Sultoniya gumbazi

Sultoniya gumbazi
Sultoniya gumbazi
	forscha: گنبد سلطانیه
Joylashuvi	Sultoniya, Zanjon ustoni, Eron
Koordinatalar	36°26′02″N 48°47′46″E / 36.433972°N 48.796028°E
Konfessiya	islom
Turi	maqbara gumbazi
Asoschi	Uljaytu
Asosiy sanalar	1302, 1312
Mashhur kishilari	Uljaytu
Holati	UNESCO umumjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan
Qurilish materiali	pishgan gʻisht
	Sultoniya gumbazi xaritada
	Sultoniya gumbazi

Sultoniya gumbazi (forscha: گنبد سلطانیه) Eronning Zanjon ustoni Sultoniya shahrida joylashgan xarobalar majmuasi. Uning markazida Elxoniy moʻgʻul hukmdor Uljaytu yoki Muhammad Xudobandaning maqbarasi joylashgan. Taxminan 200 tonnalik gumbaz poydevoridan 49 metr (161 fut) balandlikda joylashgan va hozirda keng koʻlamli taʼmirdan oʻtkazilmoqda. Sultoniya gumbazi Uljaytu gumbazi, Sultaniyya gumbazi, Uljaytu maqbarasi va Gunbodi Sultoniya deb ham ataladi.

Bino qurilishi haqida olim Marsel-Auguste Dieulafoy tomonidan ilgari surilgan gʻoyaga koʻra, milodiy 1302 va 1312-yillar oraligʻida qurilgan asosiy bino Erondagi eng qadimgi ikki qavatli gumbazga ega boʻlishi mumkin^[1]. Bu dunyodagi eng katta gʻishtin gumbazlaridan biri boʻlib, gʻishtli gumbaz uchun nazariy muhandislik chegarasida va kattaligi boʻyicha Florensiya sobori hamda Ayasofiya gumbazlaridan keyin dunyoda uchinchi oʻrinda turadi. Uning tashqi bezaklarining katta qismi buzilib ketgan, ammo ichki qismida ajoyib mozaika, fayans va devoriy rasmlar saqlanib qolgan. Sultoniya gumbazi forsiyzabon dunyoda Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi va Toj Mahal kabi Eron uslubidagi yirik gumbaz inshootlariga yoʻl ochgan. Uning islom olamidagi ahamiyatini Brunelleski gumbazining nasroniy arxitekturasidagi ahamiyati bilan solishtirish mumkin^[2].

Tarixi va homiylik qilinishi

Moʻgʻullarning islom olamiga bostirib kirishi 1221-yilda Sharqiy Eronni bosib olishi bilan boshlanib, pirovardida Abbosiylar hukmronligi davri (750—1258) tugadi. Moʻgʻullar Gʻarbiy Osiyoning katta qismini bosib oldi va sulolaning Elxoniylar (1256—1353) nomi bilan mashhur boʻlgan bir tarmogʻi oʻz hokimiyatining katta qismini Eronda toʻpladi^[3].

Moʻgʻullarning Erondagi hayoti qishloq xoʻjaligiga bogʻliq boʻlgan anʼanaviy shaharlardan yaylovlarga chiqishga eʼtibor qaratiladigan shaharlarga oʻtish bilan belgilandi^[1]. Moʻgʻullar shahrining yangi turiga Eron shimoli-gʻarbidagi Sultoniya misol boʻla oladi. Oʻsha paytdagi Eronning Elxoniy hukmdori Argʻun Sultoniyani yozgi poytaxt qilib belgilagan. Uning oʻgʻli Muhammad Uljaytu Xudobanda shaharning rivojlanishini yanada kuchaytirdi va uni imperiya poytaxtiga aylantirdi. Uljaytu vafotidan keyin shahar doimiy ravishda tanazzulga yuz tuta boshladi. Bugungi kunda Sultoniyaning avvalgi boyligi va ahamiyatidan dalolat beruvchi ikkita bino saqlanib qolgan: Sultoniya gumbazining sakkiz qirrali qabri va unga tutash xonaqoh. Saqlanib qolgan qabrning sifati uning homiysi Sulton Uljaytuning boyligidan dalolat beradi^[4].

Uljaytuning katta gumbazli qabr xonasi 1157-yilda Marvda Saljuqiy sulton Sanjar tomonidan qurilgan ulkan qabrga raqobat qilish uchun moʻljallangan edi. Uljaytu maqbarasi Ahmad Sanjar qabri kabi sakkiz burchakli rejaga ega boʻlib, ikkala majmuaga ham Elxoniylar saroyi homiylik qilgan va oʻsha paytdagi eng nufuzli binolardan biri hisoblangan^[5].

