Kontent qismiga oʻtish

Tojikiston iqtisodiyoti

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tojikiston iqtisodiyoti

Dushanbe
Valyutasi Somoniy (ISO kodi: TJS
qisqartmasi: SM)
kalendar yil
Savdo tashkilotlari
 XVJ, Jahon banki, MDH, ShHT, JST, MDHESH
Mamlakat guruhi
Statistikalar
YaIM
  • Decrease $7.825 milliard (nominal, 2021 tax.)[3]
  • $37.235 milliard (XQP, 2021 tax.)[3]
YaIM darajasi
YaIM oʻsishi
  • 7.3% (2018) 7.5% (2019)
  • −2.0% (2020) 3.7% (2021)[4]
Jon boshiga YaIM
  • Decrease $810 (nominal, 2021 tax.)[3]
  • $3,856 (XQP, 2021 tax.)[3]
Aholi jon boshiga YaIM darajasi
Tarmoqlar boʻyicha YaIM
 Qishloq xoʻjaligi: 23.3 %
Sanoat: 22.8 %
Xizmatlar: 53.9 % (2012 tax.)
7.1 % (2020 tax.)[3]
Qashshoqlik chegarasidan past aholi
  • ▼ 27.4 % (2018)[5]
  • ▲ 2,7 % kuniga $1,90 dan kamroq (2020)[6]
Gini koeffitsiyenti
 34.0 oʻrtacha (2015)[7]
Ishchi kuchi
 ▬2.1 million (2012)
Ishchi kuchi kasb boʻyicha
 qishloq xoʻjaligi: 47.9 %
Sanoat: 10.9 %
Xizmatlar: 41.2 % (2012 tax.)
Ishsizlik 2.5 % (2012 tax.)
Asosiy ishlab chiqarish
 alyuminiy, sement, oʻsimlik yogʻi
106-oʻrin (oʻrtacha, 2020)[10]
Eksport Decrease$1.359 milliard (2012 tax.)
Eksport tovarlari
 alyuminiy, elektr energiyasi, paxta, meva, oʻsimlik moyi, toʻqimachilik mahsulotlari
Asosiy eksport hamkorlari
Import $3.778 milliard (2012 tax.)
Import tovarlari
 neft mahsulotlari, alyuminiy oksidi, mashina va uskunalar, oziq-ovqat mahsulotlari
Asosiy import hamkorlari
Davlat moliyasi
DecreaseUS$2.2 milliard (31-dekabr 2012 tax.)
Daromadlar US$2.046 milliard (2012 tax.)
Asosiy maʼlumotlar manbasi: Markaziy razvedka boshqarmasi Jahon faktlar kitobi
Barcha qiymatlar, agar boshqacha koʻrsatilmagan boʻlsa, AQSh dollarida keltirilgan.

Tojikiston iqtisodiyoti qishloq xoʻjaligi va xizmat koʻrsatish sohasiga bogʻliq iqtisodiyotdir[13]. Mustaqillikka erishgandan soʻng Tojikiston asta-sekin oʻtish iqtisodiyoti yoʻlidan bordi, iqtisodiy siyosatini isloh qildi. Tojikistonning xorijiy daromadlari paxta va alyuminiy eksportiga bogʻliq boʻlgani sababli, iqtisodiyot tashqi zarbalarga nisbatan juda zaif. Mamlakat iqtisodida yirik qora bozor ham mavjud boʻlib, asosan Afgʻoniston bilan narkotik savdosiga yoʻnaltirilgan. Tojikistonda geroin savdosi 2012-yil holatiga koʻra milliy yalpi ichki mahsulotning 30-50 % iga teng ekanligi taxmin qilinmoqda[14].

2000-moliya yilida (MY) berilgan xalqaro yordam Tojikiston fuqarolar urushi qatnashchilarining fuqarolik iqtisodiyotiga qayta integratsiya qilgan va shu tariqa tinchlikni saqlashga yordam bergan reabilitatsiya dasturlarini qo‘llab-quvvatlashning muhim manbai bo‘lib xizmat qilgan. Oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirishni davom ettirish va kuchli qurgʻoqchilikning ikkinchi yiliga barham berish uchun ham xalqaro yordam zarur edi. Tojikiston iqtisodiyoti urushdan keyin sezilarli darajada oʻsdi. Jahon banki maʼlumotlariga koʻra, Tojikiston yalpi ichki mahsuloti (YaIM) 2000—2007-yillarda oʻrtacha 9,6 % ga oʻsgan. Bu Tojikistonning boshqa Markaziy Osiyo davlatlari (Turkmaniston va Oʻzbekiston) orasidagi mavqeini yaxshiladi, ular oʻshandan beri iqtisodiy jihatdan tanazzulga yuz tutgan edi[15]. 2009-yil avgust holatiga koʻra, Tojikiston fuqarolarining taxminan 60 % i qashshoqlik chegarasida yashaydi[16]. 2008-yilgi Jahon moliyaviy inqirozi Tojikistonga ham ichki, ham xalqaro miqyosda qattiq taʼsir koʻrsatdi. Tojikiston koʻplab mamlakatlardan koʻra kattaroq zarar koʻrdi, chunki u allaqachon qashshoqlik darajasi yuqori va koʻplab fuqarolari chet eldagi tojikistonliklarning pul oʻtkazmalariga bogʻliq ravishda yashaydigan mamlakat edi.

