Vapnyar konslageri

Vapnyar konslageri — 1941-yil oktabrdan 1943-yil oktabrgacha Vinnitsa viloyati Vapnyarka qishlogʻida mavjud boʻlgan Ruminiya konslageri.

Tarixi

2-jahon urushi boshlangach Ruminiya Ion Antonesku boshchiligida Axis mamlakatlari tomonida urushga kirdi va Sovet Ittifoqiga bostirib kirishda qatnashdi. Ruminiyaning nazorati Dnestr va Ukraina SSR tarkibiga kirgan viloyatlar ustidan kengaytirildi. Bu vaqtga kelib, 700 mahalliy yahudiy aholi qochib ketgan yoki fashistlar yoki ruminiya qoʻshinlari tomonidan oʻldirilgan. 1941-yil oktabr oyida ruminlar Vinnitsa viloyatining Vapnyarka qishlogʻida konslager tashkil qilishdi. Xuddi shu oyda minglab yahudiylar, asosan Odessadan lagerga olib kelingan. 200 ga yaqini tif epidemiyasidan vafot etgan; qolganlari esa Ruminiya jandarmeriyasi askarlari tomonidan qo‘riqlangan, keyinchalik ikki partiya bo‘lib lagerdan olib chiqilib, otib tashlandi.

1942-yilda Bukovinadan 150 yahudiy Vapnyarkaga keltirildi. Oʻsha yilning 16-sentyabrida lagerga 1046 ruminiyalik yahudiy keltirildi. Taxminan yarmi kommunistlar bilan hamkorlik qilganlikda gumonlanib uylaridan haydalgan, 554 kishi esa ularga nisbatan hech qanday aniq ayblovsiz qamoqqa tashlangan. Bu Ruminiya Ichki ishlar vaziri Dumitru Popeskuning bevosita nazorati ostidagi lagerga kelgan soʻnggi partiya boʻlib, uning maqomi keyinchalik siyosiy mahbuslar uchun konslagerga aylantirildi. Amalda, Vapnyarka yahudiy mahbuslari uchun konslager boʻlgan, chunki u yerda boshqa siyosiy gumondorlar saqlanmagan. Lagerdagi 1179 yahudiyning 107 nafari ayollar boʻlib, uch qator tikanli simlar bilan oʻralgan ikkita uyda joylashgan.

Yahudiy mahbuslar orasida Ruminiya Kommunistik partiyasining 130 aʼzosi, 200 nafar sotsial-demokratlar, shuningdek, trotskiy va sionistlar bor edi. Biroq, mahbuslarning aksariyati oʻzboshimchalik bilan hibsga olingan. Mahbuslar ichkarida ochlik eʼlon qilish, kasallik, ogʻir mehnat, jismoniy va ruhiy qiynoqlarga qaramay omon qolish uchun lager qoʻmitasini tuzganlar. Rasmiy qoʻmitadan tashqari, lagerda mahbuslarni ixtiyoriy ravishda tartib-intizomga rioya qilishga chaqirgan yashirin rahbarlik ham bor edi.

1942-yil sentyabrgacha lager komendanti Kostin Murgeskuning otasi Ion Murgesku edi, u „fashistlarga xayrixoh“ga edi. Ion Murgesku suv taʼminotiga qattiq cheklovlar qoʻydi. Lagerning qatʼiy tozalikda saqlab, mahbuslar tif epidemiyasini yengib oʻtishga muvaffaq boʻlishdi, ammo ular sifatsiz oziq-ovqatlardan aziyat chekkanlar. Mahbuslarga chorva uchun moʻljallangan yeguliklar berilgan. Chernivtsi shahridan doktor Artur Kessler boshchiligidagi mahbuslar orasidagi shifokorlar guruhi kasallikda latirizmning belgilari, ozuqa noʻxatlarida mavjud boʻlgan oksalildiaminopropion kislotasi tufayli spastik falaj bor degan xulosaga keldi. 1943-yil yanvariga kelib, yuzlab mahbuslar latirizmdan azob chekishdi. Mahbuslar ochlik eʼlon qilib, tibbiy yordam talab qilishgan. Natijada rasmiylar Buxarestdagi yahudiylarga yordam ko‘rsatish qo‘mitasiga ularni dori-darmon bilan taʼminlashga, mahbuslarning qarindoshlariga esa posilka jo‘natishiga ruxsat berildi. Faqat yanvar oyining oxirida asirlarga chorva ozuqasi berish toʻxtatildi, ammo 117 yahudiy umr boʻyi falaj boʻlib qoldi.

1943-yil mart oyida lagerda 427 yahudiy hech qanday sababsiz qamalganligi aniqlandi. Ular Dnestriyadagi turli gettolarga koʻchirildi, keyin Ruminiyaga qaytarildi va faqat 1943-yil dekabr — 1944-yil yanvar oylarida ozod qilindi. 1943-yil oktabr oyida Qizil Armiya mintaqaga yaqinlashganda, lagerni tugatish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi. 80 yahudiy Dnestryanı gettoga joʻnatildi, 54 kommunist Ribnitsa qamoqxonasiga olib ketildi, u yerda 1944-yil 19-martda SS askarlari ularni gaz kameralarida yoqib yuborishdi. Mahbuslarning koʻp qismini (565 kishi) oʻz ichiga olgan uchinchi guruh 1944-yil mart oyida Ruminiyaga koʻchirildi va avgust oyida Antonesku hukumati qulagunga qadar Târgu Jiu siyosiy mahbuslar lagerida qamaldi.

Vapnyardagi koʻplab sobiq mahbuslar kommunistik Ruminiyadagi eng yuqori lavozimlarga tayinlangan, jumladan Simion Bugich (tashqi ishlar vaziri boʻlgan).

Adabiyotlar

• Мы хотели жить… Свидетельства и документы. Книга 1. К.: Дух i лiтера, 2013. ISBN 1-291-378-966-978.  (Wayback Machine saytida 2018-06-19 sanasida arxivlangan)