Turk alifbosi
Turk alifbosi (alfabesi) turk tilini yozishda qoʻllanadi.Turk alifbosi 29 ta harfdan iborat boʻlib, ulardan yettitasi (Ç, Ğ, I, İ, Ö, Ş va Ü) lotin tilining fonetik talablariga muvofiq oʻzgartirilgan. Bu alifbo zamonaviy turkiy talaffuzni yuqori aniqlik va oʻziga xoslik bilan ifodalaydi. 1928-yilda Otaturk islohotlarining bir qismi sifatida joriy qilingan turk alifbosi hozirgi rasmiy alifbo va turli davrlarda qoʻllangan bir qator alohida alifbolarning soʻnggisi hisoblanadi.
Turk alifbosi avvallari arab yoki kirill yozuvida yozilgan bir qancha turkiy tillarni rasmiy lotinlashtirish uchun namuna bo‘ldi, masalan, ozarbayjon (1991)[1], turkman (1993)[2] va yaqinda qozoq (2021)[3].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Dastlabki islohot takliflari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Maʼlum boʻlgan eng qadimgi turkiy alifbo oʻrxun yozuvi boʻlib, u qadimgi turkiy alifbo sifatida ham tanilgan.Uning saqlanib qolgan birinchi dalillari VII asrga toʻgʻri keladi. Umuman olganda, turkiy tillar turli xil alifbolarda, jumladan, uygʻur, kirill, arab, yunon, lotin va boshqa Osiyo yozuv tizimlarida yozilgan.
Turk tili 1000 yildan ortiq vaqt davomida arab yozuvining turkcha shakli yordamida yozilgan.Turk tili koʻplab arab va fors lugʻatini oʻzida mujassam etgan asarlarni yozish uchun unchalik mos emas edi, chunki uning imlosi fonetik boʻlmagan va shuning uchun ularni yodlash kerak edi. Bu esa oʻrganuvchilar uchun jiddiy toʻsiq yaratdi. Talabalar nafaqat baʼzi arab va fors soʻzlarining imlosini bashorat qilishda qiyinchiliklarga duch kelishlari, balki bu soʻzlarning baʼzilari umumiy nutqda juda kam qoʻllanganligi sababli ularning imlosi talabalarning ongida qayd etilmagan. Biroq, u lugʻatning turkiy qismiga ancha mos edi. Garchi Usmonli turk tili hech qachon qonun qarori bilan rasman standartlashtirilmagan boʻlsa-da, turkiy soʻzlar ular bilan bogʻliq boʻlgan de-fakto tizimli imlo qoidalariga ega boʻlib, oʻqish va yozishni osonlashtirdi. Kamdan-kam hollarda turkiy soʻz yod olinishi kerak boʻlgan notoʻgʻri imloga ega boʻlib, koʻpincha sharqiy shevalar, ozarbayjon va turkman dialektlarining nutqini kuzatish orqali tasdiqlanadigan dialektal yoki tarixiy fonetik asos mavjud edi. Arab tili undoshlarga boy, unlilar jihatidan kambag‘al bo‘lsa, turk tili buning aksi. Shunday qilib, yozuv baʼzi turkiy unlilarni farqlashda yetarli emas edi va oʻquvchi maʼlum soʻzlarni farqlash uchun kontekstga tayanishga majbur boʻldi. XIX asrda telegrafning joriy etilishi arab yozuvidagi qoʻshimcha zaifliklarni ochib berdi, garchi bu bosmaxona va Usmonli turk klaviaturasi yozuv mashinkalaridagi yutuqlar tufayli maʼlum darajada kuchaygan boʻlsa-da.
Turkiy qipchoq quman tili lotin alifbosida, masalan, Codex Cumanicusda yozilgan .
