Tagetes

Marigold
	Tagetes erecta
	Oʻsimliklar
	Yuksak oʻsimliklar
	Gulli oʻsimliklar
	Ikki urugʻpallalilar
	Asterids
	Asterales
	Asteraceae
	Asteroideae
	Tageteae
	Pectidinae
	Tagetes; ; L.
Sinonimlar
	Diglossus Cass.; Enalcida Cass.; Solenotheca Nutt.; Vilobia Strother;

Tagetes (/tæˈdʒiːtiːz/) — asteraceae oilasiga mansub bir yillik va koʻp yillik, oʻt oʻsimliklar^[2] turkumi. Ular ingliz tilida marigoldlar sifatida tanilgan. Tagetes turkumi 1753-yilda Karl Linney tomonidan tasvirlangan^[3]^[4].

Bu oʻsimliklarning vatani Meksika boʻlib, tabiiy sharoitda Meksika vodiysidan janubda oʻsadi. Lotinamerikasining boshqa bir qancha mamlakatlariga yetib borgan, baʼzi turlari butun dunyo boʻylab naturalizatsiya qilingan. Bir turi T. minuta, baʼzi hududlarda zararli invaziv oʻsimlik hisoblanadi^[2].

Tavsif

Tagetes turlarining kattaligi 0,1 dan 2,2 m gacha boʻladi. Koʻpgina turlarda yashil barglari bor. Gullar tabiiy ravishda oltin, toʻq sariq, sariq va oq ranglarda boʻladi. Gul boshlari diametri 4-6 sm gacha. Bogʻdorchilikda ular bir yillik oʻsimliklar sifatida ekilgan boʻlsa-da, koʻp yillik turlari mashhurlikka erishmoqda. Ularning tolali ildizlari bor.

Tagetes turlari deyarli har qanday tuproqda yaxshi oʻsadi. Koʻpgina bogʻdorchilik navlari drenajlangan tuproqda yaxshi oʻsadi va baʼzi navlar qurgʻoqchilikka yaxshi chidamliligi maʼlum^[5].

Nomenklatura

Lotin tilida Tagētes soʻzi yerni haydashdan tugʻilgan tagelar nomidan kelib chiqqan^[6]. Bunday nom bu turdagi oʻsimliklarning har yili oʻtgan yili hosil boʻlgan urugʻlaridan osonlik bilan unib chiqishiga ishora qiladi^[7].

Ingliz tilidagi umumiy nomi, marigold, Maryam oltinidan olingan. Bu nom birinchi boʻlib Yevropadan kelib chiqqan oʻxshash oʻsimlik Calendula officinalis uchun qoʻllangan.

Tagetesning eng koʻp yetishtiriladigan navlari Afrika marigoldlari (odatda Tagetes erecta navlari va duragaylari) yoki fransuz marigoldlari (odatda Tagetes patula gibridlari va navlarini nazarda tutadi, ularning koʻpchiligi Fransiyada ishlab chiqilgan) deb nomlanadi.

Oʻstirish va foydalanish

Turlarga qarab, marigold barglari shilimshiq, oʻtkir hidga ega, ammo baʼzi navlari hidsiz boʻlishi mumkin.Tagetes turlari, ayniqsa T. patula koʻpincha pomidor, baqlajon, chili qalampiri, tamaki va kartoshkaga hamroh sifatida ekiladi. Ildiz orqali chiqariladigan antibakterial tiofenlar tufayli, Tagetes har qanday dukkakli ekinlar yaqinida ekilmasligi kerak^[8].

T. minuta (khakibush yoki huacatay) „marigold yogʻi“ deb nomlanuvchi atir va efir moyi manbai, oziq-ovqat va tamaki sanoatida xushboʻy hid sifatida ishlatilgan. U koʻpincha Janubiy Afrikada yetishtiriladi, bu yerda bu tur buzilgan yerlarni qayta tiklashda foydali oʻsimlik hisoblanadi.

Tagetes erecta gullari toʻq sariq karotinoid luteinga boy va Yevropa Ittifoqida makaron, oʻsimlik yogʻi, margarin, mayonez, salat, non mahsulotlari, qandolatchilik kabi oziq-ovqat mahsulotlari uchun oziq -ovqat rangi sifatida ishlatiladi (INS raqami E161b). Amerika Qoʻshma Shtatlarida esa, kukunlar va ekstraktlar faqat parranda ozuqasida rang beruvchi mahsulat sifatida tasdiqlangan.

