Tish jarohati
| Tish jarohati | |
|---|---|
 | |
| Yuqori oldingi tishning singan holati. Tishni tashkil etuvchi to‘qima qatlamlari yaqqol ko‘rinib turibdi, bunda pushti rangli pulpa oqishroq bo‘lgan dentin va tish emaliga nisbatan ajralib ko‘zga tashlanmoqda. |
Tish jarohati atamasi tishlar va/yoki parodontga (milk, parodontal boylam, alveolyar suyak), shuningdek, lablar, til va ularga yaqin joylashgan yumshoq toʻqimalarga yetkazilgan shikastni anglatadi. Tish jarohatlarini oʻrganadigan soha tish travmatologiyasi deb ataladi[1]
Turlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tish jarohatlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Tish jarohatlari quyidagilardan iborat:[2][3]
- Pulpa ochilishiga olib kelgan emal-dentin sinishi
- Tishning ildiz sinishi
Periodontal jarohatlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Chayqalish (lat yeyish)
- Tishning boʻshashi (tish qimirlab qolishi)
- Tish joyidan siljishi (oʻrnidan qoʻzgʻalishi)
- Ekstruziv (tashqariga chiqishi)
- Yon tomonga siljishi
- Tishning toʻliq uzilib chiqishi[4] (tooth knocked out)
Tayanch suyagining shikastlanishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bu jarohat alveolyar suyakni qamrab oladi va alveoladan tashqariga ham yoyilishi mumkin[5][6]. Alveolyar sinishlarning besh xil turi mavjud:
- Alveolyar boʻshliq devorining parchalangan sinishi
- Alveolyar boʻshliq devorining sinishi
- Tish-alveolyar sinish (segmentar)
- Yuqori jagʻ sinishi: Le Fort sinishi, yonoq suyagi sinishi, koʻz kosasi portlama sinishi
Alveola bilan bogʻliq shikastlanishlar murakkab boʻlishi mumkin, chunki ular alohida yuz bermaydi va koʻpincha boshqa turdagi tish toʻqimalari jarohatlari bilan birga kuzatiladi.
Tish-alveolyar sinish belgilari:
- Tishlarning jipslashuvi oʻzgarishi
- Bir nechta tishlarning segment shaklida birgalikda harakatlanishi va odatda siljishi
- Birikkan milk toʻqimalarining koʻkarishi
- Sinish chizigʻi boʻylab milklarning koʻpincha yorilishi
Tekshiruv: Sinish chizigʻini aniqlash uchun bir nechta rentgenografik tasvir talab etiladi.
Davolash: Mahalliy ogʻriqsizlantirish ostida siljigan tishlarni joyiga qoʻyish va harakatlanuvchi segmentni 4 hafta davomida shina yordamida barqarorlashtirish, yumshoq toʻqimalarning har qanday yoriqlarini tikish.
Yumshoq toʻqimalarning jarohati
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yumshoq toʻqima jarohatlari koʻpincha tish jarohatlari bilan birgalikda kuzatiladi. Odatda lablar, bukkal shilliq qavat, milklar, frenulum va til kabi sohalar zararlanadi. Eng koʻp uchraydigan jarohatlar lablarda va milklarda boʻladi. Lablar jarohatlanganda, yara va kesilgan joylarda begona jismlar borligini aniqlash uchun ehtiyotkorlik bilan tekshirish muhim ahamiyatga ega. Har qanday ehtimoliy begona jismlarni aniqlash maqsadida rentgen surati olish zarur[5][6]. Kichik milkdagi yirtilishlar odatda oʻz-oʻzidan bitadi va hech qanday aralashuvni talab qilmaydi. Biroq, bu alveolyar suyak sinishining klinik belgilaridan biri boʻlishi mumkin. Ayniqsa, milkning chetlari atrofida qon ketishi tish parodont payining shikastlanganligini koʻrsatishi mumkin.
Lunj shilliq qavati jarohatlanganda yuz nervi va quloq oldi soʻlak bezining yoʻli ehtimoliy shikastlanishga tekshirilishi lozim.
Chuqur toʻqima jarohatlari soʻriluvchan choklar bilan qavat-qavat tikilishi kerak.
Sut tishlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sut tishlarining shikastlanishi koʻpincha ikki-uch yoshda, harakat koordinatsiyasi shakllanayotgan davrda sodir boʻladi[7]. Sut tishlari shikastlanganda, davolash jarayoni katta yoshdagi tishlarning xavfsizligini birinchi oʻringa qoʻyadi[7], va doimiy oʻrinbosarlarga zarar yetkazish xavfidan saqlanish kerak. Buning sababi shundaki, shikastlangan sut tishining ildiz uchi doimiy tishning tish kurtagi yaqinida joylashgan. Shuning uchun, agar siljigan sut tishi rivojlanayotgan doimiy tish kurtagi ustiga tushganligi aniqlansa, u olib tashlanadi. Bunday holat yuz berganda, ota-onalarga emal gipoplaziyasi, gipokalsifikatsiya, toj/ildiz qiyshayishi yoki tishlarning chiqish tartibidagi buzilishlar kabi ehtimoliy asoratlar haqida maʼlumot berish lozim. Mumkin boʻlgan oqibatlarga pulpa nekrozi, pulpa obliteratsiyasi va ildiz soʻrilishi kiradi[8]. Nekroz eng keng tarqalgan asorat hisoblanadi va odatda tishning rangi va rentgen nazorati asosida baholanadi. Tish rangining oʻzgarishi uning hali ham tirik ekanligini anglatishi mumkin, ammo bu holat davom etsa, tish hayotiyligini yoʻqotgan boʻlishi ehtimoli yuqori.
