Somali

Somali Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya
Bayroq Gerb
Shior: Yoʻq
Madhiya: Somaliyaay toosoo (Somalia Wake Up)
Poytaxt	Mogadisho
Rasmiy til(lar)	Somali tili Arab tili
Hukumat	Tranzitsiyada
• Prezident	Abdullahi Yusuf Ahmed
• Bosh Vazir	Ali Muhammad Ghedi
Mustaqillik
• BMT vasiylikdagi Belgiya ma'muriyatidan	1-iyul 1960
• Birlashgan Qirolligidan	26-iyun 1960
Maydon
• Butun	637,657 km2 (42-oʻrin)
• Suv (%)	1.62
Aholi
• 2017-yilgi roʻyxat	14,742,523 (86-oʻrin)
• Zichlik	13/km2
YIM (XQT)	2005-yil roʻyxati
• Butun	AQSh$4,835 mil. (158-oʻrin)
• Jon boshiga	AQSh$563
Pul birligi	Somali Shilling (SOS)
Vaqt mintaqasi	UTC+3
• Yoz (DST)	UTC+3
Qisqartma	SO
Telefon prefiksi	252
Internet domeni	.so

Somali (somalicha: Soomaaliya) poytaxti — Mogadisho shahri. BMT aʼzosi. Somali Demokratik Respublikasi (Jamhuuriyadda Dimoqraadiga yeye Soomaaliya) — Shimoliy Sharqiy Afrikada, Somali yarim orolda joylashgan davlat. Maydoni 638 ming km². Aholisi 15,89 mln. kishi (2020). Poytaxti — Mogadisho shahri Maʼmuriy jihatdan 18 viloyat (region)ga boʻlinadi.