Marigoldlar baʼzi kapalak qurtlari uchun oziq-ovqat oʻsimlik sifatida qayd etilgan. Yovvoyi tabiatda koʻplab turlar qoʻngʻizlar tomonidan changlantiriladi^[8].

Madaniy ahamiyati

Tagetes lucida

Tagetes lucida turi, perikon nomi bilan tanilgan, Meksikada shirin, qizilmiya dorivor choyini tayyorlash uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, u koʻplab issiq iqlimli mintaqalarda pazandalik oʻti, estragon oʻrnini bosuvchi sifatida ishlatiladi.

Tagetes minuta

Tagetes minuta Janubiy Amerikaning janubidan kelib chiqqan boʻli, Peru, Ekvador va Chili va Boliviyaning baʼzi qismlarida pazandalik oʻti sifatida xamir ocopa deb ataladigan mashhur kartoshka taomini tayyorlash uchun ishlatiladi. „Yashil“ va „sariq/toʻq sariq“ ranga ega boʻlgan yangi T. minutaning taʼmi va hidi shirin rayhon, estragon, yalpiz va sitrus aralashmasiga oʻxshaydi. Shuningdek, u oshqozon-ichak kasalliklarida va ayniqsa nematodlarga qarshi dorivor choy sifatida ishlatiladi^[9]^[10].

Tagetes — har xil turlar

Meksikada tagetes oʻliklarning guli deb hisoblangan va hali ham Oʻliklar kunini nishonlashda keng qoʻllanadi.

Marigoldning yana bir turi (Calendula officinalis) qadimgi yunon, Rim, Yaqin Sharq va Hindiston madaniyatlarida dorivor oʻt, shuningdek, mato, oziq-ovqat va kosmetika uchun boʻyoq sifatida ishlatilgan. Bundan tashqari, ular terini himoya qiladigan yogʻni tayyorlash uchun ishlatiladi.

Mustamlaka davrida bu gullarning mahalliy navlari T. erecta, T. patula va T. tenuifolia kabi Amerika turlari bilan almashtirildi. Marigold Hindiston va Tailandda ham keng tarqalgan.

Koʻp miqdordagi marigoldlar toʻylar, bayramlar va diniy tadbirlar uchun gulchambarlar va bezaklarda ishlatiladi. Marigold yetishtirish Hindistonning Telangana, Andxra-Pradesh, Tamil Nadu, Gʻarbiy Bengal, Karnataka va Uttar-Pradesh shtatlarida (Dipavali bozori uchun^[11]) keng tarqalgan.

Ukrainada chornobryvtsi (T. erecta, T. patula va signet marigold) milliy ramzlardan biri hisoblanadi va koʻpincha qoʻshiqlar, sheʼrlar va ertaklarda tilga olinadi.

Turlar

Tagetes apetala
Tagetes arenicola
Tagetes argentina Cabrera
Tagetes biflora Cabrera
Tagetes campanulata Griseb.
Tagetes daucoides
Tagetes elliptica Sm.
Tagetes elongata
Tagetes epapposa
Tagetes erecta L. – Afrika marigoldi, Aztec marigoldi
Tagetes filifolia Lag.
Tagetes foeniculacea
Tagetes foetidissima DC.
Tagetes hartwegii Greenm.
Tagetes iltisiana Rydb.
Tagetes inclusa
Tagetes lacera
Tagetes laxa Cabrera
Tagetes lemmonii A.Gray – Meksika marigoldi^[12]
Tagetes linifolia
Tagetes lucida Cav. — Texas sherolgʻini
Tagetes mandonii
Tagetes mendocina Phil.
Tagetes micrantha Cav. —
Tagetes microglossa
Tagetes minima
Tagetes minuta L. —
Tagetes moorei
Tagetes mulleri S.F.Blake
Tagetes multiflora Kunth
Tagetes nelsonii Greenm.
Tagetes oaxacana
Tagetes osteni
Tagetes palmeri
Tagetes parryi A.Gray
Tagetes patula L. — Fransuz marigoldi
Tagetes perezii Cabrera
Tagetes praetermissa
Tagetes pringlei S.Watson
Tagetes pusilla
Tagetes riojana M.Ferraro
Tagetes rupestris Cabrera
Tagetes stenophylla B.L.Rob.
Tagetes subulata Cerv.
Tagetes subvillosa
Tagetes tenuifolia Cav. — signet marigold
Tagetes terniflora Kunth
Tagetes triradiata
Tagetes verticillata Lag. & Rodr.
Tagetes zypaquirensis Humb. & Bonpl.