Baʼzi turk islohotchilari lotin yozuvini qabul qilishni Otaturk islohotlaridan ancha oldin ilgari surdilar. 1862-yilda, islohotning dastlabki davrida, davlat arbobi Munuf Posho alifboni isloh qilish tarafdori edi. XX asr boshlarida xuddi shunday takliflar „ Yosh turklar“ harakati bilan bogʻliq boʻlgan bir qancha yozuvchilar, jumladan Husayin Cahit, Abdullah Cevdet va Jalol Nuriy tomonidan ham ilgari surilgan edi. Bu masala 1923-yilda yangi tashkil etilgan Turkiya Respublikasining birinchi Iqtisodiy Kongressida yana ko‘tarilib, bir necha yil davom etishi kerak bo‘lgan jamoatchilik muhokamasiga sabab bo‘ldi.
Arab yozuvidan uzoqlashishga konservativ va diniy unsurlar qattiq qarshilik ko‘rsatdi. Yozuvni rimiylashtirish Turkiyani keng islom olamidan ajratib, „xorijiy“ (yaʼni Yevropa) o‘ringa qo‘yishi taʼkidlangan edi.Boshqalar esa amaliy asosda romanlashtirishga qarshi chiqdilar. Oʻsha paytda turkiy fonemalarga mos keladigan lotin yozuvining mos moslashuvi yoʻq edi. Baʼzilar turkcha unlilarni yaxshiroq ifodalash uchun arab yozuvini qoʻshimcha belgilar bilan oʻzgartirish yaxshiroq variant boʻlishi mumkinligini taxmin qilishdi[4]. 1926-yilda esa Sovet Ittifoqi tarkibidagi turkiy respublikalar lotin yozuviga o‘tishi Turkiyadagi islohotchilarga katta turtki berdi.
Turkiyzabon armanlar asrlar davomida Muqaddas Injil va boshqa kitoblarni turk tilida yozish uchun Mesrobiy (arman) yozuvidan foydalanganlar. Zamonaviy turk alifbosini ixtiro qilgan lingvistik guruh tarkibiga Agop Dilaçar kabi bir qancha arman tilshunoslari kirgan[5]. Karamanli turk tili ham xuddi shunday, yunon alifbosi shakli bilan yozilgan.
Zamonaviy turk alifbosining kiritilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Hozirgi 29 harfli turk alifbosi Turkiya Respublikasi asoschisi Mustafo Kamol Otaturkning shaxsiy tashabbusi bilan yaratilgan. Bu Otaturk islohotlarining madaniy qismidagi hokimiyatni mustahkamlash ortidan kiritilgan muhim qadam edi[6].Respublika Xalq partiyasi tomonidan boshqariladigan bir partiyaviy davlatni oʻrnatgan Otaturk alifboda tub islohotlarni amalga oshirishga qarshi oldingi qarshiliklarni chetga surib qoʻyishga muvaffaq boʻldi. U 1928-yilning iyulida rejalarini eʼlon qildi va Til komissiyasini tuzdi (Dil Encümeni)[7].Ushbu komissiya quyidagi aʼzolardan iborat[8]:
- Ragip Hulusi Oʻzden
- Ibrahim Grantay
- Ahmet Jevat Emre
- Mehmet Emin Erişirgil
- Ihsan Sungu
- Avni Boshman
- Falih Rifki Atay
- Ruşen Eşref Ünaydın
- Yakup Kadri Karaosmanoğlu
- Ali Hayder Taner
Komissiya lotin yozuvini turk tilining fonetik talablariga moslashtirishga mas’ul edi. Komissiya lotin alifbosi eski Usmonli yozuvini yangi shaklga oʻtkazishdan koʻra, soʻzlashuvchi turk tilining haqiqiy tovushlarini aks ettirish uchun ishlab chiqilgan[9].