Iqtisodiy tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Quyida Xalqaro valyuta jamgʻarmasi tomonidan amaldagi valyuta bilan baholangan bozor narxlaridagi Tojikiston yalpi ichki mahsuloti tendensiyasi keltirilgan.

Yil Yalpi ichki mahsulot AQSh dollari kursi
1995 65,000 123.33 Tojikiston rubli
2000 1,807 1,82 somoniy
2005 7,201 3,11 somoniy

Xarid qobiliyati pariteti bilan taqqoslash uchun AQSh dollari 0,82 somoniyga almashtiriladi.

Tojikiston iqtisodi olti yillik fuqarolik urushi va mahsulot sotish bozorlarini yoʻqotishi tufayli jiddiy zaiflashdi. Shunday qilib, Tojikiston asosiy hayotiy ehtiyojlarni qondirish uchun xalqaro gumanitar yordamga muhtoj boʻlib qoldi. 1997-yil iyundagi tinchlik kelishuviga erishilgan taqdirda ham, mamlakat qochqinlar va sobiq jangchilarni iqtisodiyotga integratsiya qilishda katta muammolarga duch kelmoqda. Tojikiston iqtisodiyotining kelajagi va xorijiy sarmoyalarni jalb qilish salohiyati barqarorlik hamda tinchlik jarayonidagi davomiy taraqqiyotga bogʻliq.

2006-yilda Tojikistonning aholi jon boshiga yalpi ichki mahsuloti 1990-yillardagi miqdorning 85 % ini tashkil etdi[17]. Aholisi 1991-yildagi 5,3 milliondan 2009-yilda 7,3 millionga koʻpaygan.

Tojikiston hukumati manfaatdor tomonlarning qarshiligiga qaramay, 2000-moliya yilida makroiqtisodiy barqarorlashtirish va tarkibiy islohotlarni amalga oshirishni davom ettirdi. 1999-yil dekabr oyida hukumat kichik korxonalarni xususiylashtirish muvaffaqiyatli yakunlanganligini eʼlon qildi, oʻrta va yirik korxonalarni xususiylashtirish esa bosqichma-bosqich davom ettirildi. Oʻrta va yirik davlat korxonalarini xususiylashtirishni davom ettirish, yer islohoti, bank islohoti va tarkibiy oʻzgartirishlar mamlakatdagi ustuvor vazifalar boʻlib qoldi. 2000-moliyaviy yil yakunlanganidan ko‘p o‘tmay, Xalqaro valyuta jamg‘armasi kengashi Tojikiston hukumatining so‘nggi faoliyatiga ishonch bildirib, mamlakat uchun Qashshoqlikni qisqartirish va iqtisodiy o‘sishni ta’minlash dasturi doirasidagi uchinchi yillik kreditni berishni ma’qulladi. Tojikiston hukumati tomonidan takomillashtirilgan moliyaviy intizom ijobiy iqtisodiy oʻsishga qaytishga yordam berdi.

Quyidagi jadvalda mamlakatning 1997—2017-yillardagi asosiy iqtisodiy koʻrsatkichlari keltirilgan[18]:

Yil 1993-yil 1995-yil 2000-yil 2005-yil 2006-yil 2007-yil 2008-yil 2009-yil 2010-yil 2011-yil 2012-yil 2013-yil 2014-yil 2015-yil 2016-yil 2017-yil
AQSh dollarida YaIM
(XQP) 		6,61 mlrd. 4,73 mlrd. 5,92 mlrd. 10,41 mlrd. 11,48 mlrd. 12,70 mlrd. 13,97 mlrd. 14,62 mlrd. 15,77 mlrd. 17,29 mlrd. 18,93 mlrd. 20,65 mlrd. 22,43 mlrd. 24,04 mlrd. 26,02 mlrd. 28,38 mlrd.
AQSh dollarida aholi jon boshiga YaIM
(XQP) 		1186 836 945 1504 1625 1760 1895 1943 2070 2216 2376 2540 2702 2836 3008 3212
YaIM oʻsishi
(real) 		−11.1 % −12,5 % 8.3 % 6.7 % 7.0 % 7.8 % 7.9 % 3.9 % 6.5 % 7.4 % 7.5 % 7.4 % 6.7 % 6.0 % 6.9 % 7.1 %
Inflyatsiya
(foizda) 		2000,6 % 612.5 % 32.9 % 7.3 % 10.0 % 13.2 % 20.4 % 6.4 % 6.4 % 12.4 % 5.8 % 5.0 % 6.1 % 5.8 % 5.9 % 7.3 %
Davlat qarzi
(YaIM ulushi) 		. . . . . . 111 % 46 % 37 % 34 % 30 % 37 % 37 % 36 % 32 % 29 % 28 % 34 % 42 % 48 %

Yalpi ichki mahsulot

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tojikistonning aholi jon boshiga real YaIM rivojlanishi