Doimiy tishlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Tish jarohatlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Tish jarohati[2] | Klinik topilmalar | Rentgenologik topilmalar | Davolash | Kuzatuv |
|---|---|---|---|---|
| 1) Emal yorigʻi | Tish strukturasini yoʻqotmagan holda emaldagi yoriq
Tish ogʻriqsiz |
Oʻzgarishlar yoʻq
|
Odatda davolash talab etilmaydi
Koʻzga tashlanuvchi yoriqlarning rangini oʻzgartirishni kislota bilan ishlov berish va qatron bilan germetizatsiya qilish orqali oldini olish mumkin |
Kuzatuv talab qilinmaydi |
| 2) Emal sinishi | Faqat emalni oʻz ichiga olgan sinish
Tish ogʻriqsiz, normal harakatchanlik va pulpa reaksiyasi bilan |
Emal yoʻqolishi
Tish boʻlaklari yoki boshqa materiallarni aniqlash uchun lab yoki yonoq rentgenogrammasi talab etilishi mumkin
|
Agar mavjud boʻlsa, tish boʻlagini tishga qayta yopishtirib qoʻyish mumkin
Agar mavjud boʻlmasa, tishni kompozit qatron bilan tiklash mumkin |
6-8 hafta: klinik va rentgenologik tekshiruv
1 yil: klinik va rentgenologik tekshiruv |
| 3) Emal-dentin sinishi | Pulpa ochilishisiz emal va dentinni oʻz ichiga olgan sinish
Tish ogʻriqsiz, normal harakatchanlik va pulpa reaksiyasi bilan |
Emal va dentin yoʻqolishi
Tish boʻlaklari yoki boshqa materiallarni aniqlash uchun lab yoki yonoq rentgenogrammasi talab etilishi mumkin |
Agar mavjud boʻlsa, tish boʻlagini tishga qayta yopishtirib qoʻyish mumkin
Agar mavjud boʻlmasa, tishni kompozit qatron bilan tiklash mumkin Agar dentin pulpadan 0,5 mm masofada boʻlsa, kalsiy gidroksid qoʻyiladi va shisha ionomer bilan qoplanadi |
6-8 hafta: klinik va rentgenologik tekshiruv
1 yil: klinik va rentgenologik tekshiruv |
| 4) Emal-dentin-pulpa sinishi | Pulpa ochilishi bilan emal va dentinni oʻz ichiga olgan sinish
Tish ogʻriqsiz, normal harakatchanlik bilan Ochilgan pulpa taʼsirlarga sezgir boʻladi |
Emal va dentin yoʻqolishi
Tish boʻlaklari yoki boshqa materiallarni aniqlash uchun lab yoki yonoq rentgenogrammasi talab etilishi mumkin
|
Rivojlanayotgan tishlarda kalsiy gidroksid yordamida pulpani qoplash yoki qisman pulpotomiya oʻtkazish orqali pulpaning hayotiyligini saqlash kerak
Yetilgan tishlarda odatda kanal davolash oʻtkaziladi |
6-8 hafta: klinik va rentgenologik tekshiruv
1 yil: klinik va rentgenologik tekshiruv |
| 5) Pulpa ochilishisiz toj-ildiz sinishi | Pulpa ochilishisiz emal, dentin va sementni oʻz ichiga olgan sinish
Sinish milk chetidan pastga choʻziladi Harakatchan toj qismiga ega ogʻriqli tish |
Ildizdan pastga choʻzilgan sinish chizigʻi koʻrinmasligi mumkin | Shoshilinch holat:
maqsad – boʻsh qismni qoʻshni tishlarga shinalash orqali barqarorlashtirish Shoshilinch boʻlmagan holat: boʻshashgan qismni olib tashlash (gingivektomiyadan soʻng, jarrohlik yoki ortodontiya yoʻli bilan), ildiz kanalini davolash va shtift bilan mahkamlangan toj qoʻyish Ogʻir holatlarda (masalan, vertikal sinish) tishni olib tashlash kerak boʻlishi mumkin 6-8 hafta: klinik va rentgenologik tekshiruv 1 yil: klinik va rentgenologik tekshiruv | |
| 6) Pulpa shikastlanishi bilan toj-ildiz sinishi | Emal, dentin va sementning pulpa ochilishi bilan sinishi
Harakatchan toj qismiga ega ogʻriqli tish |
Ildizdan pastga choʻzilgan sinish chizigʻi koʻrinmasligi mumkin | Shoshilinch holat:
maqsad – boʻsh qismni qoʻshni tishlarga shinalash orqali barqarorlashtirish Rivojlanayotgan tishlarda kalsiy gidroksid yordamida pulpani qoplash yoki qisman pulpotomiya qilish orqali pulpaning hayotiyligini saqlash Yetilgan tishlarda odatda ildiz kanalini davolash amalga oshiriladi Shoshilinch boʻlmagan holat: boʻshashgan qismni olib tashlash (gingivektomiyadan soʻng, jarrohlik yoki ortodontiya yoʻli bilan), ildiz kanalini davolash va shtift bilan mahkamlangan toj qoʻyish Ogʻir holatlarda (masalan, vertikal sinish) tishni olib tashlash kerak boʻlishi mumkin 6-8 hafta: klinik va rentgenologik tekshiruv 1 yil: klinik va rentgenologik tekshiruv | |
| 7) Ildiz sinishi | Harakatchan yoki siljigan toj qismi
Milkdan qon oqishi mumkin boʻlgan ogʻriqli tish Tish rangi oʻzgarishi mumkin (qizil yoki kulrang) |
Ildizni oʻz ichiga olgan sinish chizigʻi hamda yoʻnalishi koʻrinadi | Agar siljigan boʻlsa, tishni qayta joylashtiring va holatni rentgen tekshiruvi bilan tasdiqlang
Tishni kamida 4 hafta davomida barqarorlashtirish va keyin tish barqarorligini qayta baholash uchun egiluvchan shina ishlatiladi Pulpa holatini baholash uchun sogʻayishni kamida 1 yil davomida kuzatib boring Agar pulpa nekrozi rivojlansa, ildiz kanalini davolash kerak boʻladi (bu ildiz sinishlarining taxminan 20% ida sodir boʻladi) |