Otaturkning oʻzi komissiyada shaxsan ishtirok etgan va oʻzgarishlarni ommaga etkazish uchun „alifbo safarbarligini“ eʼlon qilgan. U mamlakat boʻylab yangi yozuv tizimini tushuntirib, yangi alifboni tez oʻzlashtirishni ragʻbatlantirdi[9]. Til komissiyasi besh yillik oʻtish davrini taklif qildi. Otaturk buni juda uzoq vaqt sifatida qabul qildi va uni uch oyga qisqartirdi[10]. Oʻzgartirish Turkiya Respublikasining 1928-yil 1-noyabrda qabul qilingan 1353- sonli „Turk alifbosini qabul qilish va joriy etish toʻgʻrisida“gi qonuni bilan rasmiylashtirildi[11][12]. 1928-yil 1-dekabrdan boshlab gazetalar, jurnallar, kinofilmlardagi subtitrlar, reklama va lavhalar yangi alifbodagi harflar bilan yozila boshlandi. 1929-yil 1- yanvardan boshlab yangi alifbodan foydalanish barcha ommaviy axborot vositalarida, shuningdek, banklar, siyosiy yoki ijtimoiy tashkilotlarning ichki aloqalarida majburiy boʻldi. 1929-yil 1-yanvardan boshlab kitoblar ham yangi alifboda chop etilishi kerak edi. Aholiga 1929-yilning 1-iyuniga qadar muassasalar bilan muomalada eski alifbodan foydalanishga ruxsat berildi[13].
Oʻsha paytda Fransiya nazorati ostida boʻlgan va keyinchalik Turkiyaga qoʻshiladigan Aleksandretta Sanjagida (hozirgi Hatay viloyati) mahalliy turkiy gazetalar faqat 1934-yilda lotin alifbosiga oʻtgan[14].
Islohotlar xususiy nashriyot sektorini ragʻbatlantirish va mustahkamlashga qaratilgan 1934-yilda chiqarilgan "Mualliflik huquqi toʻgʻrisida"gi qonun bilan ham mustahkamlandi. 1939-yilda Anqarada mualliflik huquqi, matbaa, savodxonlik darajasini oshirish borasidagi yutuqlar va ilmiy nashrlar kabi masalalarni muhokama qilish uchun 186 deputat ishtirokida Birinchi Turk nashrlari kongressi tashkil etildi.
Siyosiy va madaniy jihatlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Islohotchilar taʼkidlaganidek, eski arab yozuvini oʻrganish yangi lotin alifbosiga qaraganda ancha qiyin boʻlgan[15]. Alifbo islohotidan soʻng savodxonlik darajasi haqiqatan ham sezilarli darajada oshdi, taxminan 10 % dan 90 % gacha, lekin bu oʻsishga boshqa koʻplab omillar ham hissa qoʻshgan, masalan, 1932-yilda Turk Til Jamiyatining tashkil etilishi, Maorif Vazirligining kampaniyalari, butun mamlakat boʻylab Xalq taʼlimi markazlarining ochilishi va Otaturkning savodxonlik kampaniyalaridagi shaxsiy ishtiroki.
Otaturk ham islohotning ramziy maʼnosi turk millatining „oʻz yozuvi va mentaliteti bilan jahon sivilizatsiyasi tomonida ekanligini koʻrsatish“ ekanligini izohladi[16]. Turkiyaning ikkinchi prezidenti İsmet Inönü lotin alifbosini qabul qilish sababini yana bir bor tushuntirdi:
Alifbo islohotini o‘qish va yozish qulayligi bilan bog‘lab bo‘lmaydi. Bu Enver Poshoning maqsadi edi. Biz uchun alifbo islohotining katta taʼsiri va foydasi shundan iboratki, u madaniy islohotlarga yo‘lni yengillashtirdi. Biz arab madaniyati bilan aloqamizni muqarrar ravishda yo‘qotdik[17].