2005-yilda Tojikiston yalpi ichki mahsuloti 6,7 % ga oʻsib, qariyb 1,89 milliard AQSh dollarini tashkil etdi va 2006-yilda oʻsish 8 % ni tashkil etdi, bu esa ketma-ket beshinchi yil yillik oʻsishning 6 % dan oshganini koʻrsatar edi. 2007-yilda YaIM oʻsishining rasmiy prognozi 7,5 % ni tashkil qiladi. Aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot 2005-yilda 258 AQSh dollarini tashkil etdi, bu sobiq Sovet Ittifoqining 15 ta mamlakati orasida eng past koʻrsatkichdir. 2005-yilda yalpi ichki mahsulotga xizmatlar 48 %, qishloq xoʻjaligi 23,4 %, sanoat 28,6 % hissa qoʻshgan[19]. Yaqinda roʻy bergan global tanazzul Tojikiston yalpi ichki mahsulotining oʻsish sur’atini 2009-yilning birinchi yarmida 2,8 % gacha pasaytirdi. Taxminlarga koʻra, muhojir tojikistonliklarning pul oʻtkazmalari Tojikiston yalpi ichki mahsulotining 30-50 % ini tashkil qiladi.

Sanoat tarmoqlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qishloq xoʻjaligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tojikiston hukumati tezlashtirilgan yer islohoti dasturini eʼlon qilgan boʻlsa-da, mamlakatda Sovet davridan qolgan koʻplab sovxozlar 2006-yilda ham mavjud edi va davlat xususiylashtirilgan fermer xoʻjaliklarida mahsulot yetishtirish hamda hosilni yigʻish nazoratini oʻzida saqlab qolgan. Paxtachilikka ixtisoslashgan fermer xoʻjaliklarini xususiylashtirish ayniqsa sust kechdi, paxtakorlarning hal qilinmagan qarzlari 2006-yilda ham muammo boʻlib qoldi. 2000-yillarning boshlarida asosiy ekinlar paxta (2004-yilda ekin maydonlarining uchdan bir qismini egallagan, ammo shu sanadan keyin kamaydi), don (asosan bugʻdoy), kartoshka, sabzavotlar (asosan piyoz va pomidor), meva va guruch edi. Mamlakatda paxta qishloq xoʻjaligiga ham, milliy iqtisodiyotga ham muhim hissa qoʻshadi. Paxta qishloq xoʻjaligi mahsulotlarining 60 % ini tashkil qiladi, qishloq aholisining 75 % ini boqadi va u uchun sugʻoriladigan ekin maydonlarining 45 % idan foydalaniladi[20]. Qishloq xoʻjaligida foydalaniladigan 8800 kvadrat kilometr yerning 80 % dan ortigʻi sugʻorishga bogʻliq. Tojikiston Qozogʻiston va Oʻzbekistondan gʻalla import qiladi[19].

Tojikistonda 2018-yilda yetishtirilgan qishloq xoʻjaligi mahsulotlari:

Bundan tashqari, boshqa qishloq xoʻjaligi mahsulotlari, masalan, oʻrik (31 ming tonna) ham kamroq miqdorda yetishtiriladi[21].

Oʻrmon xoʻjaligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tojikistonning 3 % i oʻrmonlar bilan qoplangan va ular asosan 1000 dan 3000 metrgacha boʻlgan balandliklarda joylashgan. Hech bir oʻrmon hududidan tijorat maqsadlarida foydalanish mumkin emas, ularning aksariyati davlat muhofazasidadir. Yog‘och ishlab chiqarish ahamiyatsiz darajada, biroq mahalliy aholi yog‘ochdan tashqari o‘rmon mahsulotlarini terib oladi[19][22].

Baliqchilik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tojikistonda daryolar va koʻllardan cheklangan miqdorda baliq ovlanadi, baʼzi baliqlar esa akvakultura orqali yetishtiriladi. 2003-yilda 158 tonna baliq ovlandi va 167 tonna baliq yetishtirildi[19].

Konchilik va foydali qazilmalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tojikiston boy oltin, kumush va surma konlariga ega. Eng yirik kumush konlari Sugʻd viloyatida joylashgan boʻlib, Tojikistonning eng yirik oltin qazib olish korxonasi ham shu yerda joylashgan. Rossiyaning Norilsk nikel kompaniyasi Bolshoy Kanimansurda yangi yirik kumush konini kashf qildi. Tojikistonda stronsiy, tuz, qoʻrgʻoshin, rux, flyuorit, simob ham qazib olinadi. Sovet davridagi muhim mineral boʻlgan uran mamlakatda maʼlum miqdorda saqlanib qolgan, ammo endi qazib olinmaydi. Qazib olinadigan yoqilg'i konlari koʻmir bilan cheklangan boʻlib, ulardan yiliga 30 000 tonnaga yaqin koʻmir qazib olinadi. Tojikistonning keng qamrovli alyuminiyni qayta ishlash sanoati butunlay import rudasiga bogʻliq tarzda rivojlanadi[19].

