Sijiutlar

Sijiutlar (moʻgʻ.: Сэжиүд, Шижүүд, Шижиүд, Шижигуд, Шижинүүд, Шэжинүүд) — moʻgʻullarning nirun shoxobchasiga kiruvchi qabilalardan biri. Hozirgi vaqtda etnik guruh xalxa moʻgʻullari, tumetlar, moʻgʻuljinlar, barkutlar va xotogoitlardan iborat.

Tarixi

"Moʻgʻullar maxfiy tarixi"ga koʻra, Nachin-Baaturning qonuniy xotinidan tugʻilgan oʻgʻli Shijiguday Sijiutlar urugʻiga asos solgan (Mongolin nuuts tovchoo: § 46). „Solnomalar toʻplami“da esa, Sijiut (shizhiud) qabilasi Xaydu Xonning kenja oʻgʻli Chaojin Ortegeyning oʻgʻlidan kelib chiqqaniqayd etilgan. Yaʼni qabila Chingizxonning asl ajdodlaridan tarqagan. Maʼlumki, Nachin Baatur va Xaydu Xon bir davrda yashagan. Ular taxminan XI asrning 20-yillari oʻrtalarida tugʻilgan. Shunga mos ravishda, shizhiud (sidzhiut) urugʻi XI asrning oʻrtalarida paydo boʻlgan. „Solnomalar toʻplami“da yozilishicha, Sijiut qabilasidan koʻplab mashhur kishilar chiqqan. Chingizxon tiriklik chogʻidayoq toʻngʻich oʻgʻli Joʻjiga shijiut qabilasidan boʻlgan jangovar qoʻshinlarni bergan. Botuxon davrida ham ayni urugʻ vakillari qoʻshinlarga qoʻmondonlik qilgan.

Shijigud va sijiut bir urug nomining ikki xil koʻrinishidir. Faqat manbalarda turlicha koʻrsatilgan. Soʻzning asosi, ehtimol, shijin soʻzi boʻlib, undan koʻplik affiksini qoʻshish orqali shijiud ~ shijiudey (shijigudai) soʻzi kelib chiqqan. Shijiday Shijin urugʻidan boʻlgan insonni anglatadi. Shijiud nomi unga -ud (-uud) affiksini qoʻshish orqali hosil boʻlgan. „Solnomalar toʻplami“da shunday bitilgan.

XIII asrda Shijinuud urugʻining ayrim vakillari Oltin Oʻrdaga koʻchib ketgan. Aksar koʻpchiligi oʻz vatanida qolgan. Biroq, moʻgʻul tuprogʻida qolgan shijinlar sezilarli darajada parchalanib ketgan.

Hozirgi davr

Ichki Moʻgʻulistonda yashab keluvchi sharqiy Tumetlar orasida Shijid nomli urugʻ mavjud. Moʻgʻuljinlar orasida esa Shizhingud urugʻi bor.

Moʻgʻulistonda shijidlar Sharqiy aymoq (viloyat)ning Xalxgol somoni (tumani)da, sheejin (shejin) esa Xentey viloyatining Omnodelger somonida roʻyxatga olingan. Shizhid, shizhingud va sheejin — ayni shijin urugʻi nomining turli xil koʻrinishlaridir. Bundan tashqari, Sharqiy Gobi viloyatining Tsagaandelger, Gov-Ugtaal, Bayanjargalan va Ondurshil somonlarida; Suxbaator viloyati, Erdenetsagaan somonida, Bulgan viloyatining Oʻrxon va Sayxon somonlarida, Markaziy viloyatning Bayanjargalan, Mongönmort, Erdene, Bayandelger, Bayan, Sergelen va Oltanbulog somonlarida; Norovlin va Bayan-Ovoo Khentey viloyatida tseyjin, gʻarbiy va sharqiy tseyjinlar, tseyjhid, tseyzhiud (tseyzhinud) va tseyzhi urugʻlari istiqomat qilib keladi. Bu nomlar ham shijin, shizhin, shijin kabi nomlarning talaffuzidagi o'zgarishlaridir. Bunday oʻzgarishlar Sharqiy Moʻgʻulistonning bargutlar va buryatlar yashaydigan hududlarda ham uchrashiga eʼtibor qaratish kerak. Shijin maʼlum darajada bargutlar va buryatlar bilan aralashib ketgan. Bargutlar orasida seezenguud (seezhingud) urugʻi qayd etilgan.

Shijinlarning baʼzilari XVII asrdan oldin ham gʻarbiy hududlarga koʻchib oʻtgan va Xotogoytlar tarkibiga kirgan. Keyinchalik oltita Xotogoyt shoxobchasidan biriga aylangan. Chingunjavaning manjurlarga qarshi qoʻzgʻolonini bostirish paytida, Chinlar bu shoxobchalarni parchalab tashlagan. Shijinudlar urugʻining katta qismi Dzasagtuxanov viloyatining Duregch dzasaka xoshuniga koʻchirilgan. 1930-yillarda MXRda maʼmuriy islohot oʻtkazilgach, avvalgi Erdene Duregch-van xoshuni hududida tseezhinuud bagi tashkil etildi. Uning aholisi qadimgi shizhinuud urugʻining avlodlaridir.