Harflar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Quyidagi jadvalda turkcha harflar xalqaro fonetik alifboda ularga mos keladigan tovushlar bilan keltirilgan.
| Bosh
harf |
Kichik
harf |
Nomi | Oʻqilishi | Mavjud |
|---|---|---|---|---|
| A | a | a | /aː/ | /a/ |
| B | b | be | /beː/ | /b/ |
| C | c | ce | /d͡ʒeː/ | /d͡ʒ/ |
| Ç | ç | çe | /t͡ʃeː/ | /t͡ʃ/ |
| D | d | de | /deː/ | /d/ |
| E | e | e | /eː/ | /e/ |
| F | f | fe | /feː/ | /f/ |
| G | g | ge | /ɟeː/ | /ɡ/, /ɟ/ |
| Ğ | ğ | (yumshoq) ge | /jumuˈʃak ɟeː/ | ([ː], [.], [j]) |
| H | h | he, ha, haş | /heː/, /haː/ | /h/ |
| I | ı | ı | /ɯː/ | |
| İ | i | i | /iː/ | /i/ |
| J | j | je | /ʒeː/ | /ʒ/ |
| K | k | ke, ka | /ceː/, /kaː/ | /k/, /c/ |
| L | l | le | /leː/ | /ɫ/, /l/ |
| M | m | me | /meː/ | /m/ |
| N | n | ne | /neː/ | /n/ |
| O | o | o | /oː/ | /o/ |
| Ö | ö | ö | /œː/ | /œ/ |
| P | p | pe | /peː/ | /p/ |
| R | r | re | /ɾeː/ | /ɾ/ |
| S | s | se | /seː/ | /s/ |
| Ş | ş | şe | /ʃeː/ | /ʃ/ |
| T | t | te | /teː/ | /t/ |
| U | u | u | /uː/ | /u/ |
| Ü | ü | ü | /yː/ | /y/ |
| V | v | ve | /veː/ | /v/ |
| Y | y | ye | /jeː/ | /j/ |
| Z | z | ze | /zeː/ | /z/ |
| Q | q | kû, kü | /cuː/, /cyː/ | — |
| W | w | çift ve | /t͡ʃift veː/ | — |
| X | x | iks | /ics/ | — |
29 ta harfdan sakkiztasi unlilar (A, E, I, İ, O, Ö, U, Ü); qolgan 21 tasi undosh tovushlardir.
Nuqtali va nuqtasiz I turkiy tilda bir-biridan farq qiluvchi harflar boʻlib, ⟨i⟩ katta harf bilan yozilganda ⟨İ⟩ boʻladi, ⟨I⟩ ⟨ı⟩ ning bosh shaklidir.
Turk tilida, shuningdek, ⟨â⟩ va ⟨û⟩ orqa unlilari ustiga ⟨k⟩, ⟨g⟩ yoki ⟨l⟩ dan soʻng, bu undoshlar /c/, /ɟ/ va /l/ (/k/, /ɡ/ va /ɫ/ oʻrniga) ni bildirganda sirkumfleks qoʻshadi.
- â /aː/ uchun va â dan oldingi undoshning palatallashganligini bildirish uchun; masalan kâr /caɾ/ „foyda“ degan maʼnoni anglatadi, kar esa /kaɾ/ „qor“ degan maʼnoni anglatadi.
- î /iː/ uchun (palatizatsiya nazarda tutilmagan, ammo unlining talaffuzini uzaytiradi).
- û /uː/ palatalisatsiyani bildiradi.
Bu harflardagi uzunlik farqi Usmonli turk davridagi eski arab va fors tillaridan olingan, ularning aksariyati tildan olib tashlangan. Mahalliy turkiy soʻzlarda unli tovush uzunligi farq qilmaydi va ular uchun sirkumfleks faqat palatalizatsiyani koʻrsatish uchun ishlatiladi.
Turkcha imlo juda muntazam boʻlib, soʻzning talaffuzi odatda yozilishi bilan aniqlanadi.
Oʻziga xos xususiyatlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Nuqtali va nuqtasiz I alohida harflar boʻlib, ularning har biri oʻzining katta va kichik harflariga ega. I ning kichik shakli ı, İ ning kichik shakli esa i hisoblanadi (Alifboni oʻrnatuvchi asl qonunda nuqtali I nuqtasiz I dan oldin kelgan; endi ularning oʻrni teskari.)[6].