Sanoat va ishlab chiqarish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1990-yillarning oʻrtalarida Tojikistonda koʻpchilik sanoat sohalarining ishlab chiqarishi keskin kamaydi va keng amalga oshirilgan xususiylashtirishga qaramay, 2000-yillarning boshlarida sanoat juda sekin oʻsdi. 2006-yilda Tojikistondagi 700 ta yirik sanoat korxonalarining taxminan uchdan bir qismi toʻliq ishlamay qolgan, qolganlari esa 20 yoki 25 % quvvatda ishlagan. Buning sabablari eskirgan uskunalar, investitsiyalarning past darajasi va bozorlarning yetishmasligi edi. Sektorni jonlantirish uchun 2006-yilda hukumat ayrim korxonalarni qayta milliylashtirish masalasini koʻrib chiqdi. Tojikistonning yagona yirik ogʻir sanoati alyuminiyni qayta ishlash va kimyo sanoatidir. 2005-yilda alyuminiy ishlab chiqarish 6 % ga oshdi. Baʼzi kichik yengil sanoat korxonalari asosan mahalliy qishloq xoʻjaligi mahsulotlaridan foydalangan holda toʻqimachilik va qayta ishlangan oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqardi. Toʻqimachilik sanoati mamlakatda yetishtirilgan paxtaning qariyb 20 % ini qayta ishlaydi. Yengil sanoat ishlab chiqarishining kengayishi 2005-yilda yalpi ichki mahsulotning oʻsishiga sezilarli darajada hissa qoʻshdi. Taxminan yarmi davlatga tegishli boʻlgan qurilish sanoati kapital loyihalariga investitsiyalarning kamligi va xalqaro shartnomalarning bekor qilinishiga sabab boʻlgan sifatsiz qurilish mahsulotlaridan aziyat chekdi. Biroq, yangi infratuzilma loyihalari va uy-joy qurilishining koʻpayishi 2004-yildan 2005-yilgacha soha hajmini 60 % ga oshirdi[19]. Tojikiston Iqtisodiy tadqiqotlar instituti maʼlumotlariga koʻra, 2009-yil holatiga koʻra, mamlakatdagi sanoat korxonalari va fabrikalarining uchdan bir qismi nofaoldir. 2009-yilning birinchi olti oyida sanoat ishlab chiqarishi 13 % ga qisqardi, bu esa eksport daromadining 48 % ga qisqarishiga olib keldi.

Energiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tojikistonning Vaxsh va Panj kabi daryolari katta gidroenergetika salohiyatiga ega va hukumat ichki foydalanish hamda elektr energiyasini eksport qilish loyihalari uchun investitsiyalarni jalb etishga eʼtibor qaratdi. Tojikistonda dunyodagi ikkinchi eng baland toʻgʻon boʻlgan Nurek GESi joylashgan[23]. Mamlakatdagi Rossiyaning Inter RAO UES tomonidan boshqariladigan 670 megavatt (MVt) quvvatli Sangtuda 1 GESi 2008-yil 18-yanvarda ishga tushirilgan va 2009-yil 31-iyulda rasman foydalanishga topshirilgan[24][25][26][27]. Rivojlanish bosqichidagi boshqa loyihalar orasida Eronning Sangduta 2, Xitoyning SinoHydro kompaniyasining Zarafshon va Rogʻun elektr stansiyasi mavjud boʻlib, ular 335 metr (1,099 ft) balandlikda joylashib, agar qurib bitkazilsa, dunyodagi eng baland Nurek toʻgʻoni oʻrnini bosishi prognoz qilinmoqda[28]. Rogʻun GESi dastlab Rossiyaning Inter RAO UES kompaniyasi tomonidan qurilishi rejalashtirilgan edi, biroq kelishmovchiliklardan soʻng Rossiya bu toʻgʻon loyihasidan voz kechdi. 2010-yilda Eron sarmoyasi va Xitoy yordami bilan ishlab chiqarish qayta tiklandi[29][30][31]. Gidroenergetikadan tashqari, boshqa energiya resurslariga katta koʻmir konlari va tabiiy gaz hamda neftning kichikroq zaxiralari kiradi. 2010-yil dekabr oyida Rossiyaning Gazprom kompaniyasi Tojikistonning 50 yillik ichki iste’moli uchun yetarli bo‘lgan 60 milliard kubometr tabiiy gazga ega Sariqamish konida katta tabiiy gaz zaxiralari topilganini e’lon qildi. Milliy energetika kompaniyasi Barqi Tojik hisoblanadi[32].

Tojikiston Yevropa Ittifoqi INOGATE energetika dasturining hamkor-mamlakati boʻlib, u toʻrtta asosiy maqsadni oʻz ichiga oladi: energiya xavfsizligini oshirish, aʼzo davlatlarning energiya bozorlarini Yevropa Ittifoqining ichki energiya bozori tamoyillari asosida yaqinlashtirish, energiya sohasining barqaror rivojlanishini qoʻllab-quvvatlash va umumiy hamda mintaqaviy manfaatlarga ega boʻlgan energetika loyihalari uchun investitsiyalarni jalb qilish[33].

Xizmatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2000-yillarning boshlarida xizmat koʻrsatish sohasining umumiy ishlab chiqarishi barqaror ravishda oʻsib bordi. Tojikiston milliy banki tomonidan nazorat kuchaytirilgani, xorijiy institutlar ishtirokidagi cheklovlarning yumshatilgani va tartibga soluvchi islohotlar tufayli bank tizimi sezilarli darajada yaxshilandi. Tizimga 16 ta tijorat banki va markaziy bank yoki Milliy bank kiradi. Garchi prinsipial jihatdan aksariyat banklar xususiylashtirilgan boʻlsa-da, davlat tizimni oʻz nazorati ostida ushlaydi. 2003-yilda Tojikistonda xalqaro miqyosda yordam koʻrsatilgan qayta qurish dasturi yakunlandi. Mamlakatda banklar asosiy eʼtiborni davlat korxonalarini kreditlashga qaratgan holda tor doiradagi xizmatlarni koʻrsatadi. Tojikiston kapitalining atigi 10 % qismi bank tizimi orqali oʻtadi va kichik biznes egalari kamdan-kam hollarda banklardan qarz oladi.

Tojikiston milliy banki raisi Abdujabbor Shirinov 2013-yilning birinchi holatiga koʻra Tojikistonda 142 ta kredit tashkiloti, jumladan, 16 ta bank va 299 ta filial, ikkita nobank moliya instituti va 124 ta mikromoliya tashkiloti faoliyat koʻrsatayotganini maʼlum qildi[34].

Turizm

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tojikiston turizm sanoati fuqarolar urushi tufayli barham topdi, ammo soʻnggi yillarda oʻzini tiklay boshladi. 2018-yilda Britaniya sayohatchilar jamiyati Tojikistonni dunyodagi eng qiziqarli sarguzasht sayohat yo‘nalishlari orasida 7-o‘ringa loyiq deb topdi[35]. Mamlakatning Turizmni rivojlantirish qoʻmitasi bu e’tirofga javoban „Tojikistonning Britaniya sayohatchilar jamiyatining sarguzasht sayohatlari boʻyicha 20 ta eng yaxshi yoʻnalishlar roʻyxatiga kiritilgani mamlakatda turizm rivojlanayotganidan dalolat beradi“, deb taʼkidladi[36].

Ishchi kuchi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2003-yilda Tojikistonning faol ishchi kuchi 3,4 million kishini tashkil etgan boʻlib, ulardan 64 % qismi qishloq xoʻjaligida, 24 % qismi xizmat koʻrsatish va 10 % qismi sanoat hamda qurilish sohalarida band boʻlgan. 2000-yillarning boshlarida pasayib ketganidan soʻng, davlat xizmatchilarining real ish haqi 2004— va 2005-yillarda yana oshirildi. Davlat xo‘jaliklarining hukmronligi davom etayotgani sababli ishchilarning aksariyati davlat xizmatchilaridan iborat, ammo faqat ozchilik qismi to‘liq ish haqi oladi. Yuqori ishsizlik darajasi tufayli 2006-yilda taxminan 700 000 ishchi Rossiya va boshqa mamlakatlarda mavsumiy yoki doimiy ish topdi. Ularning 2005-yilda 600 million dollarga baholangan pul oʻtkazmalari Tojikistonda muhim iqtisodiy resurs hisoblanadi; 2004-yilda uy xoʻjaliklarining taxminan 15 % qismining iqtisodiyoti asosan ushbu toʻlovlarga bogʻliq edi. 2009-yilning may oyida tojikistonliklarga pul oʻtkazmalari 525 million dollargacha kamaydi, bu oʻtgan yilga nisbatan 34 % ga qisqargan miqdor edi. 2008-yilgi moliyaviy inqirozdan avval Tojikistonga 1,5 millionga yaqin chet ellik ishchilar pul joʻnatishgan. 2006-yilda oʻrtacha ish haqi oyiga 27 AQSh dollarini tashkil etdi. Mamlakatda 2006-yilda milliy ishsizlik darajasi norasmiy ravishda 40 % ga baholangan edi, ammo qishloq joylarida ishsizlik 60 % dan oshdi. Ishsizlik janubiy Xatlon viloyatida shimoliy Sugʻd viloyatiga qaraganda yuqoriroq darajada edi[19]. 2009-yilda bir kishi uchun bir soatlik oʻrtacha ish haqi 0,66 dollarni tashkil etdi. Tojikistonning norasmiy bandlik sektori AQSh Mehnat Departamentining Bolalar mehnati yoki majburiy mehnat orqali ishlab chiqarilgan mahsulotlar roʻyxatiga koʻra, mamlakat paxta sanoatida ham bolalar mehnatidan, ham majburiy mehnatdan foydalanayotgani xabar qilingan.

Valyuta, valyuta kursi va inflyatsiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2000-yilda 1995-yildan beri muomalada bo‘lgan Tojikiston rubli somoniyga (SM) almashtirildi. 2022-yil mart oyi holatiga koʻra, 1 AQSh dollari 11,2 somoniyga teng. Butun postsovet davrida inflyatsiya iqtisodiy oʻsish va turmush darajasini yaxshilashga jiddiy toʻsiq boʻlib kelgan. 2001—2003-yillar davomida Tojikistonda inflyatsiya darajasi mos ravishda 33 %, 12,2 % va 16,3 % boʻlgan boʻlsa, 2004-yilda bu koʻrsatkich 6,8 % ga tushdi, 2005-yilda esa 7,1 % ni tashkil etdi. 2006-yil oxirida inflyatsiya 10 % ga yaqinlashdi. 2007-yil uchun qilingan rasmiy prognozda u 7 % ni tashkil etdi[19].