4 hafta: shinani olib tashlash, klinik va rentgenologik tekshiruv
6-8 hafta: klinik va rentgenologik tekshiruv 4 oy: boʻyin qismidagi sinishlarda shinani olib tashlash, klinik va rentgenologik tekshiruv 6 oy: klinik va rentgenologik tekshiruv 1 yil: klinik va rentgenologik tekshiruv 5 yil: klinik va rentgenologik tekshiruv |
Periodontal jarohatlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Periodontal jarohat[2] | Klinik belgilar | Rentgenologik belgilar | Davolash | Kuzatuv |
|---|---|---|---|---|
| 1) Kontuziya | Siljishsiz va normal harakatchanlikka ega boʻlgan ogʻriqli tish | Oʻzgarishlar yoʻq | Davolash talab qilinmaydi | 4 hafta: klinik va rentgenologik tekshiruv
6-8 hafta: klinik va rentgenologik tekshiruv 1 yil: klinik va rentgenologik tekshiruv |
| 2) Sublyuksatsiya | Siljishsiz, ammo harakatchanligi ortgan ogʻriqli tish
Milkdan qon oqishi mumkin |
Oʻzgarishlar yoʻq | Odatda davolash talab qilinmaydi
Tishni 2 haftagacha barqarorlashtirish uchun egiluvchan shina ishlatish mumkin |
2 hafta: shinani olib tashlash, klinik va rentgenologik tekshiruv
4 hafta: klinik va rentgenologik tekshiruv 6-8 hafta: klinik va rentgenologik tekshiruv 6 oy: klinik va rentgenologik tekshiruv 1 yil: klinik va rentgenologik tekshiruv |
| 3) Ekstruziya | Tish uzunroq koʻrinadi va juda harakatchan | Periodontal boylam boʻshligʻi apikal qismda kengaygan | Tish alveolyar chuqurchaga ohista joylashtiriladi
Tish 2 hafta davomida egiluvchan shina bilan barqarorlashtiriladi Pulpa nekrozi belgilari va alomatlari ildiz rezorbsiyasini oldini olish uchun ildiz kanalini davolash zarurligini koʻrsatadi |
2 hafta: shinani olib tashlash, klinik va rentgenologik tekshiruv
4 hafta: klinik va rentgenologik tekshiruv 6-8 hafta: klinik va rentgenologik tekshiruv 6 oy: klinik va rentgenologik tekshiruv 1-yil: har yili klinik-rentgenologik tekshiruv 5-yil: klinik-rentgenologik tekshiruv |
| 4) lateral lyuksatsiya | Tish siljigan, koʻpincha ogʻiz/til yoki lab tomoniga qarab
Tish harakatsiz boʻladi Tishni bosish yuqori diapazonli, metall (ankilotik) tovushni beradi Alveolyar oʻsimtaning sinishi |
Periodontal boylam boʻshligʻi kengaygan | Tishning „suyakli qulfini“ olib tashlash uchun barmoq yoki qisqich yordamida uni qayta qoʻying va ehtiyotlik bilan rozetkaga joylashtiring
Tish egiluvchan shina bilan 4 hafta davomida barqarorlashtirildi Pulpa nekrozining belgilari va simptomlari ildiz rezorbsiyasini oldini olish uchun ildiz kanallarini davolash zarurligini koʻrsatadi |
2 hafta: klinik-rentgenologik tekshiruv
4-hafta: shinalarni olib tashlash, klinik va rentgenologik tekshiruv 6-8 hafta: klinik-rentgenologik tekshiruv 6 oy: klinik-rentgenologik tekshiruv 1-yil: klinik-rentgenologik tekshiruv 5-yil davomida har yili: klinik-rentgenologik tekshiruv |
| 5) Bosqin | Tish alveolyar suyagiga koʻchirilgan
Tishni bosish yuqori diapazonli, metall (ankilotik) tovushni beradi |
Ildizning bir qismi yoki toʻliqligidan parodont bogʻlamining boʻshligʻining yoʻqligi
Shikastlangan tish uchun sement-emal birikmasi koʻproq apikal koʻrinishda boʻladi |
Agar ildiz hosil boʻlishi toʻliq boʻlmasa:
tishning tabiiy ravishda yorib chiqishi uchun vaqt ajrating, lekin bir necha haftadan keyin harakat boʻlmasa, ortodontik repozitsiyani boshlang bostirib kirgan >7 mm: jarrohlik yoki ortodontik repozitsiya qayta joylashtirilgandan keyin 4 hafta davomida egiluvchan shina bilan barqarorlashtiring Agar ildiz hosil boʻlishi tugallangan boʻlsa: <3 mm: tabiiy yorib chiqish uchun vaqt bering, lekin 2-4 haftadan keyin harakat bo‘lmasa, jarrohlik yoki ortodontik ravishda repozitsiya qiling 3-7 mm: jarrohlik yoki ortodontik repozitsiya bostirib kirgan >7 mm: jarrohlik repozitsiyasi ushbu tishlarda pulpa nekrozi ehtimoli shuning uchun birinchi navbatda ildiz kanallarini vaqtinchalik kalsiy gidroksid bilan toʻldirish bilan davolash va qayta joylashgandan 2-3 hafta oʻtgach ildiz kanallarini davolashni boshlash kerak qayta joylashtirilgandan keyin 4 hafta davomida egiluvchan shina bilan barqarorlashtiring |
2 hafta: klinik-rentgenologik tekshiruv
4-hafta: shinalarni olib tashlash, klinik va rentgenologik tekshiruv 6-8 hafta: klinik-rentgenologik tekshiruv 6 oy: klinik-rentgenologik tekshiruv 1-yil: klinik-rentgenologik tekshiruv 5-yil davomida har yili: klinik-rentgenologik tekshiruv |
| 6) Avulsiya | Tish rozetkadan butunlay olib tashlandi | Radiografiya yetishmayotgan tishning teshilmasligini taʼminlash uchun zarur | Avulsiyalangan tishlarda birinchi yordam muolajalari haqida maʼlumot olish uchun ushbu sahifaning „Boshqaruv“ boʻlimiga qarang
