Vetnamliklar

Vetnamliklar
Oʻz nomi	Các dân tộc tại Việt Nam
Hozirgi joylashuv areali va aholi soni
Jami: 94 569 000 Vetnam 82 million (2019) AQSh 2 million (2019) Kambodja 1 million Tailand 100 000 Laos 100 000
Til	Vyetnam tili
Dini	Buddizm

Vetnamliklar – barcha Vetnam fuqarolari Vyetnam deb ataladi. Unvon xalqi-Vetlar. Bundan tashqari, mamlakatda yana 53 millat vakillari istiqomat qiladi. Osiyo turmush tarzi va madaniyatining oʻziga xos xususiyatlari yaqqol koʻzga tashlanadi. 2016-yilgi rasmiy maʼlumotlarga koʻra, Vetnamda 94 million 569 ming kishi istiqomat qiladi. Vetnamliklar mahalliy aholining 86% ni tashkil qiladi. Rasmiy ravishda Vetnamning barcha xalqlari bir nechta guruhlarga boʻlingan: (Vetnam, Xmer Khmer, Baxnar, Xmui, Katuys, Mang).

Tili

Vetnamda turli tillarda va oilalarda gaplashadigan koʻplab xalqlar yashaydi. Baʼzi manbalarga koʻra,Vetnamda yuzdan ortiq tillar mavjud (ularning hammasi ham til sifatida tan olinmaydi, baʼzilari dialekt hisoblanadi).Aholining 85% vetnamliklar, ularning ona tili Vetnam tili,Vetnamning rasmiy tili. Vetnam tili Avstriya-Osiyo tillari oilasining Vetnam (baʼzan Mon-Kxmer deb ham ataladi) guruhiga kiradi. Vetnamning yozma tili tarix davomida oʻzgargan. Birinchi yozuvlar xitoycha belgilarda yozilgan. Keyinchalik, belgilar Vetnam tiliga biroz moslashtirilgan. 17-asrda fransuz missioneri Aleksandr de Rodos Lotin alifbosiga asoslangan vetnam alifbosini yaratdi va u hozir ham qoʻllanadi.

Dini

Kommunistik mafkura taʼsirida vetnamliklar orasida oʻzini ateist deb hisoblaydigan odamlar qatlami shakllandi. Imonlilar daoizm va konfutsiylik bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan shimoliy buddizmga (Mahayana) amal qilishadi. Uchala eʼtiqod ham qadimgi Xitoydan kelib Vetnamda paydo boʻlgan. Konfutsiylik davlat dini rolini oʻynagan va u paydo boʻlishidan oldin ajdodlarga sigʻinishni qoʻllab-quvvatlagan.Buddizm bizga oʻlimdan keyin yaxshilik va yomonlik uchun adolatli mukofot kutish orqali hayot qiyinchiliklariga dosh berishga yordam berdi. Oxir-oqibat, daoizm odamlarning ruhiy dunyo bilan munosabatlarini tartibga soldi.

Yevropaliklarning kelishi bilan xristianlik vetnamliklar orasida tarqala boshladi. Gʻarb missionerlari mamlakatning yaqin tarixida muhim rol oʻynagan.17-asrda iyezuit Aleksandr de Rod lotincha Kuok Ngy yozuvini yaratdi, u hozirda ierogliflarni butunlay almashtirdi.1954-yildan keyin AQShning mintaqada kuchayishi tufayli protestantizm Janubiy Vetnamda faol tarqala boshladi.