Davlat byudjeti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2004-yil ketma-ket uch yillik byudjet profitsitidan soʻng mamlakatda birinchi byudjet taqchilligi yili kuzatildi, bu esa oʻz navbatida 1997-yildan 2000-yilgacha boʻlgan toʻrt yillik taqchillikning davomi boʻldi. 2005-yilda byudjet daromadlari jami 442 million AQSh dollarini (soliq yigʻishning yaxshilanishi hisobiga), xarajatlari esa 542 million AQSh dollarini tashkil etdi va kamomad 100 million AQSh dollariga teng boʻldi. 2007-yilgi tasdiqlangan davlat byudjeti daromadlari 926 million AQSh dollari va xarajatlari 954 million AQSh dollari miqdorida belgilangan boʻlib, 28 million dollarlik kamomad kelib chiqqan[19].

Tashqi iqtisodiy aloqalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tojikiston eksporti 2006-yil

Sobiq Sovet Ittifoqi davrida Tojikiston oʻz bozorlarini sobiq Sovet respublikalarinikidan sezilarli darajada oʻzgartirdi; 2005-yilda jami eksportning 80 % dan ortigʻi Mustaqil Davlatlar Hamdoʻstligi (MDH)dan tashqaridagi mijozlarga, shu jumladan 70 % dan ortigʻi Yevropa Ittifoqi (YI) va Turkiya mamlakatlariga yuborildi. Biroq, Tojikistonga oziq-ovqat va energiyaning katta qismi MDH davlatlaridan import qilinganligi sababli, 2005-yilda umumiy savdo faoliyatining atigi 53 % ga yaqini MDHdan tashqarida boʻlgan. 2005-yilda Tojikiston eksportining asosiy xaridorlari eksport qiymati boʻyicha Niderlandiya, Turkiya, Rossiya, Oʻzbekiston, Latviya va Eron boʻlgan. Eksport qiymatining yarmidan koʻprogʻini tashkil etuvchi alyuminiydan tashqari, asosiy eksport tovarlari paxta, elektr energiyasi, meva, oʻsimlik moylari va toʻqimachilik mahsulotlaridir. 2005-yilda Tojikiston importining eng yirik yetkazib beruvchilari import qiymati boʻyicha Rossiya, Qozogʻiston, Oʻzbekiston, Ozarbayjon, Xitoy va Ukraina boʻlgan. Ushbu import reytinglari asosan Tojikiston qoʻshnilaridan sotib oladigan yoqilgʻi va elektr energiyasining yuqori qiymati bilan belgilanadi. Yana bir muhim import qilinadigan mahsulot alyuminiy sanoatini xomashyo bilan taʼminlaydigan alyuminiy oksidi hisoblanadi. Alyuminiy oksidining asosiy yetkazib beruvchilari Ozarbayjon, Qozogʻiston va Ukrainadir[19].

Tojikiston butun postsovet davrida savdo taqchilligidan aziyat chekkan edi. 2003-yilda taqchillik 97 million AQSh dollarini tashkil etdi, bu 705 million AQSh dollari miqdoridagi eksport va 802 million AQSh dollari miqdoridagi importga asoslangan koʻrsatkichdir. Mamlakatda 2004-yilda eksport 736 million AQSh dollarini, import esa 958 milliard AQSh dollarini tashkil etib, 222 million AQSh dollari miqdorida savdo kamomadini keltirib chiqardi. 2005-yilda taqchillik yana koʻpayib, 339 million AQSh dollariga yetdi, buning sababi asosan paxta eksportining qisqarishi va tovarlarga ichki talabning oshishi bilan bogʻliq edi[19].

2005-yilda joriy hisob taqchilligi 1990-yillarning oxiridan boshlab umumiy pasayish tendensiyasini koʻrsatgan holda 86 million AQSh dollarini tashkil etdi. 2006— va 2007-yillardagi joriy hisob taqchilligi YaIMning 4,5 qismini yoki 2006-yilda taxminan 90 million AQSh dollarini tashkil etdi. 2005-yilda umumiy toʻlov balansi 14 mlillion AQSh dollarini, 2006-yil uchun umumiy toʻlov balansi 8 mlillion AQSh dollarini keltirib chiqardi[19].

2006-yil oxirida Tojikistonning tashqi qarzi 830 million AQSh dollarini tashkil etgan boʻlib, uning katta qismi uzoq muddatli xalqaro qarzlardir. Bu miqdor 1990-yillar va 2000-yillarning boshlarida davlatning qarz olish siyosati tufayli barqaror ravishda oʻsib bordi. 2004-yilda Tojikiston Norak kosmik kuzatuv stansiyasiga egalik qilish huquqini Rossiyaga berish orqali tashqi qarzining qariyb 20 % qismini yoʻqotdi. 2006-yilga kelib esa, qarzni qayta taqsimlash bo‘yicha olib borilgan muzokaralar natijasida qarz miqdori yalpi ichki mahsulotga nisbatan uchdan ikki qismga kamaytirildi[19].