Davolash tishning ochiq yoki yopiq choʻqqisi borligiga va stomatologik klinikaga kelishdan oldin tish ogʻizdan qancha vaqt chiqib ketganiga bogʻliq (davolashning toʻliq tafsilotlari uchun Stomatologik travma qoʻllanmasiga qarang) |
4 hafta: shinalarni olib tashlash, klinik va rentgenologik tekshiruv
3 oy: klinik-rentgenologik tekshiruv 6 oy: klinik-rentgenologik tekshiruv 1-yil: har yili klinik-rentgenologik tekshiruv |
Xavf omillari
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Yosh, ayniqsa kichik yoshdagi bolalar[9][10][11]
- Birlamchi tishlov davri (2-3 yosh, bolalarning harakat qobiliyati rivojlanayotgan va yurish/yugurishni oʻrganishni boshlayotgan payt)
- Aralash tishlov davri (8-10 yosh)
- Doimiy tishlov davri (13-15 yosh)
- Erkaklar > Ayollar[11][12]
- Mavsum (koʻpchilik jarohatlanish holatlari qishga qaraganda yozda koʻproq roʻy beradi)[13]
- Sport, ayniqsa futbol, xokkey, regbi, basketbol va konki uchish kabi kontakt sport turlari[14]
- Tana teshish til va lablarda[15][16][17]
- Harbiy tayyorgarlik[18][19]
- Barometrik bosimdagi keskin oʻzgarishlar, yaʼni tish barotravmasi tish barotravmalari[20], bu skuba suv osti gʻavvoslariga taʼsir koʻrsatishi mumkin[21] va aviatorlar[22]
- Orttirilgan overjet va II sinf skelet munosabati bilan kechuvchi II sinf malocclusion[23][24] va qobiliyatsiz lablar[25] muhim xavf omillari hisoblanadi
Oldini olish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Umuman olganda, oldini olish nisbatan murakkab, chunki baxtsiz hodisalarning yuz berishini toʻxtatish deyarli imkonsiz, ayniqsa juda faol boʻlgan bolalarda. Sport va boshqa xavfli faoliyatlar (masalan, harbiy tayyorgarlik) paytida ogʻiz himoyasidan muntazam foydalanish tish jarohatlarining oldini olishning eng samarali usulidir[26][27]. Ular asosan yuqori tishlarga oʻrnatiladi, chunki pastki tishlarga nisbatan yuqori tishlarda jarohatlanish xavfi yuqoriroq. Milk himoyalagichlari foydalanuvchilar uchun qulay, yaxshi oʻrnashuvchi, hidsiz va taʼmsiz boʻlishi, shuningdek, ularning tarkibidagi materiallar tanaga zarar yetkazmasligi lozim[28]. Biroq, tish jarohatlari xavfi yuqori boʻlgan turli guruhlar orasida oʻtkazilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, faoliyat davomida ogʻiz himoyasidan muntazam foydalanishda shaxslarning intizomi past darajada ekanligi qayta-qayta aniqlangan[29]. Bundan tashqari, ogʻiz himoyalagichlaridan muntazam foydalanilsa ham, tish jarohatlarining oldini olish toʻliq taʼminlanmaydi. Foydalanuvchilar koʻpincha eng yaxshi turdagi yoki oʻlchamdagi ogʻiz himoyalagichlarini bilmasligi sababli, ular yaxshi oʻrnashmasligi mumkin va natijada jarohatlar yuzaga kelishi ehtimoli saqlanib qoladi[18].
Saqich qalqonining turlari:[28][30]
- Tayyor qoliplangan tish himoyalagichi
- Tavsiya etilmaydi, chunki u tishlarga mutlaqo mos kelmaydi
- Yaxshi ushlab turmaydi
- Yaxshi oʻtirishmaydi
- Kontakt sport turlari paytida tushib ketish va nafas yoʻllarini toʻsib qoʻyish xavfi yuqori, bu esa nafas olishni qiyinlashtirib qoʻyishi mumkin
- Oʻzi qoliplangan/Qaynatib tishlash orqali tayyorlanadigan
- Oʻlchamlar cheklangan, shuning uchun yaxshi oʻtirishmasligi mumkin
- Shakli buzilganda osongina qayta shakllantirish mumkin
- Arzon
- Maxsus tayyorlangan
- Etilen vinil atsetatdan yasalgan
- Eng maqbul turdagi tish himoyalagichi[31]
- Yaxshi ushlab turish xususiyati
- Bir nechta qatlam/qatlamlar shaklida qurilish imkoniyati
- Qimmat narxi
Eng muhim chora-tadbirlardan biri – boks kabi sport turlarida ishtirok etuvchilar va tish jarohati olish xavfi yuqori boʻlgan maktab oʻquvchilariga tish jarohatlari haqida bilim va xabardorlikni oshirishdir. Bu maqsadga maʼruzalar, varaqalar va plakatlarni oʻz ichiga olgan keng qamrovli taʼlim kampaniyasi orqali erishish mumkin. Bunda barcha maʼlumotlar tushunarli va sodda tarzda taqdim etilishi lozim[32].
Boshqaruv
[tahrir | manbasini tahrirlash]Davolash usuli jarohat turiga va bu chaqaloq yoki katta odam tishi ekanligiga bogʻliq. Agar chaqaloqning oldingi tishlari butunlay tushib ketgan boʻlsa, ularni qayta oʻrnatish kerak emas. Jarohat joyini ehtiyotkorlik bilan tozalab, bolani tish shifokoriga koʻrsatish lozim. Katta odamlarning oldingi tishlari (odatda olti yoshda chiqadigan) agar toza boʻlsa, darhol qayta oʻrnatilishi mumkin. Agar tish toʻliq tushib ketgan boʻlsa, uning doimiy tish ekanligiga ishonch hosil qiling (sut tishlarini qayta oʻrnatish kerak emas, aksincha, doimiy tishning chiqishiga imkon berish uchun jarohat joyini tozalash lozim).
- Bemorni tinchlantiring va xotirjam boʻlishiga yordam bering.
- Agar tish topilsa, uni tojidan (oq qismidan) ushlab oling. Ildiz qismiga tegmang.