Davlat tuzumi

Somali — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1990-yil qabul qilingan. Davlat boshligʻi — prezident (2000-yildan muvaqqat prezident Abdulqossim Salad Hasan). Qonun chiqaruvchi hokimiyatni parlament (Oʻtish milliy majlisi), ijrochi hokimiyatni bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi. Antik davrda Somali muhim savdo markazi edi. Bu qadimgi Punt erining eng ehtimoliy joylaridan biri. Oʻrta asrlarda mintaqaviy savdoda bir qancha qudratli Somali imperiyalari, jumladan Ajuran sultonligi, Adal sultonligi va Geledi sultonligi hukmronlik qilgan. 19-asr oxirida Somali Sultonliklar, Italiya va Britaniya imperiyasi tomonidan mustamlaka Sulton, ham Maxsus Sultonning mustamlaklari singari Somali Sulton.Yevropa mustamlakachilari qabila hududlarini ikkita mustamlakaga birlashtirdilar, ular Italiya Somalilendi va Britaniya Somalilendi protektorati. Shu bilan birga, ichki hududlarda Muhammad Abdulloh Hasan boshchiligidagi darveshlar Habashiston, Italiya Somalilendi va Britaniya Somalilendiga qarshi yigirma yil davom etgan toʻqnashuvda qatnashdilar va nihoyat 1920-yilda Somaliland kampaniyasida magʻlubiyatga uchradilar. Italiya hukmron Majiertin Sultonligi va Xobyo Sultonligiga   Sultonlik  yurishini  muvaffaqiyatli olib borganidan soʻng  hududning shimoli-sharqiy, markaziy va janubiy qismlarini toʻliq nazorat ostiga oldi. 1960-yilda bu ikki hudud fuqarolik hukumati ostida mustaqil Somali Respublikasini tashkil qilish uchun birlashdi. 1969-yilda Oliy Inqilobiy Kengash aʼzosi Siad Barre hokimiyatni qoʻlga oldi va Somali Demokratik Respublikasini tuzdi va mamlakat shimolidagi Somaliland mustaqillik urushini shafqatsizlarcha bostirishga urindi. SRC keyinchalik 22 yil o'tib, 1991 yilda, Somali fuqarolar urushi boshlanishi bilan qulab tushdi va Somaliland tez orada mustaqilligini e'lon qildi. Somaliland hali ham Somalining shimoli-g‘arbiy qismini nazorat qiladi, bu uning hududining 27% dan sal ko‘proq qismini tashkil qiladi. Bu davrdan boshlab koʻpchilik hududlar odat va diniy huquqqa qaytdi. 2000-yillarning boshlarida bir qator muvaqqat federal ma'muriyatlar tashkil etildi. O'tish milliy hukumati (TNG) 2000 yilda tashkil etilgan, so'ngra Somali qurolli kuchlarini qayta tiklagan vaqt federal hukumati (TFG). 2006-yilda AQSh tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Efiopiya aralashuvi bilan TFG yangi tashkil etilgan Islom sudlari ittifoqi (ICU)dan mamlakatning janubiy mojaro zonalarining koʻp qismini nazorat qilishni oʻz qoʻliga oldi. Keyinchalik ICU ko'proq radikal guruhlarga bo'linib ketdi, jumladan jihodchilar al-Shabob bu mintaqani nazorat qilish uchun TFG va uning AMISOM ittifoqchilari bilan kurashdi. 2012-yil oʻrtalariga kelib qoʻzgʻolonchilar oʻzlari egallab olgan hududlarning katta qismini yoʻqotdilar va doimiyroq demokratik institutlarni izlash boshlandi. Shunga qaramay, qoʻzgʻolonchilar Somalining markaziy va janubiy qismining koʻp qismini nazorat qiladi va hukumat nazorati ostidagi hududlarda taʼsirga ega boʻlib, Jilib shahri isyonchilarning amalda poytaxti sifatida faoliyat yuritadi. 2012-yil avgust oyida yangi vaqtinchalik konstitutsiya qabul qilindi Somalini federatsiya sifatida isloh qildi. Oʻsha oyda Somali Federal hukumati tuzildi va al-Shabob u yerda tez-tez hujumlar uyushtirganiga qaramay Mogadishoda qayta qurish davri boshlandi. Somalining jon boshiga yalpi ichki mahsuloti dunyodagi eng past koʻrsatkichlardan biri boʻlib, eng kam rivojlangan mamlakatlar guruhiga kiradi. 2019-yilda Somali dunyodagi eng past  HDI ga ega bo‘lgan va o‘sha yili Somali aholisining 69 foizi qashshoqlik chegarasida yashagan. 2020 yil holatiga ko'ra, Somali Mo'rt davlatlar indeksida ikkinchi o'rinda turadi. U asosan chorvachilik, xorijda ishlaydigan somaliliklarning pul oʻtkazmalari va telekommunikatsiyalarga asoslangan norasmiy iqtisodiyotni saqlab qoldi. U Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Arab Ligasi, Afrika Ittifoqi, qoʻshilmaslik harakati va Islom Hamkorligi Tashkiloti aʼzosi.

Tabiati

Qirgʻoq chizigʻi kam parchalangan, sohilining aksari pasttekislik. Somali hududining markaziy qismini 500–1500 m balandlikdagi plato egallagan. Uning shimoliy chekkalari balandlashib borib, massivlarga boʻlingan. Somali Afrika platformasining shimoli-sharqida joylashgan. Eng baland joyi — Shimbiris togʻi (2406 m). Pyezokvars, tantal, niobiy, qalay, urantoriy, temir ruda va toshtuz konlari bor. Iklimi ekvatorial, mussonli, qurgʻoqchil. Shimolida tropik choʻl va chala choʻl iqlim. Yillik yogʻin janubiy va gʻarbda 500–600 mm, sharqda 100 mm gacha. Yomgʻir, asosan, aprel—iyul va oktabr— dekabr oylarida yogʻadi. Shimolida yanvarning oʻrtacha temperaturasi 25—30°, iyulda 32°. Asosiy daryolari — Juba va VabiShabalining quyi oqimida kema qatnaydi. Hududining katta qismi choʻl. Tuprogʻi qizgʻishqoʻngʻir va qizilqoʻngʻir. Oʻsimlik siyrak. Daryo vodiylari va janubiydagi sohilda tropik oʻrmonlar, togʻlarda efir moyli daraxt va butazorlar, vohalarda xurmo va kokos palmazorlari bor. Janubi-gʻarbdagi savanna va chala choʻllarda kiyik, zebra, qoʻtos, jirafa, arslon, qoplon, sirtlon, chiyaboʻri, fil, toʻngʻiz, daryolarda timsoh, oʻrmonlarda maymunlar yashaydi. Zaharli ilon, kush koʻp.