2000-yillar boshida siyosiy va iqtisodiy beqarorlik, korrupsiya, ichki moliyaviy tizimning yomonligi va Tojikistonning geografik izolyatsiyasi tufayli mamlakatga toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar kirib kelish darajasi pastligicha qoldi. Korxonalarni tashkil etish deyarli har doim mansabdor shaxslarga pora berishni talab qildi va koʻpincha hukumat bu uchun tadbirkorlarning qarshiliklariga duch keldi. Xorijiy sarmoya va texnologiyalarni jalb qilish uchun Tojikiston erkin iqtisodiy zonalar tashkil etishni taklif qildi, ularda firmalar soliqlar, yigʻimlar va bojxona toʻlovlari boʻyicha imtiyozlarga ega boʻladi. 2004-yilda parlament erkin iqtisodiy zonalar toʻgʻrisidagi qonun[37] va 2008-yilda Panj va Sugʻd erkin iqtisodiy zonasi hududini tashkil etish toʻgʻrisidagi farmonni qabul qildi[38]. 2003-yilda toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar jami 41 millionni tashkil etdi. 2004-yilda Rossiya bilan qarzni qisqartirish boʻyicha bitim tufayli u 272 million AQSh dollariga koʻtarildi. 2005-yilning birinchi yarmida bu koʻrsatkich 16 million AQSh dollarini tashkil etdi. 2005-yildan boshlab Rossiyaning Rusal alyuminiy kompaniyasi Vaxsh daryosidagi Rogʻun GESi qurilishini yakunlash va Tursunzoda zavodida alyuminiy ishlab chiqarishni kengaytirish boʻyicha faoliyatini qayta boshladi. Ushbu zavod 2007-yilda Rusalga sotilishi rejalashtirilgan edi. Shuningdek, 2005-yilda Rossiya va Eron Vaxsh daryosidagi Sangtuda GESi loyihasini qayta tikladi. Rossiyaning tabiiy gaz monopolisti boʻlgan Gazprom 2006-yilda 7 million dollar sarflaganidan soʻng, 2007-yilda Tojikistonda neft va gazni qidirish uchun 12 million AQSh dollari ajratdi. 2005-yilda Rossiyaning VimpelCom telekommunikatsiya kompaniyasi Tojikistonning Tacom uyali aloqa kompaniyasining nazorat paketini sotib oldi. 2006-yildan boshlab Turkiya mamlakatdagi hashamatli mehmonxona va paxtani qayta ishlash zavodiga sarmoya kiritishni rejalashtirgan[19].