- Agar tish iflos boʻlsa, uni sovuq oqar suvda qisqa vaqt (oʻn soniya) yuvib tashlang, ammo tishni ishqalamang.
- Tishni yoʻqolgan joyiga toʻgʻri holatda (boshqa tishga mos ravishda) qaytarib joylashtiring.
- Bemorga tishni joyida ushlab turish uchun roʻmolchani tishlab turishni maslahat bering.
- Agar tishni darhol joyiga qoʻyishning iloji boʻlmasa, uni Hank muvozanatli tuz eritmasiga joylashtirish maqsadga muvofiq[33], agar mavjud boʻlmasa, tishni sut solingan stakanda, bemorning soʻlagi bor idishda yoki bemorning lunjida (tishlar va lunjning ichki qismi orasida saqlash – bu kichik yoshdagi bolalar uchun mos emas, chunki ular tishni yutib yuborishi mumkin) saqlash kerak. Tishni suvda tashish tavsiya etilmaydi, chunki bu tish ichki qismidagi nozik hujayralarga zarar yetkazadi.
- Darhol shoshilinch tish shifokoriga murojaat qiling.
Agar shikastlangan tishlar parodontal paylarning zararlanishi (masalan, tish subluksatsiyasi) tufayli ogʻrisa, shikastlangan tishlarni vaqtinchalik shinalash ogʻriqni kamaytirishi va ovqatlanish qobiliyatini yaxshilashi mumkin.[34]. Shinalash faqat maʼlum holatlarda qoʻllanishi lozim. Yon va ekstruziv lyuksatsiyalarda shinalash, ildiz sinishlariga nisbatan yomonroq natija berishi aniqlangan[35]. Avulsiyalangan doimiy tishni joʻmrak suvi ostida ehtiyotkorlik bilan chayib, alveolyar suyak ichidagi asl oʻrniga darhol qayta joylashtirish lozim. Keyin esa, tish shifokori tomonidan vaqtinchalik splintlanishi kerak[4]. Shikastlangan sut tishlarini davolash doimiy tishlarni davolashdan farq qiladi; tushib qolgan sut tishi qayta oʻrnatilmasligi lozim (doimiy tish kriptasiga zarar yetkazmaslik uchun)[9]. Bu birlamchi tish uchining pastdagi doimiy tishga yaqin joylashganligi sababli yuz beradi. Doimiy tishlar birlamchi tishlarga yetkazilgan jarohat tufayli notoʻgʻri shakllanishi, qisilishi va chiqishida buzilishlar kuzatilishi mumkin. Doimo asosiy eʼtibor pastdagi doimiy tishlarga yetkazilishi mumkin boʻlgan zararni kamaytirishga qaratilishi lozim[36]. Boshqa jarohatlar uchun yumshoq tish choʻtkasi va xlorheksidin glyukonat kabi antiseptik ogʻiz chayqash suyuqligidan foydalanib, jarohatlangan joyni toza saqlash muhim. Shuningdek, qisqa muddatda yumshoq ovqatlar isteʼmol qilish va kontaktli sport turlaridan saqlanish tavsiya etiladi. Stomatologik yordamga iloji boricha tezroq murojaat qilish lozim.
Shinalash
[tahrir | manbasini tahrirlash]Shikastlangan tish, parodont bogʻlamining zararlanishi yoki tish ildizining sinishi tufayli boʻshab qolishi mumkin. Shinalash tishning alveolyar boʻshliq ichida toʻgʻri holatda ushlab turilishini taʼminlaydi. Bu esa tuzalish jarayonida boshqa shikastlanishlarning oldini oladi va tishning toʻgʻri bitishiga yordam beradi[37]. Shina egiluvchan yoki qattiq boʻlishi mumkin. Egiluvchan shinalar shikastlangan tishni toʻliq harakatsizlantirmaydi va funksional harakatlanishga imkon beradi. Aksincha, qattiq shinalar shikastlangan tishni butunlay harakatsizlantiradi.[38] Xalqaro Dental Travmatologiya Assotsiatsiyasi (IADT) yoʻriqnomalarida egiluvchan, qattiq boʻlmagan shinalardan qisqa muddat davomida foydalanish tavsiya etiladi. Yoʻriqnomalarda taʼkidlanishicha, agar shikastlangan tishning ozgina harakatlanishiga ruxsat berilsa va shinalashtirish vaqti juda uzoq boʻlmasa, ham parodont, ham pulpaning tiklanishi ragʻbatlantiriladi[39][40].
Asoratlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Jarohatning barcha oqibatlari darhol namoyon boʻlavermaydi va ularning koʻpchiligi dastlabki hodisadan oylar yoki yillar oʻtgach yuzaga kelishi mumkin, shu sababli uzoq muddatli kuzatuv talab etiladi. Sut tishlarining shikastlanishida koʻp uchraydigan asoratlarga pulpa nekrozi, pulpa obliteratsiyasi, ildiz soʻrilishi va keyingi chiqadigan tishlarning shikastlanishi kiradi. Eng koʻp uchraydigan asorat pulpa nekrozi (34,2%) boʻlgan. Avulsiya bilan bogʻliq jarohat olgan tishlarning 50 foizida travmatik hodisa va asoratlar tashxisi oʻrtasidagi vaqt (TIC) medianasi 1,18 yildan soʻng ildizning ankilotik soʻrilishi kuzatilgan. Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, bir nechta travmatik hodisaga uchragan tishlarda pulpa nekrozi ehtimoli (61,9%) bitta travmatik shikastlanishga uchragan tishlarga (25,3%) nisbatan ancha yuqori boʻlgan (1)[41].
Pulpa nekrozi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Pulpa nekrozi odatda ikki xil holatda yuzaga keladi: apikal teshikda qon bilan taʼminlanishning buzilishi natijasida kelib chiqadigan ishemik nekroz (infarkt) yoki tish jarohati oqibatida yuzaga keladigan infektsiyaga bogʻliq suyuqlantirilgan nekroz (2). Pulpa nekrozining belgilari quyidagilarni oʻz ichiga oladi[42].