Aholisining koʻpchiligi — somalilar (95%); arablar, afrikalik bantular va boshqa ham yashaydi. Rasmiy til — somali va arab tillari. Shahar aholisi 37,2%. Hukmron din — islom. Yirik shaharlari — Mogadisho, Hargeysa, Berbera, Kisimayo, Baydabo.

Tarixi Harakat ash shabab

Somali hududi qadimda Punt deb atalgan, bu yerda paleolit davridayoq manzilgohlar boʻlgan. Mil. 1-asrda yirik shaharlar paydo boʻlib, ularning aholisi arab, hind va yunonlar bilan savdo qilgan. 7—8-asrlarda musulmon arablar koʻchib kela boshlagan. 12—16-asrlarda Zeyla (Adal), Ifat, Hadya va boshqa sultonliklar boʻlgan. 16-asr oxiri — 17-asr boshlarida ular mayda amirliklarga boʻlinib ketgan. 17—19-asrlarda Somali hududining bir qismi Ummon, Zanjibar sultonligi, Turkiya qoʻl ostida boʻlgan. 19-asr oxirida Somali yarim orolni qoʻlga kiritish uchun Yevropa davlatlari oʻzaro kurash boshladi. 20-asr boshlariga kelib Somali uch davlat (Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya) mustamlakasiga aylandi. Mustamlakachilik hukmronligiga qarshi 1899—1920-yillarda bir necha marta qoʻzgʻolon koʻtarildi. Ikkinchi jahon urushi vaqtida Italiya armiyasi Britaniya Somalisini bosib oldi. 1941-yil boshlarida ingliz askarlari bu yerlardan Italiya armiyasini surib chiqarib, okkupatsiya tartibini oʻrnatdi. Urush yillarida dastlabki siyosiy tashkilotlar tuzildi. Urushdan soʻng milliy ozodlik harakati avj oldi. 1960-yil sobiq Britaniya va Italiya Somalilari birlashib, mustaqil Somali Respublikasi tashkil etildi. Ammo mamlakatda turli kuchlar oʻrtasidagi oʻzaro kurash toʻxtamadi. 1969-yil harbiy toʻntarish sodir boʻldi, prezident A. A. Shermark oʻldirildi. Somali Demokratik Respublika deb eʼlon qilindi, hokimiyat harbiylar qoʻliga oʻtdi, general Muhammad Siad Barre prezident boʻldi. Bir qancha ilgʻor islohotlar oʻtkazildi. 1991-yil yanvarda hukumat qoʻshinlari bilan muxolifatchi guruhlar oʻrtasidagi qurolli toʻqnashuvlar natijasida Birlashgan Somali kongressi (BSK) hokimiyatni qoʻlga oldi, prezident M. Somali Barre lavozimidan chetlatildi, Ali Mahdi Muhammad muvaqqat prezident etib tayinlandi. Oʻsha yil noyabrda BSK fraksiyalari oʻrtasida mojaro chiqdi. General Muhammad Farah Aydid boshchiligidagi fraksiya muvaqqat prezident tarafdorlariga qarshi qurolli harakat boshladi. Urugʻqabilachilikka asoslangan guruhlarning mojarosi mamlakatda davlat hokimiyatining barbod boʻlishiga olib keldi. 1992-yil oktabrda Somali shimolida BMT tinchlikparvar kuchlari joylashtirildi. 2000-yil may — avgust oylarida Jibutining Arta shahrida Afrika va Yevropa davlatlari vositachiligida oʻtkazilgan anjumanda Somalidagi turli urugʻlarning vakillari Oʻtish milliy majlisi — parlamentni sayladilar, shu parlament mamlakatning muvaqqat prezidentini sayladi. Somali — 1960-yildan BMTaʼzosi. Milliy bayrami — 1-iyul — Mustaqillik kuni (1960).