Tarixi

Miloddan avvalgi 1-ming yillik oʻrtalarida Szzyan va Xonxa daryolari havzalarida Vetnam qabilalari yashagan, ularning eng yirik va rivojlangani Lakvet guruhi edi. Vetnamlarning bevosita ajdodlari bronza davri qabilalaridir. Miloddan avvalgi 4—3-asrlarda ular vanlang qabila ittifoqini tuzdilar, bu ittifoqqa miloddan avvalgi yillarda asos solingan.267-yilda Teyau qabilalari gʻalaba qozondi. Shimoliy Vetnam hududida ularning Avak davlati paydo boʻldi, ammo Teyauning oʻzi lakvetlar tomonidan assimilyatsiya qilingan. Bu vaqt Vetnamlarning shakllanishini oʻz ichiga oladi. Miloddan avvalgi 207-yilda Aulak davlati miloddan avvalgi 111-yilda Xitoy tomonidan bosib olingan Namvit davlati tarkibiga kirdi. Vetnamliklar Xitoy madaniyatidan taʼsirlangan. Milodiy 10-asr boshlarida Vetnamlarning mustaqilligi tiklandi va markazlashgan feodal Vyetnam davlati barpo etildi.

Soʻnggi ikki ming yil ichida Vetnam toʻrt marta Xitoy tomonidan bosib olindi, har safar qonli janglar va bosqinchilarga qarshi cheksiz qoʻzgʻolonlarda oʻz mustaqilligi va oʻzligini himoya qildi. Doimiy ravishda Xitoyga qarshilik koʻrsatgan vetnamliklar oʻrta asrlarda moʻgʻullarning hujumlarini bir necha bor qaytardilar. Ushbu jasoratlardan soʻng, qariyb 18-asrda,Vetnam ming yildan koʻproq vaqt davomida umumiy hududda boʻlgan Cham imperiyasini deyarli butunlay bosib olishga va oʻzlashtirishga muvaffaq boʻldi

Ikkinchi jahon urushi davrida Fransiya Shimoliy Vyetnam hududini Yaponiyaga „berdi“.Yaponiya urushda magʻlubiyatga uchragach,Xo Shi Min Vetnamda hokimiyat tepasiga keldi va fursatdan foydalanib,Vetnam mustaqilligini eʼlon qildi. Fransuzlar barcha yirik janglarda magʻlub boʻlishdi va Vetnamdan chiqib ketishga majbur boʻlishdi, shundan soʻng AQSh ularga yordamga keldi. Vetnamning Qoʻshma Shtatlar bilan qonli va halokatli urushi oʻn yildan ortiq davom etdi va 1973-yilda amerikaliklarning toʻliq itoatkorligi bilan yakunlandi. Keyin kuchli Vyetnam armiyasi qoʻshni davlatga kirdi, mashhur diktator Pol Pot va Kambodjadagi qizil kxmerlar rejimi ag'darildi.Bu Xitoyning noroziligiga sabab bo'ldi va bu Xitoy bilan uch oylik urushga olib keldi.Vetnamliklar bu urushda ham g'alaba qozonishdi va shundan keyingina tinchlik orzusi paydo bo'ldi.Qandaydir mo''jiza tufayli, hatto ikki ming yil davomida, barcha qiyinchiliklar, muvaffaqiyatsizliklar va to'qnashuvlarga qaramay, Vetnamliklar o'zligini saqlab qolishga va noyob davlatni yaratishga muvaffaq bo'lishdi.

Kasb-hunari

Uning asosiy mashgʻuloti turmush tarzi, milliy taomlar menyusi, bayramlar va oʻyin-kulgilarning tabiati edi. Vetnamliklar donning 200 ga yaqin navlari bilan tanish – oq, sariq, qizil va hatto qora. Janubiy Vetnamda „suzuvchi“ guruch etishtiriladi, u har qanday suv toshqinida hosil beradi va suv qanchalik baland koʻtarilmasin, tez oʻsadigan poyalari tufayli oʻsimlikning quloqlari doimo yuzada boʻladi. Vetnam uchun „guruch“ soʻzi „ovqat“ soʻzi bilan sinonimdir.Sholi ekinlari qishloq xoʻjaligi erlarining 85% ini egallaydi. Ushbu ekinni etishtirish uchun butunlay suv bosgan dalalar yaratiladi. Shuningdek, ular baliq etishtirishadi. Guruchdan tashqari, quyidagi ekinlar etishtiriladi:makkajoʻxori, shirin kartoshka, kassava, loviya, yeryongʻoq. Tsitrus mevalari, papayya, banan va yetishtiriladi. Qishloqning har bir aholisi sabzavot va ildiz bogʻiga ega. Deyarli har bir hovlida oʻrdak, kurka va gʻoz bor. Chorvachilik sust rivojlangan. Bufalolardan asosan dehqonchilikda foydalanilgan. Eng keng tarqalgan sanoat – baliq ovlash. Baliq daryolarda ham, dengizda ham ovlanadi. Yil davomida baliq ovlash kooperativlari mavjud.