- Tishning oʻchmaydigan doimiy kulrang rangi
- Periapikal yalligʻlanishning rentgenografik belgilari
- Infeksiyaning klinik belgilari: ogʻriq, oqma, yiringlash, shish
- Davolash usullari sut tishi uchun olib tashlash boʻladi. Doimiy tish uchun endodontik davolash koʻrib chiqilishi mumkin.
Ildiz soʻrilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Travmatik tish shikastlanishlaridan keyin ildiz soʻrilishi, u ildiz yuzasida yoki ildiz kanalida joylashgan boʻlishidan qatʼi nazar, oʻtkir travma taʼsiri natijasida PDL yoki pulpaning sezilarli qismi yoʻqolgan boʻlsa, yara bitish jarayonlarining oqibati boʻlib koʻrinadi[43].
Pulpa obliteratsiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Shikastlangan tishlarning 4-24 foizida pulpa obliteratsiyasining turli darajalari kuzatiladi. Bu holat rentgenogrammada pulpa boʻshligʻining yoʻqolishi va klinik tojning sargʻayishi bilan tavsiflanadi.
Agar belgilarsiz kechsa, davolashga hojat yoʻq. Belgili sut tishlarini davolashning yagona usuli ularni sugʻurib olishdir. Belgili doimiy tishlar uchun esa, ildiz kanalini davolash koʻpincha murakkab kechadi, chunki pulpa kamerasi kalsifikatsiyalangan modda bilan toʻlgan boʻladi va pulpa kamerasiga kirishda odatiy sezgi paydo boʻlmaydi[44].
Keyingi tishlarning shikastlanishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sut tishlariga yetkazilgan jaroxat doimiy tishlarga zarar yetkazishi mumkin. Doimiy tishlarning shikastlanishi, ayniqsa ularning rivojlanish bosqichida, quyidagi oqibatlarga olib kelishi mumkin:[45]
- Toj dilaceration (egri-bugri boʻlishi)
- Odontomaga oʻxshash rivojlanish nuqsoni
- Doimiy tish kurtaklarining nekrozi
- Ildizning dilaceration (egri-bugri boʻlishi)
- Ildiz shakllanishining toʻxtashi
Epidemiologiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Tish jarohatlari koʻproq yosh bolalarda uchraydi. 0-6 yoshli bolalarda tana jarohatlarining 17 foizini tashkil etsa, barcha yosh guruhlarida oʻrtacha 5 foizni tashkil etadi[46]. Bu holat ayollarga qaraganda erkaklarda koʻproq kuzatiladi[47]. Travmatik tish jarohatlari sut tishlariga qaraganda doimiy tishlarda koʻproq uchraydi va odatda yuqori jagʻning old tishlarini qamrab oladi[48]. Ogʻiz boʻshligʻi butun tana yuzasining atigi 1 foizini tashkil etsa-da, u barcha tana jarohatlarining 5 foiziga toʻgʻri keladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ogʻiz boʻshligʻi jarohatlari barcha tana jarohatlarining 17 foizigacha yetishi mumkin. Tishlarning travmatik shikastlanish holatlari 1-3 foiz atrofida boʻlib, ularning tarqalishi 20-30 foiz darajasida barqaror saqlanib qolmoqda"[49]. Maktabgacha taʼlim muassasalaridagi bolalarning qariyb 30 foizi asosan sut tishlarining jarohati bilan duch kelgan. Doimiy tishlar bilan bogʻliq stomatologik jarohatlar maktab oʻquvchilarining taxminan 25 foizi va katta yoshdagilarning 30 foizida kuzatiladi. Bu holat turli mamlakatlarda, shuningdek, mamlakatning oʻzida ham farqlanadi. Tishlarning travmatik shikastlanishlari shaxsning faollik darajasi va atrof-muhit omillariga bogʻliq, biroq bular insonning yoshi va jinsiga nisbatan asosiy xavf omillari hisoblanadi[50]. Bolalikda doimiy kesuvchi tishlarning yoʻqolishiga eng koʻp travma sabab boʻladi. Tish jarohatlari koʻpincha pulpa nekrozi kabi asoratlarga olib keladi va shikastlangan tishning uzoq muddatli oqibatini oldindan aytish deyarli imkonsiz; bu shikastlanish koʻpincha uzoq davom etadigan tiklash muammolariga sabab boʻladi[51][52][53].
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Textbook and Color Atlas of Traumatic Injuries to the Teeth, Fourth Edition, edited by Andreason J, Andreasen F, and Andersson L, Wiley-Blackwell, Oxford, UK, 2007
- ↑ 2,0 2,1 2,2 „Permanent teeth – Dental Trauma Guide“. Qaraldi: 2019-yil 20-yanvar.
- ↑ „Primary teeth – Dental Trauma Guide“. Qaraldi: 2019-yil 20-yanvar.
- ↑ 4,0 4,1 "Guidelines for the management of traumatic dental injuries. II. Avulsion of permanent teeth". Dental Traumatology 23 (3): 130–6. June 2007. doi:10.1111/j.1600-9657.2007.00605.x. PMID 17511833.
- ↑ 5,0 5,1 "Oral surgery II: Part 1. Acute management of dentoalveolar trauma". British Dental Journal 223 (6): 407–416. September 2017. doi:10.1038/sj.bdj.2017.805. PMID 28937097.
- ↑ 6,0 6,1 "Oral surgery II: Part 6. Oral and maxillofacial trauma". British Dental Journal 223 (12): 877–883. December 2017. doi:10.1038/sj.bdj.2017.995. PMID 29269898.
- ↑ 7,0 7,1 Flores, Marie Therese (2002). "Traumatic injuries in the primary dentition". Dental Traumatology 18 (6): 287–298. doi:10.1034/j.1600-9657.2002.00153.x. ISSN 1600-4469. PMID 12656861.
- ↑ Paediatric Dentistry, Third, Oxford, UK: Oxford University Press, 2007. ISBN 978-0071445085.