2005-yildan beri Gunbodi Sultoniya YuNESKO tomonidan Butunjahon merosi obyekti sifatida eʼtirof etiladi. U toʻrtta xususiyatdan iborat boʻlgan YUNESKOning oʻziga xos tarixiy mezonlari landshaftiga amal qilgan: qadimiy va tarixiy obidalar, fermer xoʻjaliklari, shahar landshaftlari va Sultoniyaning tarixiy oʻti^[6].

Meʼmorchiligi va ichki dizayni

Sultoniya gumbazi 14-asrning eng yirik diniy vaqflaridan biri^[7] va Qur’on oʻqish, ibodat qilish, taʼlim berish, uy-joy va tibbiy maqsadlarda koʻp vazifalarni bajargan.

Ikki qavatli gumbazni qurishda bir-biriga bogʻlangan arkali baliqchalar tarmogʻi ishlatilgan. Sultoniya gumbazi Eronda ushbu naqshni birinchilardan boʻlib qoʻllagan va material sifatida gʻisht foydalanish orqali oʻziga xos boʻlgan, chunki avvalgi oʻxshash meʼmoriy tuzilmalar koʻpincha yogʻochdan foydalangan^[2].

Qabrning ichki qismi koshin va gips bilan bezatilgan. Ayvonlar devorlarining ichki qismida koʻk fonda ajralib turadigan oq yozuvlar mavjud. Ayvonlarning pastki tomoni keyinchalik boʻyalgan naqshli tasmalar bilan qoplangan. Mato ustiga oʻyilgan ojival shakllari bilan tasvirlangan muhim yozuv butun gumbazni aylana shaklda egallaydi. Galereyalarda past, yogʻoch yoki marmar panjaralar mavjud. Derazalarga bronza pardalar, bronza tutqichlar va oltin va kumush bilan oʻrnatilgan sharlar oʻrnatilgan^[8].

Islom anʼanalariga muvofiq Uljaytu qabri Qur’onda ravza deb ataluvchi bogʻ ichiga qoʻyilgan. Bu soʻz Muhammad paygʻambarning Madinadagi qabri panjarasiga ham qoʻshilgan^[9]. Shu sababli, ravza Eronda dafn marosimlari uchun yorliqqa aylangan. Shu sababli Uljaytu qabri ham ravza deb atalgan. Bundan tashqari, Uljaytu korizlar va quduqlar yordamida kompleksda suvni muvaffaqiyatli saqlash va undan foydalanishni taʼminladi. Koriz — suvni tashish uchun moʻljallangan pastga bukilgan kanal. Shu tufayli qabrni oʻrab turgan oʻsimlik va hayvonot dunyosi uzoq vaqt, xususan, „maqbara majmuasi atrofidagi bogʻlar 17-asrda ham saqlanib qolgan“^[9].

16-asrda Matrakchi Nasuh tomonidan chizilgan rasmda majmuaning old tomoni ikki qavatga boʻlinganligi va „yon-oyoqlari minoralar bilan oʻralgan va besh gumbaz bilan oʻralgan“ligini koʻrsatadi^[10]. Qabrning keyinroq Flandin va Koste tomonidan chizilgan rasmiga koʻra, shimoli-sharqiy burchakdan qalpoq devorini koʻrish mumkin^[11].

Boshqa yodgorliklarga taʼsiri

Uljaytu maqbarasi oʻz davrining eng muhim asarlaridan biri boʻlgani sababli, u Elxoniylar madaniyati ichida va tashqarisida koʻplab boshqa majmualar uchun ilhom manbai boʻldi. Majmuaning oʻziga xos xususiyatlari, masalan, portal ustidagi juft minoralarni joylashtirish keyinchalik koʻplab boshqa yodgorliklarda topilgan. Bu tendentsiya saljuqiylar davrida boshlangan, keyin esa Elxoniylar binolarida odatiy holga aylangan^[12].

Uljaytu maqbarasi, boshqa Elxoniylar qabrlari singari, katta majmuaga birlashtirilgan, majmua hozirda qolmagan. Bu majmualar „XIV asrning ikkinchi yarmidan boshlab Bursa va boshqa joylarda Usmonlilar tomonidan qurilgan (kulliye) deb nomlanuvchi yirik, rejalashtirilgan dafn majmualari turining ajdodlari“ edi^[13].

Uljaytu qabridan olingan yana bir tendensiya portal ustida joylashgan besh gumbaz uslubidir. Tabrizda Solihaxonim tomonidan qurilgan Moviy masjid ana shu dizayndan ilhomlangan. Uning portali va ziyoratgohi Uljaytu majmuasiga juda oʻxshash edi. Bu mashhur Uljaytu qabri bir qancha moʻgʻul qirollik oilasi qabrlari, hatto Toj Mahal uchun ham ilhom manbaiga aylangan^[13].

