Uygʻur lotin alifbosi
Uygʻur lotin alifbosi (Uygʻur : ạệygẖ ۇr lạtyyn yېẕy̱y, Uygʻur lotin Yëziqi, ULY, Uygʻur Latin Yeziqi) — lotin yozuviga asoslangan uygʻur tilining yordamchi alifbosi. Uygʻur tili asosan arab alifbosida, baʼzan esa kirill alifbosida yoziladi. Uygʻur tili turkiy til boʻlib, unda 25 million kishi soʻzlashadi (2016-yilda) asosan Xitoyning shimoli-gʻarbidagi Shinjon-Uygʻur avtonom rayonida rasmiy til hisoblanadi. Shinjonda uygʻur tili ommaviy axborot vositalarida, boshqa xalqlar orasida til sifatida ishlatiladi. Qozogʻiston va Oʻzbekistonda ham uygʻur tilida soʻzlashuvchilar jamiyatlari mavjud[1].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]ULY loyihasi 2001-yil iyul oyida Xitoy Xalq Respublikasining Shinjon Uygʻur avtonom rayoni (XUAR) Urumchi shahridagi Shinjon universitetida 2000-yilning noyabr oyida boshlangan beshinchi konferensiyada yakunlandi. 2008-yil yanvar oyida ULY loyihasi Shinjon-Uygʻur avtonom viloyati ozchiliklar tili va yozuvi ishchi qoʻmitasi tomonidan oʻzgartirildi[2].
ULYdagi harflar quyidagi tartibda:
| Bosh harf | A | E | B | P | T | J | CH | X | D | R | Z | ZH | S | SH | GH | F | Q | K | G | NG | L | M | N | H | O | U | Ö | Ü | W | Ë | I | Y |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kichik harf | a | e | b | p | t | j | ch | x | d | r | z | zh | s | sh | gh | f | q | k | g | ng | l | m | n | h | o | u | ö | ü | w | ë | i | y |
Maqsad
[tahrir | manbasini tahrirlash]ULY yaratuvchilari "taklif etilayotgan alifbo (fors-arab uygʻur alifbosi) oʻrnini bosmasligi va uning kiritilishi yozuv tizimining yangi islohoti boʻlmasligi kerakligini aniq taʼkidlagan. U faqat kompyuter bilan bogʻliq sohalarda yordamchi yozuv tizimi sifatida qoʻllanishi kerak.
Jamoatchilik fikri
[tahrir | manbasini tahrirlash]ULY ham internetda, ham Shinjon-Uygʻur muxtoriyatining rasmiy ommaviy axborot vositalarida keng jamoatchilik bilan aloqalarga ega edi, biroq rasmiy, keng koʻlamli islohot degan maʼnoni yoʻq qilishga urinishlariga qaramay, ULY bu maqsadga erisha oldi va jamoatchilik bundan ehtiyot boʻlmoqda. Lotin va arab tillari oʻrtasida yakkama-yakka yozishmalar boʻlishining ahamiyati diqqatga sazovordir.
Orfografiyalarni taqqoslash
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Turli orfografiyalar quyidagi jadvalda taqqoslanadi[3].
| Order | UAA | ULY | UKA | UYY |
|---|---|---|---|---|
| 01 | ئا | A a | А а | A a |
| 02 | ئە | E e | Ә ә | Ə ə |
| 03 | ب | B b | Б б | B b |
| 04 | پ | P p | П п | P p |
| 05 | ت | T t | Т т | T t |
| 06 | ج | J j | Җ җ | J j |
| 07 | چ | Ch ch | Ч ч | Q q |
| 08 | خ | X x | Х х | H h |
| 09 | د | D d | Д д | D d |
| 10 | ر | R r | Р р | R r |
| 11 | ز | Z z | З з | Z z |
| 12 | ژ | Zh zh | Ж ж | Ⱬ ⱬ |
| 13 | س | S s | С с | S s |
| 14 | ش | Sh sh | Ш ш | X x |
| 15 | غ | Gh gh | Ғ ғ | Ƣ ƣ |
| 16 | ف | F f | Ф ф | F f |
| 17 | ق | Q q | Қ қ | Ⱪ ⱪ |
| 18 | ك | K k | К к | K k |
| 19 | گ | G g | Г г | G g |
| 20 | ڭ | Ng ng | Ң ң | Ng ng |
| 21 | ل | L l | Л л | L l |
| 22 | م | M m | М м | M m |
| 23 | ن | N n | Н н | N n |
| 24 | ھ | H h | Һ һ | Ⱨ ⱨ |
| 25 | ئو | O o | О о | O o |
| 26 | ئۇ | U u | У у | U u |
| 27 | ئۆ | Ö ö | Ө ө | Ɵ ɵ |
| 28 | ئۈ | Ü ü | Ү ү | Ü ü |
| 29 | ۋ | W w | В в | W w/V v |
| 30 | ئې | Ë ë | Е е | E e |
| 31 | ئى | I i | И и | I i |
| 32 | ي | Y y | Й й | Y y |
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Uyghur (Уйғурчә / Uyghurche / ئۇيغۇرچە)“. https://omniglot.com. Qaraldi: 2-noyabr 2022-yil.
- ↑ Shinjang Til-Yëziq Komitëti Tetqiqat Merkizi „ug:ئۇيغۇر يېزىقىدىكى ھەرپلەرنى لاتىن ھەرپلىرى بىلەن ئىپادىلەش لايىھىسى“ [A Blueprint for the Transliteration of Uyghur Script to Latin Script] (ug) (2008). 1-dekabr 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ „Uyghur (Уйғурчә / Uyghurche / ئۇيغۇرچە)“. https://omniglot.com. Qaraldi: 2-noyabr 2022-yil.