- ↑ 9,0 9,1 "Guidelines for the management of traumatic dental injuries. III. Primary teeth". Dental Traumatology 23 (4): 196–202. August 2007. doi:10.1111/j.1600-9657.2007.00627.x. PMID 17635351.
- ↑ „Guideline on Management of Acute Dental Trauma“. Council on Clinical Affairs (2011).
- ↑ 11,0 11,1 "Epidemiologic survey of traumatic dental injuries in children seen at the Federal University of Rio de Janeiro, Brazil". Brazilian Oral Research 24 (1): 89–94. January 2010. doi:10.1590/S1806-83242010000100015. PMID 20339720.
- ↑ "Dental trauma in children and young adults visiting a University Dental Clinic". Dental Traumatology 25 (1): 84–7. February 2009. doi:10.1111/j.1600-9657.2008.00711.x. PMID 19208016.
- ↑ "Dental trauma in children: a survey". Endodontics & Dental Traumatology 7 (5): 212–3. October 1991. doi:10.1111/j.1600-9657.1991.tb00438.x. PMID 1687388.
- ↑ "Common Dental Injury Management in Athletes". Sports Health 7 (3): 250–5. May 2015. doi:10.1177/1941738113486077. PMID 26131303. PMC 4482297. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4482297.
- ↑ "Oral and dental complications of intra-oral piercing". Dental Traumatology 21 (6): 341–3. December 2005. doi:10.1111/j.1600-9657.2005.00395.x. PMID 16262620.
- ↑ Leichter, Jonathan W.; Monteith, Brian D. (February 2006). "Prevalence and risk of traumatic gingival recession following elective lip piercing" (en). Dental Traumatology 22 (1): 7–13. doi:10.1111/j.1600-9657.2006.00332.x. ISSN 1600-4469. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1600-9657.2006.00332.x.
- ↑ Hennequin‐Hoenderdos, Nl; Slot, De; Van der Weijden, Ga (February 2016). "The incidence of complications associated with lip and/or tongue piercings: a systematic review" (en). International Journal of Dental Hygiene 14 (1): 62–73. doi:10.1111/idh.12118. ISSN 1601-5029. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/idh.12118.
- ↑ 18,0 18,1 "Orofacial injuries and mouth guard use in elite commando fighters". Military Medicine 173 (12): 1185–7. December 2008. doi:10.7205/milmed.173.12.1185. PMID 19149336. https://archive.org/details/sim_military-medicine_2008-12_173_12/page/1185.
- ↑ "Oral and facial trauma among paratroopers in the Israel Defense Forces". Dental Traumatology 25 (1): 100–2. February 2009. doi:10.1111/j.1600-9657.2008.00719.x. PMID 19208020.
- ↑ "Dental barotrauma". The International Journal of Prosthodontics 22 (4): 354–7. Jul–Aug 2009. PMID 19639071. http://www.quintpub.com/journals/ijp/abstract.php?iss2_id=367&article_id=4557&article=8&title=Dental%20Barotrauma.
- ↑ "Diving dentistry: a review of the dental implications of scuba diving". Australian Dental Journal 56 (3): 265–71. September 2011. doi:10.1111/j.1834-7819.2011.01340.x. PMID 21884141.
- ↑ "Aviation dentistry: current concepts and practice". British Dental Journal 206 (1): 11–6. January 2009. doi:10.1038/sj.bdj.2008.1121. PMID 19132029. https://archive.org/details/sim_british-dental-journal_2009-01-10_206_1/page/n22.
- ↑ "The association between orthodontic treatment need and maxillary incisor trauma, a retrospective clinical study". Oral Surgery, Oral Medicine, Oral Pathology, Oral Radiology, and Endodontics 112 (6): e75–80. December 2011. doi:10.1016/j.tripleo.2011.05.024. PMID 21880516.
- ↑ "An investigation into the association between facial profile and maxillary incisor trauma, a clinical non-radiographic study". Dental Traumatology 26 (5): 403–8. October 2010. doi:10.1111/j.1600-9657.2010.00920.x. PMID 20831636.
- ↑ "Traumatic anterior dental injuries related to incisor overjet and lip competence in 12-year-old Nigerian children". International Journal of Paediatric Dentistry 4 (2): 81–5. June 1994. doi:10.1111/j.1365-263X.1994.tb00109.x. PMID 7748855. https://archive.org/details/sim_international-journal-of-paediatric-dentistry_1994-06_4_2/page/81.
- ↑ "Does a free-of-charge distribution of boil-and-bite mouthguards to young adult amateur sportsmen affect oral and facial trauma?". Dental Traumatology 25 (1): 69–72. February 2009. doi:10.1111/j.1600-9657.2008.00708.x. PMID 19208013.
- ↑ McCrory, Paul (2001-04-01). "Do mouthguards prevent concussion?". British Journal of Sports Medicine 35 (2): 81–82. doi:10.1136/bjsm.35.2.81. ISSN 0306-3674. PMID 11273965. PMC 1724314. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1724314.
- ↑ 28,0 28,1 Jennings, D C (September 1990). "Injuries sustained by users and non-users of gum shields in local rugby union.". British Journal of Sports Medicine 24 (3): 159–165. doi:10.1136/bjsm.24.3.159. ISSN 0306-3674. PMID 2078800. PMC 1478784. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1478784.
- ↑ "Prevention of dental trauma in a high-risk military population: the discrepancy between knowledge and willingness to comply". Military Medicine 175 (12): 1000–3. December 2010. doi:10.7205/MILMED-D-10-00150. PMID 21265309. https://archive.org/details/sim_military-medicine_2010-12_175_12/page/1000.
- ↑ "Scale of protection and the various types of sports mouthguard". British Journal of Sports Medicine 39 (5): 278–81. May 2005. doi:10.1136/bjsm.2004.012658. PMID 15849291. PMC 1725211. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1725211.
- ↑ Kerr, I. L. (November 1986). "Mouth guards for the prevention of injuries in contact sports". Sports Medicine (Auckland, N.Z.) 3 (6): 415–427. doi:10.2165/00007256-198603060-00003. ISSN 0112-1642. PMID 3538271.
