Tohirxon
| Tohirxon | |
|---|---|
qozoqcha: Тахир хан | |
| Qozoq xonligi 6-xoni | |
| Oʻtmishdoshi | Mamashxon |
| Vorisi | Bauishxon |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi |
1486 Qozoq xonligi |
| Vafoti |
1533 Qirg'iziston |
| Bolalari | Sulamish xonzoda |
| Onasi | Sulton Nigor xonim |
| Otasi | Adik sulton |
| Dini | Islom |
| Janglari | To'rg'ay jangi |
Tohirxon (taxminan 1533-yil vafot etgan) — Joʻjixon avlodidan boʻlgan Katta juz xoni. Adik sultonning oʻgʻli, Jonibeknpng nabirasi. Tohirxon hokimiyati turli davrlarda Markaziy Qozogʻiston, Yettisuv, Qirgʻiziston, Ili oʻlkasiga qadar yoyilgan. 1524-yil T. mangʻitlar tomonidan Dashti Qipchoqsan siqib chiqarilgan, oʻz navbatida, Yettisuv va Qirgʻizistondan moʻgʻullarni quvib yuborgan. 1526-yil T.ning markaziy hokimiyatni mustahkamlash yoʻlidagi siyosatidan norozi boʻlgan qozoqlar qoʻzgʻolon koʻtarib uni tark etganlar. T. qirgʻizlar bilan qolgan va Qirgʻizistonda qalmoklarga qarshi Jatan qalʼasini qurdirgan. 1529-yil uning hukmronligi ostida yana 20—30 ming qozoq boʻlgan. T.ning vorisi 1533-yilda manbalarda qayd etilgan Buydashxon boʻlgan.
Biografiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Tohirxon, Mirzo Muhammad Haydar yozganidek, Adik Sultonning oʻgʻli boʻlib, oʻz navbatida Janibek I ning toʻrtinchi oʻgʻli edi. Tohirxon nufuzli Adik Sultonning toʻngʻich oʻgʻli va qozoq davlatining asoschilaridan birining nabirasi edi. U beparvo va baxtli edi. Chingiziy boʻlib tugʻilib, sultonlik unvoniga ega boʻlgan, irsiy huquq va imtiyozlarga ham ega boʻlgan. Tohirxon ota-onasi uzoq vaqt yashagan Toshkent maktabida oʻqigan. Tohirni yaxshi bilgan Mirzo Haydar taʼriflaganidek, tabiatan yovuz va zolim, qolaversa, nihoyatda shubhali odam edi.
1522-yilda Mamash Xonning oʻlimi bilan baxtsiz hodisa tufayli hokimiyatga keldi, siyosiy boʻlinish boshlandi. Xonlikdagi hokimiyat uchun oʻzaro kurash qozoq sultonlari oʻrtasidagi urush natijasida yuzaga keldi. Oxirida Tohir xon deb eʼlon qilinadi. Oʻtmishga, Tohirxon hukmronligiga nazar tashlaydigan boʻlsak, choʻl zodagonlari va xalqi bilan til topa olmaganini koʻrish mumkin. Mirzo Haydar Dugʻlatning yozishicha, qozoq sultonlari va biylari bir necha bor oʻzlarining oliy rahbarini tashlab ketishgan, qirgʻizlar esa qozoqlarning oʻzlaridan koʻra Tohirga koʻproq sodiq qolganlar. Tohirning barcha tashabbuslari muvaffaqiyatsiz yakunlandi, chunki na diplomatik, na harbiy qobiliyatga ega edi. Mangʻitlar va Shayboniylar tomonidan magʻlubiyatga uchrab, moʻgʻullarga tahdid solgan, lekin ular bilan ochiq jangga kirishmagan[1].
1522-yilda Moʻgʻuliston xoni Mansur Qozoq xonligiga qarshi yurish qildi, biroq Aris hududida qattiq magʻlubiyatga uchradi. Natijada tinchlik shartnomasini tuzib, singlisini Buydashxonga turmushga berishga majbur boʻldi[2].
1523—1524 yillar qishida baʼzi qozoqlar uni tark etishdi. 1526-yilning oʻrtalariga kelib Tohirxonning ishlari butunlay izdan chiqdi, uning salbiy feʼl-atvori yanada kuchliroq namoyon boʻla boshladi. „Shuning uchun, – deb yozadi Mirzo Haydar Dugʻlat, – uning Abu-l-Qosim Sulton degan ukasi bor edi, xalq uni darrov oʻldirdi gʻalaba qozongan qoʻli bilan Tohirxon davrida Qozoq xonligi tarixidagi eng muhim voqea 1526-yilda butun Yetisuvning shaharga koʻchirilishi boʻldi. qozoq hukmdorlarining kuchi manbalarga koʻra, qozoq hukmdorlari orasida birinchi boʻlib qozoq „Badoyeʼ ul-vaqoe“ muallifi Vasifiyning yozishicha. Xon qalmoqlarni daf qilish uchun bir togʻ etagida „Jatan qal’asi“ qurdirgan. Shunisi eʼtiborga loyiqki, 1537—1538-yillarda Moʻgʻul xoni Abd ar-Rashid shayboniylar bilan ittifoq boʻlib, qozoq qoʻshini Jatan qalʼasida mustahkamlangan.
Oʻta shafqatsizligi va adolatsizligi bilan ajralib turadigan, ayni paytda hukmdorlik qobiliyatiga ega boʻlmagan Tohirxon oʻz hukmronligi bilan umumjahon nafratini uygʻotdi va xalqi tomonidan tashlab ketildi. Tohirxon 1520—1526-yillarda 6 yilga yaqin davom etgan qozoq-noʻgʻay urushida magʻlub boʻldi. Natijada Noʻgʻay oʻrdasi Toʻrgʻay daryosigacha boʻlgan hududni egallab oldi. 1527—1529-yillarda Buxoro Koʻchkunchixoni Tohirxon ustidan gʻalaba qozondi. 1528-yilda Tohirxon qoʻmondonligi ostida qirgʻizlar Yettisuvni Oyrat va Moʻgʻul bosqinlaridan muvaffaqiyatli himoya qildilar.
Tohirxon 1529—1533-yillarda vafot etgan, Mirzo Muhammad Haydarning yozishicha, „u qirgʻizlar orasida qolib, eng baxtsiz (qiyin) holatda vafot etgan“. Tohir vafotidan keyin xon hokimiyati uning ukasi Buydashxon qoʻliga oʻtadi[3].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Султанов Т. И.. Поднятые на белой Кошме. Ханы казахских степей, Астана, 2006 — 174—178-bet. ISBN 9965-9522-8-0.
- ↑ Акимушкин, Олег Федорович. Средневековый Иран: Культура, история, филология, 1200 экз, Восток: Общество, культура, религия, СПб.: Санкт-Петербург "Наука", 2004 — 244-bet. ISBN 5-02-027059-8.
- ↑ Абусеитова М. Х.. Казахское ханство во второй половине XVI века. Алматы: Издательство «Наука», 1989 — 43—44-bet.
Adabiyot
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Materiali po istorii kazaxskix xanstv XVXVIII vv., AlmaAta, 1969.
 | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |