To‘qay kokildori
| Toʻqay kokildori | |
|---|---|
Ilmiy tasniflash | |
| Olam: | Hayvonlar |
| Tip: | Boʻgʻimoyoqlilar |
| Sinf: | Hasharotlar |
| Oila: | Notodontidae |
| Urugʻ: | Paragluphisia |
| Turlari: | Toʻqay kokildori |
| Xalqaro ilmiy nomi | |
| Paragluphisia oxiana Djakonov, 1927 | |
Toʻqay kokildori[1][2][3] (Paragluphisia oxiana) — kokildorlar oilasiga mansub tungi kapalak. Oʻrta Osiyo choʻllariga endemik boʻlib, keng tarqalgan[3].
Tavsif
[tahrir | manbasini tahrirlash]Erkakning old qanotining uzunligi 12-13 mm, urgʻochisiniki 13-14 mm. Yuqori tarafdagi oldingi qanotlari kulrang-oqish tusda urchishdan keyin zich qora-kulrang tusga kiradi. Oʻrta maydon koʻndalang qoramtir keng toʻlqinli chiziqlar bilan cheklangan. Bazal va oʻrta maydonlar ba’zida och pushti-jigarrang rangga ega. Orqa qanotlari oq rangda, tashqi qismi toʻq tusda boʻladi. Orqa qanotlarning ichki burchagi ham qoraygan va qorayish ichida ingichka oq rangli chiziq oʻtadi[1].
Tarqalishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Mozaik keng tarqalgan Janubiy Turon endemik turlari. Mahalliy tartibda uchraydi. Kokildorlilarning tarqalishi bir qancha kichik va juda tor hududlarga boʻlingan[3][1]. Unga Oʻzbekiston, Tojikiston, Qozogʻiston hududlari kiradi. Oʻzbekistonda Surxondaryoning Termiz yaqinida, Amudaryoning Toʻrtkoʻl shahri yaqinida, Samarqand, Buxoro, Gʻijduvon yaqinidagi Zarafshon tekisliklarida yashaydi. Qozogʻistonda u Sirdaryoning pasttekisligidan topilgan[3]. Tojikistonda Parxar tumanidagi Qizilsuvning quyi oqimida, Fayzobodqal’a qishlogʻidagi Payanj daryosi boʻyida, Nijniy Pyanj qishlogʻida, Vaxsh vodiysidagi Tigrovaya Balka qoʻriqxonasida, Oʻzbekistonning quyi oqimida uchraydi. Oyvaj qishlogʻi yaqinidagi Kofirnigon daryosida uchraydi[1].
Turangʻi toʻqaylari choʻl hududlari 360–500 m balandlikdagi daryo tekisliklarida tipik yashash joylari hisoblanadi[1]. Toʻrangʻi, soʻrgʻich, tamarisk, kendir va turli oʻt oʻsimliklardan iborat toʻrangʻili toʻqay oʻrmonlarida, shuningdek, pasttekislik daryolari oʻzanlari boʻylab toʻqayzorlarda yashaydi[2][3].
Hayot tarzi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yashash tarzi yetarlicha oʻrganilmagan. Yiliga 2-3 marta nasl qoldiradi. Ilk uchishi va tuxum qoʻyishi – tunlari aprelning oxiridan avgustning boshlarigacha. Kokildorlar tunlari faol. Qurti va ozuqa oʻsimligi noma’lum[2].
Muhofaza etish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Tur Qozogʻiston Qizil kitobiga[4] va Oʻzbekiston Qizil kitobiga[2] kiritilgan.
Turlarning soni universal darajada past va doimiy ravishda kamayishda davom etmoqda. Turlar sonining kamayishiga toʻqay oʻrmonlarining pasttekisliklari vayron boʻlishi bilan bogʻliq.
Cheklovchi omillar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Xoʻjalik faoliyati oqibatida toʻqaylarning kesib tashlanishi.
Muhofaza choralari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Zarafshon qoʻriqxonasida muhofaza ostiga olingan. Yashash joylari, soni va yashash tarzini imkon qadar oʻrganish lozim.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Красная книга СССР: Редкие и находящиеся под угрозой исчезновения виды животных и растений. Том 1 / Главная ред. коллегия: А. М. Бородин, А. Г. Банников, В. Е. Соколов и др. — 2-е изд. — М.: Лесная промышленность, 1984. — С. 289—392 с.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Красная книга Республики Узбекистан. — Т. II — Животные. — Ташкент: Chinor ENK, 2009. — 218 с.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Красная книга Казахстана. — Т. I. — Животные. — Часть 2. Беспозвоночные. — 4-е издание. — Алматы: Онер, 2006.
- ↑ И. Д. Митяев, Р. В. Ященко, В. Л. Казенас. Удивительный мир беспозвоночных. По страницам Красной книги Казахстана. — Алматы: Алматы кітап, 2005. — 116 с. — ISBN 9965245568.