- ↑ "Dental trauma, prevention and knowledge concerning dental first-aid among Polish amateur boxers". Journal of Science and Medicine in Sport 16 (4): 297–301. July 2013. doi:10.1016/j.jsams.2012.10.002. PMID 23146163.
- ↑ "Which is the most recommended medium for the storage and transport of avulsed teeth? A systematic review". Dental Traumatology 34 (2): 59–70. April 2018. doi:10.1111/edt.12382. PMID 29292570.
- ↑ "Guidelines for the management of traumatic dental injuries. I. Fractures and luxations of permanent teeth". Dental Traumatology 23 (2): 66–71. April 2007. doi:10.1111/j.1600-9657.2007.00592.x. PMID 17367451.
- ↑ "A retrospective study of traumatic dental injuries in primary dentition: treatment outcomes of splinting". Acta Odontologica Scandinavica 76 (4): 253–256. May 2018. doi:10.1080/00016357.2017.1414956. PMID 29228861.
- ↑ "Guidelines for the Management of Traumatic Dental Injuries: 3. Injuries in the Primary Dentition". Pediatric Dentistry 39 (6): 420–428. September 2017. doi:10.1111/j.1600-9657.2012.01146.x. PMID 29179384.
- ↑ WELBURY R., DUGGAL M. S. and HOSEY M. T. (2012) Paediatric Dentistry. 4th ed. Chapter 12: Traumatic Injuries to the Teeth. Oxford University Press. Pages 237,238
- ↑ KAHLER B., HU J. Y., MARRIOT-SMITH C. S. va HEITHERSAY G. S. (2016). Jarohatdan keyin tishlarni shinalashtirish: sharh va yangi shinalashtirish boʻyicha tavsiya. „Australian Dental Journal“ 61(1): 59-73
- ↑ DIANGELIS A. J., ANDREASEN J. O., EBELESEDER K. A., KENNY D. J., TROPE M., SIGURDSSON A., ANDERSSON L., BOURGUIGNON C., FLORES M. T., HICKS M. L., LENZI A. R., MALMGREN B., MOULE A. J., POHL Y. and TSUKIBOSHI M. (2012). International Association of Dental Traumatology guidelines for the management of traumatic dental injuries: 1. Fractures and luxations of permanent teeth. Dental Traumatology. 28: 2-12.
- ↑ ANDRESSON L., ANDREASEN J. O., DAY P., HEITHERSAY G., TROPE M., DIANGELIS A. J., KENNY D. J., SIGURDSSON A., BOURGUIGNON C., FLORES M. T., HICKS M. L., LENZI A. R., MALMGREN B., MOULE A. J. and TSUKIBOSHI M. (2012). International Association of Dental Traumatology guidelines for the management of traumatic dental injuries: 2. Avulsion of permanent teeth. Dental Traumatology. 28(2): 88-96.
- ↑ "Occurrence and timing of complications following traumatic dental injuries: A retrospective study in a dental trauma department". Journal of Clinical and Experimental Dentistry 8 (4): e429–e436. October 2016. doi:10.4317/jced.53022. PMID 27703612. PMC 5045691. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5045691.
- ↑ "Effects of dental trauma on the pulp". Practical Periodontics and Aesthetic Dentistry 9 (4): 427–36; quiz 438. May 1997. PMID 9550069.
- ↑ "Root resorption following traumatic dental injuries". Proceedings of the Finnish Dental Society. Suomen Hammaslaakariseuran Toimituksia 88 Suppl 1: 95–114. 1992. PMID 1354871.
- ↑ "Pulp canal obliteration: an endodontic diagnosis and treatment challenge". International Endodontic Journal 45 (2): 177–97. February 2012. doi:10.1111/j.1365-2591.2011.01963.x. PMID 21999441.
- ↑ "Dilaceration and Eruption Disturbances in Permanent Teeth: A Sequelae of Trauma to Their Predecessors-Diagnosis and Treatment Using Cone Beam CT". Journal of Clinical and Diagnostic Research 8 (5): ZD10–2. May 2014. doi:10.7860/JCDR/2014/6657.4342. PMID 24995254. PMC 4080075. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4080075.
- ↑ "Traumatic dental injuries: etiology, prevalence and possible outcomes". Stomatologija 16 (1): 7–14. 2014. PMID 24824054.
- ↑ "Risk factors associated with incisor injury in elementary school children". The Angle Orthodontist 66 (6): 423–32. 1996. doi:10.2319/110109-612.1. PMID 8974178. PMC 8939006. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=8939006.
- ↑ "Dental trauma and associated factors in Brazilian preschoolers". Dental Traumatology 22 (6): 318–22. December 2006. doi:10.1111/j.1600-9657.2005.00390.x. PMID 17073924.
- ↑ "Epidemiology of traumatic dental injuries". Journal of Endodontics 39 (3 Suppl): S2–5. March 2013. doi:10.1016/j.joen.2012.11.021. PMID 23439040.
- ↑ "Epidemiology of traumatic dental injuries--a 12 year review of the literature". Dental Traumatology 24 (6): 603–11. December 2008. doi:10.1111/j.1600-9657.2008.00696.x. PMID 19021651.
- ↑ "Epidemiology of traumatic injuries to the permanent incisors of 9-12-year-old schoolchildren in Damascus, Syria". Endodontics & Dental Traumatology 15 (3): 117–23. June 1999. doi:10.1111/j.1600-9657.1999.tb00767.x. PMID 10530154.
- ↑ "Traumatic dental injuries of permanent incisors in 11- to 13-year-old South African schoolchildren". Dental Traumatology 25 (2): 224–8. April 2009. doi:10.1111/j.1600-9657.2008.00749.x. PMID 19290905.
- ↑ "Pulpal healing following acute dental trauma: clinical and radiographic review". Practical Procedures & Aesthetic Dentistry 13 (4): 315–22; quiz 324. May 2001. PMID 11402773.