Siyosiy partiyalari va guruhlari, kasaba uyushmalari. Birlashgan Somali kongressi, harbiy-siyosiy guruh, 1989-yil tuzilgan; Somali inqilobiy sotsialistik partiyasi, 1976-yil taʼsis etilgan; Somali milliy alyansi, harbiy-siyosiy guruh, 1992-yil tashkil qilingan. Somali kasaba uyushmalari umumiy federatsiyasi, 1977-yil tuzilgan.

Xoʻjaligi

Somali — agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligi. ulushi 59%, sanoat ulushi 10%, xizmat koʻrsatish sohasi ulushi 30 % dan ziyod.

Iqtisodiyotning asosini qishloq xoʻjaligi, jumladan, koʻchmanchi chorvachilik tashkil etadi. Tuya, qoramol, qoʻy va echki boqiladi. Qishloq xoʻjaligida makkajoʻxori, oq joʻxori, yer yongʻoq, sholi va boshqa ekiladi. Chetga sotish uchun banan, shakarqamish, paxta, tamaki yetishtiriladi. Sohilda baliq ovlash rivojlangan.

Sanoati, asosan, qishloq xoʻjaligi. xom ashyosi va baliqni qayta ishlaydigan ayrim korxonalardan iborat. Kisimayodagi goʻsht kombinati, Mogadishodagi sut zavodi, Laskoraydagi baliq konserva zavodi, Jouhardagi qandshakar zavodi ularning eng yiriklaridir. Toʻqimachilik, koʻnchilik, metall ishlash, paxta tozalash, yogʻ, binokorlik materiallari va boshqa korxonalar ham bor. Hunarmandchilik (zargarlik, qurolsozlik, suyak oʻymakorligi, toʻquvchilik, teri ishlash) rivojlangan. Oz miqdorda niobiy rudasi va toshtuz qazib olinadi. Transport yoʻli yoʻq. Qattiq qoplamali avtomobil yoʻllari uzunligi 2 ming km. Asosiy dengiz portlari: Berbera, Mogadisho, Kisimayo, Merka. Mogadishoda xalqaro aeroport bor. Chetga tirik chorva (eksportning 80% dan ortigʻi), banan, goʻsht, xom teri, goʻsht va baliq konservasi, qimmatbaho yogʻoch turlari chiqaradi. Chetdan sanoat mollari, mashina va transport uskunalari, neft mahsulotlari oladi. Saudiya Arabistoni, Yaponiya, Italiya, AQSH, Germaniya va boshqa mamlakatlar bilan savdo qiladi. Pul birligi — somali shillingi.

Tibbiy xizmati

Aholiga tibbiy yordam davlat davolash muassasalarida koʻrsatiladi (1970-yildan bepul.) Vrachlar Milliy universitetning tibbiyot fakultetida va chet ellarda tayyorlanadi.

Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari

20-asr boshlarida diniy va asr oʻrtalarida oʻrta maktablar ochila boshladi. 1974-yil majburiy 8 yillik taʼlim joriy etildi. Shundan soʻng quyidagi taʼlim tizimi vujudga keldi: 5—6 yoshli bolalar uchun diniy maktab, 7 yoshdan boshlab 4 y.lik boshlangʻich, 4 y.lik toʻliqsiz oraliq, 4 y.lik toʻliq oʻrta maktab. Boshlangʻich maktab uchun oʻqituvchilar oraliq maktab negizida 3 yil davomida, oraliq maktab uchun oʻqituvchilar esa 4 yil davomida tayyorlanadi, hunartexnika tayyorgarligi 2—4 yil davomida amalga oshiriladi. Mogadishodagi Somali milliy universiteti (1954)da darslar somali, arab, ingliz va italyan tillarida olib boriladi. Mogadishoda industrial, tibbiyot, dengizchilik va baliqchilik, veterinariya, islom maktablari, Burao va Hargeysada texnika kollejlari bor. Ilmiy muassasalari: Madaniyat akademiyasi (1972), Haritagrafiya departamenti (1966), Somali taraqqiyot va boshqaruv instituti (1966), Geologiya departamenti (1964), Markaziy qishloq xoʻjaligi. ilmiytadqiqrt stansiyasi (1965), Gigiyena va kasalliklarning oldini olish laboratoriya va boshqa Milliy universitet kutubxonasi va boshqa kutubxonalar, Mogadishoda milliy muzey mavjud.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Asosiy gazetalari "Xiddigta Oktobar" ("Oktabr yulduzi", somali tilida chikddigan kundalik xukumat gazeta, 1973-yildan), "Xorseyd" ("Ilgʻor", italyan va arab tillarida chikddigan xukumat haftanomasi, 1965-yildan), "Xegan" ("Sergak", ingliz tilida chikddigan xdftalik gazeta, 1978-yildan). Somali milliy axborot agentligi (SONNA) hukumatga karashli boʻlib, 1963-yilda tashkil etilgan. Somali radioeshittirish xizmati, Hargeysa radiosi, Mogadisho radiosi somali, arab, amhara, italyan, suaxili, fransuz va afar tillarida eshittirish olib boradi. Milliy telekoʻrsatuv xizmati 1983-yildan ishlaydi.

Adabiyoti

Somalilarning ogʻzaki ijodiyoti boy. Turli davrlarda sulton ViilVaal (16-asr), Raage Ugas (19-asr oxiri — 20-asr oʻrtalari), milliy qahramon Muhammad bin Abdullo Sayd alXasan (1860—1920), Ali Dux, Kaman Bulxan (19-asr oxiri — 20-asr 40 yillari), lashkarboshi Ismoil Mire (1884—1950) kabi shoirlar mashhur boʻlgan. Ikkinchi jahon urushidan keyin shoir Abdullohi Sulton (Timoadde), Abdullohi Qarshe (milliy madhiya muallifi), shoir va dramaturglar Husayn Ali Farah, Ali Sugulle, Hasan shayx Moʻmin milliy ozodlik va vatanparvarlik ruhida asarlar yozishdi. Qosim Hiloliy Skiffo, Abdulloqi Issa Sangub, Musohoji Ismoil Galal joʻshqin sheʼrlar bilan maydonga chikdilar. Nuriddin Farahning "Qiyshiq qobirgʻadan", Farah Muhammad Jomi Aulning "Jaholat — muhabbatning dushmani", Muhammad Daxir Afraxning "ManaFay" asarlari dastlabki somali romanlaridir. 20-asr oxirlarida Muhammad Ibrohim, Muhammad Xashi Dama, Abdi Qays kabi adiblar ijod qila boshladilar.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati

Oʻtroq aholi novdadan toʻqib, sirti loy bilan suvalgan kulbalar va bostirmasimon sinchli imoratlar ("mondullo"), koʻchmanchilar esa novdadan toʻqilgan, somon, tuya terisi va boʻyra bilan qoplangan yigʻma oʻtovlar ("aggal"), sohil aholisi toʻrtburchak, yassi tomli, ikki nishabli uylar ("yarish") quradilar. 8-asrdan port shaharlarda arab meʼmorligi ruhida ohaktoshchigʻanoqdan binolar, masjidlar barpo etilgan. Zeyladagi machit (12-asr), Mogadishodagi ArbaRukun (1268), Faxriddin (1269), Abdul Aziz (1307), Bravadagi Abukar Said (15—16-asrlar) masjidlarining qoldiklari, Mogadishodagi minora (1238) saqlangan. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida shaharlar qurilishi qorishiq meʼmorlik ruhida olib borildi. 60 yillardan boshlab shaharlarni rejalash va obodonlashtirish ishlari tartibga solindi, uyjoy qurilishi rivojlandi. Bu ishlarga X. Diri va boshqa meʼmorlar boshchilik qildi. Jamoat va sanoat inshootlari qurildi, milliy ozodlik kurashi qahramonlari sharafiga obidalar qoʻyiddi.

Somalida tasviriy sanʼat uncha rivojlanmagan. Qad. yodgorliklar — mil. av. 1ming y.lik — 600 yillarga mansub qoyalarga oʻyib ishlangan yoki boʻyoq bilan chizilgan jonivorlarning rasmlari, tosh qabrlar, naqshlangan yodgorlik toshlari saqlangan. 1960-yildan keyin maxsus taʼlim olmagan boʻlsa ham rang-tasvirdan xabardor rassomlar ishlay boshladi. Us t a Abdi Muhammad mahalliy mavzularda manzarali kompozitsiyalarni chizadi, rassom Soʻfiy xalq turmushi, mahalliy urfodatlarni ifodalaydi. Badiiy hunarmandlikda yogʻochsozlik katta oʻrin egalladi. Yogʻochdan turli roʻzgʻor anjomlari, egar, bolalar oʻyinchoklari yasalib, ularga murakkab naqshlarsolinadi. Novdadan guldor savat, kajava, turli idish, bezaklar yasaladi. Kulollik, koʻnchilik rivojlangan. Koʻchmanchilarda buqa, fil, karkidon terisidan egarjabduq, juzdon, soyabon, qin yasash odat boʻlgan.

Musiqa madaniyati qadim zamonlarda vujudga kelgan. Oʻrta asrlardagi Somali musiqasida arab madaniyatining taʼsiri seziladi. Bir qancha xalqdarda, ayniqsa, koʻchmanchilarda mehnat jarayoni va xalq turmushi bilan bogʻliq boʻlgan qad. musiqa shakllari hali ham saqdanib qolgan. Ov bilan bogʻliq musiqiy janrlar keng tarqalgan. Hayvon qiyofasiga kirib ijro etiladigan, ov boshlanishiga, yomgʻir mavsumiga, nikoh toʻyiga, farzand tugʻilishiga bagʻishlangan anʼanaviy raqs va qoʻshiklar bor. Qishloq joylarda dala ishlari, tuya sugʻorish bilan bogʻliq qoʻshiqlar yoniga siyosiy voqealarga bagʻishlangan qoʻshiqlar (xess) qoʻshildi. Cholgʻu asboblari — chapua barabani deb atalgan marosim cholgʻusidan tashqari dumaari, medonde, nasaro deb atalgan kattakichik barabanlar mavjud. Kinaanda udni, shareyero gitarani, seyeze bir torli skripkani eslatadi. Zamonaviy musiqada yevropacha sanʼatga, koʻprok, estrada janrlariga anʼanaviy shooba, berey va boshqa uslublar singdirib yuborilgan. M. A. Sanguba, A. Naji, Ali Jerir kabi kompozitorlar, Mugʻammad Jama Jof, Ali Elmi kabi xonandalar, Xadida Abdullohi Dalles, Harera Ismani Duniya kabi shoiraqoʻshiqchilar mashhur. Mogadishodagi Milliy teatrda musiqa festivallari oʻtkaziladi, Muhammad Issa rahbarligidagi Somali raqs ansambli (1971-yilda tuzilgan) xorijiy mamlakatlarda gastrolda boʻladi.