Galereya

Marigold
Tagetes patula

(gibrid marigold)
Tagetes patula
Tagetes erecta
Tagetes erecta
Tagetes gullari
Hindistonning G'arbiy Bengal shahridagi o'simliklar.
"Maxima Yellow" (Filippin)
Marigold navlari hindlarning Maha Shivaratri festivalida xudoga qurbonlik qilinadi
Meksikadagi qurbongohda Marigold
Marigold gullari. Sharqiy Sibir

Manbalar

↑ „Genus: Tagetes L.“ Germplasm Resources Information Network. United States Department of Agriculture. 2011-01-06. Archived from the original on 2012-03-09. Retrieved 2011-07-14.
↑ ^2,0 ^2,1 Soule, J. A. 1996.
↑ Linnaeus, Carl von. 1753.
↑ „Tropicos | Name - !Tagetes L.“. www.tropicos.org.
↑ Cicevan R, Al Hassan M, Sestras AF, Prohens J, Vicente O, Sestras RE, Boscaiu M. (2016) Screening for drought tolerance in cultivars of the ornamental genus Tagetes (Asteraceae) PeerJ 4:e2133 https://doi.org/10.7717/peerj.2133
↑ Everett, Thomas H.. The New York Botanical Garden illustrated encyclopedia of horticulture. Taylor & Francis, 1982 — 3290-bet. ISBN 978-0-8240-7240-7.
↑ Filippi, Olivier. Pour un jardin sans arrosage (For a garden without irrigation) (fransuzcha). Arles: Actes Sud, 2007 — 188-bet. ISBN 978-2-7427-6730-4.
↑ ^8,0 ^8,1 Soule, J. A. 1993.
↑ Weaver, David K.; Wells, Carl D.; Dunkel, Florence V.; Bertsch, Wolfgang; Sing, Sharlene E.; Sriharan, Shobha (1-dekabr 1994-yil). „Insecticidal Activity of Floral, Foliar, and Root Extracts of Tagetes minuta (Asterales: Asteraceae) Against Adult Mexican Bean Weevils (Coleoptera: Bruchidae)“. Journal of Economic Entomology. 87-jild, № 6. 1718–1725-bet. doi:10.1093/jee/87.6.1718.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
↑ Soule, J. A. 1993.
↑ Gupta. „Let the flower of gods bless you“. The Tribune, Chandigarh, India (web site) (9-sentabr 2002-yil). Qaraldi: 1-sentabr 2007-yil.
↑ „Plants Profile for Tagetes lemmonii (Lemmon's marigold)“. plants.usda.gov.

[GRIN-1] „Genus: Tagetes L.“ Germplasm Resources Information Network. United States Department of Agriculture. 2011-01-06. Archived from the original on 2012-03-09. Retrieved 2011-07-14.

[Soule1996-2] 2,0 ^2,1 Soule, J. A. 1996.

[3] Linnaeus, Carl von. 1753.

[4] „Tropicos | Name - !Tagetes L.“. www.tropicos.org.

[5] Cicevan R, Al Hassan M, Sestras AF, Prohens J, Vicente O, Sestras RE, Boscaiu M. (2016) Screening for drought tolerance in cultivars of the ornamental genus Tagetes (Asteraceae) PeerJ 4:e2133 https://doi.org/10.7717/peerj.2133

[6] Everett, Thomas H.. The New York Botanical Garden illustrated encyclopedia of horticulture. Taylor & Francis, 1982 — 3290-bet. ISBN 978-0-8240-7240-7.

[7] Filippi, Olivier. Pour un jardin sans arrosage (For a garden without irrigation) (fransuzcha). Arles: Actes Sud, 2007 — 188-bet. ISBN 978-2-7427-6730-4.

[Soule1993-8] 8,0 ^8,1 Soule, J. A. 1993.

[9] Weaver, David K.; Wells, Carl D.; Dunkel, Florence V.; Bertsch, Wolfgang; Sing, Sharlene E.; Sriharan, Shobha (1-dekabr 1994-yil). „Insecticidal Activity of Floral, Foliar, and Root Extracts of Tagetes minuta (Asterales: Asteraceae) Against Adult Mexican Bean Weevils (Coleoptera: Bruchidae)“. Journal of Economic Entomology. 87-jild, № 6. 1718–1725-bet. doi:10.1093/jee/87.6.1718.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()

[10] Soule, J. A. 1993.

[Gupta_2002-11] Gupta. „Let the flower of gods bless you“. The Tribune, Chandigarh, India (web site) (9-sentabr 2002-yil). Qaraldi: 1-sentabr 2007-yil.

[12] „Plants Profile for Tagetes lemmonii (Lemmon's marigold)“. plants.usda.gov.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]