Santa Mariya Del Fiore va Sultoniya gumbazi

Sultoniya gumbazi Florensiyadagi Santa Mariya Del Fiore uchun Brunelisschi tomonidan ishlangan gumbaz bilan juda koʻp meʼmoriy oʻxshashliklarga ega.

Ikki gumbaz oʻrtasida bir qancha meʼmoriy oʻxshashliklar mavjud. Tuzilish jihatdan ikkala gumbaz italyancha „spina -di -pesce“ deb ataladigan gʻishtin arkali baliqchalar tarmogʻiga ega^[2]. Sultoniya gumbazining sakkiz burchakli asosdagi baland sharsimon gumbazi Santa Mariya Del Fiore bilan bir xil tuzilishga ega boʻlib, har ikkala strukturani sakkizta qovurgʻa ushlab turadi^[14].

Va nihoyat, ikkala gumbaz ham ikki qavatli tuzilishga ega. Sultoniya gumbazi Erondagi bunday inshootlarning birinchi namunasi boʻlib, bir qancha olimlar Sultoniyaning qurilish tizimi Erondan Italiyaning Brunelleschi shahrigacha deyarli bir asr davomida tarqalgan boʻlishi mumkinligini taxmin qilmoqdalar^[15]^[14].

Koʻpgina akademiklarning taʼkidlashicha, bu oʻxshashliklar va yana koʻp narsalar tufayli Sultoniya gumbazi 100 yildan keyin qurilgan Santa Mariya Del Fiorega taʼsir qilgan. Biroq, Bruneleschi va uning muhandislari ikkala gumbaz yuzlashgan oʻxshash meʼmorchilik muammolariga mustaqil ravishda bir xil yechimlarni topgan boʻlishlari mumkin^[14].

Galereya

Sultoniya qishlogʻi va gumbaz, 1969-yil
Eron Madaniy meros, turizm va hunarmandchilik vazirligi tomonidan Sultoniya gumbazi inshooti va uning 6 ta minorasi restavratsiya qilinmoqda.
Ichki katta rekonstruksiya
Sultoniya shahrining 16-asrdagi xaritasi
Sultoniya shahrining 16-asrdagi xaritasi
ichki koʻrinishi
Sultoniya gumbazi, 2014-yil kuz
Sultoniya gumbazi, 2010-yil qish
Sultoniya gumbazi, 2010-yil qish

Manbalar

↑ ^1,0 ^1,1 Blair, Sheila S., The Mongol Capital of Sultaniyya, “The Imperial”. Iran, Vol. 24 (1986). Taylor & Francis, Ltd. pp. 139
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Ali Irani, "Structural Assessment and Historical Review of the Dome at Soltaniyeh" 2015. http://sultaniyya.org/wp-content/uploads/2015/05/Soltaniyeh_FinalPaper.pdf (Wayback Machine saytida 2022-11-07 sanasida arxivlangan)
↑ Yalman, Suzan. “The Art of the Ilkhanid Period (1256-1353).” In Heilbrunn Timeline of Art History. New York: The Metropolitan Museum of Art, October 2001.
↑ Blair (1986), p. 142
↑ Komaroff, Linda & Carboni, Stefano. The legacy of Genghis Khan: Courtly Art and Culture in Western Asia, 1256-1353. Metropolitan Museum of Art, 2001. p. 123
↑ Sustainable building for a cleaner environment : selected papers from the World Renewable Energy Network's Med Green Forum 2017, Ali Sayigh, World Renewable Energy Network's Med Green Forum, Cham, Switzerland, 2019. ISBN 978-3-319-94595-8. OCLC 1044756877.
↑ Blair (1986), p. 144
↑ Eleanor G. Sims. “The Iconography’ of the Internal Decoration in the Mausoleum of Uljaytu at Sultaniyya.” In Content and Context of Visual Arts in the Islamic World, edited by Priscilla P. Soucek, pp. 139-75. Monographs on the Fine Arts, 44. University Park, Pa., and London: Pennsylvania State University Press, 1988.
↑ ^9,0 ^9,1 Blair (1986), p. 145
↑ Blair (1986), p. 144
↑ Blair (1986), p. 141
↑ D. Wilber, The Architecture of Islamic Iran: the Ilkhanid Period (Princeton, 1955), no. 27
↑ ^13,0 ^13,1 Komaroff, Linda & Carboni, Stefano. The legacy of Genghis Khan: Courtly Art and Culture in Western Asia, 1256-1353. Metropolitan Museum of Art, 2001.
↑ ^14,0 ^14,1 ^14,2 Adapted from UNESCO Institute for Statistics (UIS), THE DOME OF SOLTANIYEH THE PASTURE WHICH BECAME THE CAPITAL CITY OF AN EMPIRE, https://whc.unesco.org/uploads/nominations/1188.pdf , 2005
↑ Necipoğlu, Gülru. "Architectural Dialogues Across the Eastern Mediterranean: Monumental Domed Sanctuaries in the Ottoman Empire and Renaissance Italy", in Alina Payne, Renaissance and Baroque Architecture (English). Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, 2017 — 594–623-bet. ISBN 9781444338515.