JST

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tojikiston 2013-yil 2-mart kuni Jahon savdo tashkilotiga (JST) aʼzo boʻlib, tashkilotga aʼzo boʻlgan 159-davlatga aylandi. Tojikistonning tashkilotga qoʻshilishi boʻyicha Ishchi guruh Bosh kengash tomonidan 2001-yil 18-iyulda tuzilgan. Tojikiston aʼzolik boʻyicha muzokaralarni 2012-yil 26-oktyabrda, Ishchi partiya qoʻshilish paketini qabul qilgan paytda yakunladi. 2012-yil 10-dekabrda Bosh kengash aʼzolikni tasdiqladi. Ishchi guruh 2011-yil iyul oyida Tojikistonning tashqi savdo rejimini tekshirishni davom ettirish uchun oltinchi yigʻilishini oʻtkazdi. Bozorga kirish boʻyicha ikki tomonlama muzokaralar doirasida Tojikiston Tailandning qoʻllab-quvvatlashiga erishish uchun muzokaralarda oshxona jihozlari, muzlatgichlar, pechlar va suv isitgichlariga tariflarni pasaytirishga rozi boʻldi. Avvalroq Tojikiston hukumati Yaponiya bilan muzokaralarni yakunlaganini va 2012-yil 31-iyulda imzolangan kelishuvga koʻra, mamlakat uning qo‘shilishini qo‘llab-quvvatlashiga kelishilganini bildirgan edi[39].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „World Economic Outlook Database, April 2019“. IMF.org. International Monetary Fund. Qaraldi: 29-sentabr 2019-yil.
  2. ↑ „World Bank Country and Lending Groups“. datahelpdesk.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 29-sentabr 2019-yil.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 „World Economic Outlook Database, October 2019“. IMF.org. International Monetary Fund. Qaraldi: 16-noyabr 2019-yil.
  4. ↑ „Global Economic Prospects, June 2020“. openknowledge.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 16-iyun 2020-yil.
  5. ↑ „Poverty headcount ratio at national poverty lines (% of population) - Tajikistan“. data.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 21-mart 2020-yil.
  6. ↑ Bank, World (9-aprel 2020-yil). „Europe Central Asia Economic Update, Spring 2020 : Fighting COVID-19“. openknowledge.worldbank.org. World Bank. 73, 74-bet. Qaraldi: 9-aprel 2020-yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  7. ↑ „GINI index (World Bank estimate) - Tajikistan“. data.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 21-mart 2020-yil.
  8. ↑ „Human Development Index (HDI)“. hdr.undp.org. HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. Qaraldi: 11-dekabr 2019-yil.
  9. ↑ „Inequality-adjusted Human Development Index (IHDI)“. hdr.undp.org. HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. Qaraldi: 11-dekabr 2019-yil.
  10. ↑ „Ease of Doing Business in Tajikistan“. Doingbusiness.org. Qaraldi: 24-noyabr 2017-yil.
  11. ↑ „Export Partners of Tajikistan“. The Observatory of Economic Complexity (2019). Qaraldi: 19-iyun 2021-yil.
  12. ↑ „Import Partners of Tajikistan“. The Observatory of Economic Complexity (2019). Qaraldi: 19-iyun 2021-yil.
  13. ↑ „Tajikistan“. Encyclopædia Britannica. Qaraldi: 29-oktabr 2019-yil.
  14. ↑ „Addicted“. the Economist (21-aprel 2012-yil). Qaraldi: 17-oktabr 2016-yil.
  15. ↑ „BBC's Guide to Central Asia“. BBC News (20-iyun 2005-yil). Qaraldi: 1-noyabr 2006-yil.
  16. ↑ President attempts to give Tajikistan a cultural makeover (Wayback Machine saytida 2014-04-13 sanasida arxivlangan) EurasiaNet
  17. ↑ „GDP per capita in current US dollars per person“. EarthTrends. 2008-yil 31-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1-noyabr 2006-yil.
  18. ↑ „Report for Selected Countries and Subjects“ (inglizcha). Imf.org. Qaraldi: 8-sentabr 2018-yil.
  19. ↑ 19,00 19,01 19,02 19,03 19,04 19,05 19,06 19,07 19,08 19,09 19,10 19,11 19,12 19,13 Tajikistan country profile. Library of Congress Federal Research Division (January 2007). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  20. ↑ „Tajikistan: Over 392.5 thousand tons of cotton picked in Tajikistan“. BS-AGRO (12-dekabr 2013-yil). 20-dekabr 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan.
  21. ↑ „Tajikistan production in 2018, by FAO“.
  22. ↑ „Forestry Sector Analysis of the Republic of Tajikistan“. Naturalresources-centralasia.org. 2019-yil 11-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2-oktabr 2018-yil.
  23. ↑ „Highest Dams (World and U.S.)“. ICOLD World Register of Dams (1998). 2008-yil 5-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-mart 2008-yil.
  24. ↑ „Первая очередь Сангтудинской ГЭС в Таджикистане будет запущена 18 января (First stage of the Sangtuda HPS launched on 18 January)“ (ruscha). Vesti (25-dekabr 2007-yil). 5-aprel 2008-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-mart 2008-yil.
  25. ↑ „Sangtuda-1 HPS launched on January 18, 2008“. Today Energy (5-yanvar 2008-yil). 16-yanvar 2009-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-mart 2008-yil.
  26. ↑ Roman Kozhevnikov, Anastasia Onegina. „Russia boosts C.Asia ties, opens plant in Tajikistan“. Reuters (31-iyul 2009-yil). 2020-yil 17-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4-avgust 2009-yil.
  27. ↑ „In Tajikistan, started Sangtuda HPP-1“. Market Analysis (31-iyul 2009-yil). 11-avgust 2009-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-avgust 2009-yil.
  28. ↑ Richard Foltz, A History of the Tajiks: Iranians of the East, London: Bloomsbury, 2019, p. 161.
  29. ↑ „Iran participates in power plant project in Tajikistan“. IRNA (24-aprel 2007-yil). 28-aprel 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-mart 2008-yil.
  30. ↑ „Chinese To Build Tajik Hydroelectric Plant“. Radio Free Europe / Radio Liberty (18-yanvar 2007-yil). Qaraldi: 8-mart 2008-yil.
  31. ↑ „РАО "ЕЭС России" построит "Рогунскую ГЭС" в Таджикистане (RAO UES to construct Rogun HPS in Tajikistan)“ (ruscha). EnergyLand.info (14-sentabr 2007-yil). 29-aprel 2008-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-mart 2008-yil.
  32. ↑ „Asia Times Online“. Atimes.com. 2011-yil 15-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2-oktabr 2018-yil.
  33. ↑ „INOGATE“. Inogate.org. 2019-yil 18-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2-oktabr 2018-yil.
  34. ↑ „Tajikistan ready for coming of new foreign banks, says Tajik central bank head - Tajikistan News ASIA-Plus“. News.tj. 2014-yil 6-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2-oktabr 2018-yil.
  35. ↑ Planet. „Pakistan rated top destination by the British Backpacker Society“ (inglizcha). Lonelyplanet.com. Qaraldi: 24-may 2018-yil.
  36. ↑ „Tajikistan ranked 7th place in the top 20 adventure travel destinations of the world“ (inglizcha). AzerNews.az (4-yanvar 2018-yil). Qaraldi: 24-may 2018-yil.
  37. ↑ Law of the Republic of Tajikistan on free economic zones, „Archived copy“. 2012-yil 24-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6-noyabr 2010-yil. (in Russian)
  38. ↑ Decree on creating free economic zones „Panj“ and „Sughd“, „Archived copy“. 2012-yil 14-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6-noyabr 2010-yil. (in Russian)
  39. ↑ „WTO - Tajikistan - Member information“. Wto.org. Qaraldi: 2-oktabr 2018-yil.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Tojikiston_iqtisodiyoti&oldid=5334462" dan olindi