼlumot berdi:
„Mamonov va boshqalarning ishi Leninogorsk shahrida ommaviy tartibsizliklarni uyushtirganlikda ayblangan Surikov va 38 kishining ishi koʻrib chiqildi. Ust-Kamenogorskda ommaviy tartibsizliklarni uyushtirganlikda ayblangan 11 kishining ishi ochilgan.
Ularning barchasi Jinoyat kodeksining 59-2 va 59-7-moddalari bilan sudlangan…“.
Oʻsha yillarda amalda boʻlgan Jinoyat kodeksining 59-moddasida hokimiyatga qarshi jinoyatlar, qirgʻinlar uchun jazolar belgilab qoʻyilgan va „barcha mol-mulki“ musodara qilingan holda uzoq muddatga ozodlikdan mahrum qilish yoki qatl qilish nazarda tutilgan[3].