[:0-1] 1,0 ^1,1 Blair, Sheila S., The Mongol Capital of Sultaniyya, “The Imperial”. Iran, Vol. 24 (1986). Taylor & Francis, Ltd. pp. 139

[:1-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Ali Irani, "Structural Assessment and Historical Review of the Dome at Soltaniyeh" 2015. http://sultaniyya.org/wp-content/uploads/2015/05/Soltaniyeh_FinalPaper.pdf (Wayback Machine saytida 2022-11-07 sanasida arxivlangan)

[3] Yalman, Suzan. “The Art of the Ilkhanid Period (1256-1353).” In Heilbrunn Timeline of Art History. New York: The Metropolitan Museum of Art, October 2001.

[4] Blair (1986), p. 142

[5] Komaroff, Linda & Carboni, Stefano. The legacy of Genghis Khan: Courtly Art and Culture in Western Asia, 1256-1353. Metropolitan Museum of Art, 2001. p. 123

[6] Sustainable building for a cleaner environment : selected papers from the World Renewable Energy Network's Med Green Forum 2017, Ali Sayigh, World Renewable Energy Network's Med Green Forum, Cham, Switzerland, 2019. ISBN 978-3-319-94595-8. OCLC 1044756877.

[7] Blair (1986), p. 144

[8] Eleanor G. Sims. “The Iconography’ of the Internal Decoration in the Mausoleum of Uljaytu at Sultaniyya.” In Content and Context of Visual Arts in the Islamic World, edited by Priscilla P. Soucek, pp. 139-75. Monographs on the Fine Arts, 44. University Park, Pa., and London: Pennsylvania State University Press, 1988.

[blair145-9] 9,0 ^9,1 Blair (1986), p. 145

[10] Blair (1986), p. 144

[11] Blair (1986), p. 141

[12] D. Wilber, The Architecture of Islamic Iran: the Ilkhanid Period (Princeton, 1955), no. 27

[legacy-13] 13,0 ^13,1 Komaroff, Linda & Carboni, Stefano. The legacy of Genghis Khan: Courtly Art and Culture in Western Asia, 1256-1353. Metropolitan Museum of Art, 2001.

[:2-14] 14,0 ^14,1 ^14,2 Adapted from UNESCO Institute for Statistics (UIS), THE DOME OF SOLTANIYEH THE PASTURE WHICH BECAME THE CAPITAL CITY OF AN EMPIRE, https://whc.unesco.org/uploads/nominations/1188.pdf , 2005

[15] Necipoğlu, Gülru. "Architectural Dialogues Across the Eastern Mediterranean: Monumental Domed Sanctuaries in the Ottoman Empire and Renaissance Italy", in Alina Payne, Renaissance and Baroque Architecture (English). Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, 2017 — 594–623-bet. ISBN 9781444338515.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

k m t Erondagi Jahon merosi
Erondagi Jahon merosi obyektlari roʻyxati
Madaniy	Arman monastir ansambllari Avliyo Faddey monastiri Avliyo Stepan monastiri Dzordzor ibodatxonasi Chupan ibodatxonasi Xudoning Muqaddas Onasi cherkovi Bam va uning madaniy landshafti Behistun Chogʻa Zanbil Maymandning madaniy landshafti Guliston saroyi Gonbadi Qobus Isfahon Jome masjidi Naqshi Jahon maydoni Pasargada Persepol Fors bogʻlari Pasargada Chihil sutun Fin Eram Shozda Davlatobod Abbosobod Akbariya Pahlavonpur Shahr-i Suxte Shayx Safi maqbarasi Sultoniya gumbazi Shushtar tarixiy gidravlika tizimi Suza Tabriz bozori Taxt-i Sulaymon Fors korizi Gʻasobe Balode Zarch Hassan Abad Moshir Goharriz Akbarobod Gasimobod Moun Vazvan Mozdobod Ibrahimobod Yazd Fors viloyatining sosoniy arxeologik landshafti Duxtar qalʼasi Ardashir yordami relyefi Ardashir gʻalabasi relyefi Ardashir Xurre Ardashir saroyi Bishopur Shopur I ning ulkan haykali Shopur gʻori Sarviston saroyi Trans-Eron temir yoʻli Uramanatning madaniy landshafti Fors karvonsaroyi	Eron bayrogʻi
Tabiiy	Lut choʻli Girkan oʻrmonlari	Eron bayrogʻi