Majburiy boʻlmagan sirkumfleks urgʻu „â“, „î“ va „û“ bilan har xil maʼnoga ega, ammo yozilishi bir xil boʻlgan soʻzlarning maʼnosini ajratish yoki oldingi undoshning palatalizatsiyasini koʻrsatish uchun ishlatilishi mumkin (masalan, kar /kaɾ/ „qor“, kâr /caɾ/ „ foyda“ degan maʼnoni anglatadi). Keng unlilar arab tilidan olingan.
Dasturiy taʼminotni ishlab chiqishda turk alifbosi, ayniqsa, i ning navlari va ularning kichik va katta harfli versiyalari tufayli maxsus mantiqni talab qilishi bilan mashhur hisoblanadi[18]. Bu Turk-I muammosi deb ataldi[19].
Klaviatura tartibi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Shaxsiy kompyuterlar uchun turkcha klaviaturaning standart sxemalari quyidagicha:
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Dooley. „New Nation, New Alphabet: Azerbaijani Children's Books in the 1990s“ (en, az). Cotsen Children's Library. Princeton University WordPress Service (2017-yil 6-oktyabr). Qaraldi: 2017-yil 13-dekabr.
- ↑ Soyegov, M. New Turkmen Alphabet: several questions on its development and adoption (Wayback Machine saytida 2015-04-02 sanasida arxivlangan)
- ↑ Шаяхметова. „Kazakhstan Presents New Latin Alphabet, Plans Gradual Transition Through 2031“ (en). The Astana Times (2021-yil 1-fevral). Qaraldi: 2022-yil 2-sentyabr.
- ↑ Gürçağlar, Şehnaz Tahir. The politics and poetics of translation in Turkey, 1923-1960, pp. 53-54. Rodopi, 2008. ISBN 978-90-420-2329-1
- ↑ İrfan Özfatura: „Dilimizi dilim dilim… Agop Dilâçar“ (Wayback Machine saytida 2011-09-17 sanasida arxivlangan) (Turkish), Türkiye Gazetesi, April 3, 2011. Retrieved February 15, 2012
- ↑ 6,0 6,1 Yazım Kılavuzu, Dil Derneği, 2002 (the writing guide of the Turkish language)
- ↑ Nationalist Notes, TIME Magazine, July 23, 1928
- ↑ „Harf Devrimi“. dildernegi.org.tr. Dil Derneği. Qaraldi: 2019-yil 1-noyabr.
- ↑ 9,0 9,1 Zürcher, p. 189
- ↑ Gürçağlar, p. 55
- ↑ Aytürk, İlker (2008). "The First Episode of Language Reform in Republican Turkey: The Language Council from 1926 to 1931". Journal of the Royal Asiatic Society 18 (3): 281. doi:10.1017/S1356186308008511. ISSN 1356-1863. https://www.jstor.org/stable/27755954.
- ↑ „Tūrk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun“ (tr).
- ↑ Yilmaz. Becoming Turkish, 1st, Syracuse, New York, 2013 — 145-bet. ISBN 9780815633174.
- ↑ Michel Gilquin. D'Antioche au Hatay (fr). L'Harmattan, 2000 — 70-bet. ISBN 2-7384-9266-5.
- ↑ Toprak, Binnaz. Islam and political development in Turkey, p. 41. BRILL, 1981. ISBN 978-90-04-06471-3
- ↑ Karpat, Kemal H. „A Language in Search of a Nation: Turkish in the Nation-State“, in Studies on Turkish politics and society: selected articles and essays, p. 457. BRILL, 2004. ISBN 978-90-04-13322-8
- ↑ İsmet İnönü „2“, . Hatıralar (tr), August 2006 — 223-bet. ISBN 975-22-0177-6.
- ↑ „Turkish Java Needs Special Brewing | Java IoT“ (2017-yil 26-iyul). 2017-yil 26-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-mart.
- ↑ „Sorting and String Comparison“ (en). Microsoft. 2017-yil 17-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-mart.