Hunarmandchilik-duradgorlik, kulolchilik, qamishchilik, toʻquvchilik (savat, sumka, mebel, konussimon qalpoq), yogʻoch oʻymakorligi va boshqalar. Qadim zamonlardan beri Vetnam hunarmandlari bronza, tosh, yogʻoch, suyak, shox, qimmatbaho toshlar va metallar va boshqalarni yasashgan. sanʼati bilan mashhur boʻldi. Vetnamda yogʻoch oʻymakorligi 1000-yildan ortiq vaqtdan beri qoʻllanilgan. Hunarmandchilik bilimi, sir-asrorlari avloddan-avlodga oʻtib kelmoqda. Bugungi vetnamliklar sanoat va transportda ishlaydi.

Hayot tarzi

Uy-joy

Qishloqlar yoʻllar boʻylab, daryolar boʻyida, adirlar etagida, bambuk panjara bilan oʻralgan koʻchalarda joylashgan. Qishloqning markazida odatda kommunal uy (ding), ommaviy yigʻilishlar uchun joy mavjud. Uylar toʻrtburchak, devorlari somon, taxta, toʻqilgan bambuk va boshqalardan yasalgan aralash loydan yasalgan, tomi guruch somoni yoki palma barglari bilan qoplangan. Zamonaviy shaharchalarda har bir uyning birinchi qavati bir vaqtning oʻzida doʻkon, toʻxtash joyi, yashash xonasi va oshxonadan iborat. Xuddi shu oʻxshashliklarni har qanday Vetnam uyida koʻrishingiz mumkin:har bir uyda oilaviy biznes, kurort, kafe, ustaxona, doʻkon, sartaroshxona mavjud. Kechasi esa uyga mototsikllar keltiriladi, buning natijasida bu uy (yashash xonasi / zal / ovqat xonasi) tungi vaqtda garajga aylanadi (oddiy vetnamliklar garaj qurish imkoniyatiga ega emas va kerak). Koʻpincha birinchi qavatda shisha eshiklar mavjud, kechqurun esa divanda oʻtirgan, ovqatlanayotgan yoki televizor tomosha qilayotgan odamlarni koʻrishingiz mumkin. Yuqori qavatda siz tez-tez suv idishlarini, kir yuvish xonasini yoki eski narsalarni saqlash xonasini topishingiz mumkin. Baʼzi yuqori qavatdagi verandalar itlar yurishi uchun ishlatiladi. Vetnamliklar oʻzlarini quyoshdan himoya qilish uchun kunduzi derazalariga yogʻoch panjurlarni osib, uyni qoraytiradilar.

Anʼanaviy kiyimlar

Koʻpchilik Vetnam erkaklar oddiy jigarrang koʻylak va oq shim kiyishadi. Oyoqlarga sandal kiyiladi. Oʻrta asrlarda oddiy odamlarga ochiq rangli kiyim kiyish taqiqlangan, bu zodagonlarning afzalligi edi. Shunday qilib, oddiy odamlar qora, oq yoki jigarrang kiyingan. Milliy Vetnam kostyumining yaratilishiga Xitoy sulolalarining uzoq vaqt hukmronligi kuchli taʼsir koʻrsatdi, ularning elementlari xitoylik xususiyatlarga ega. Zamonaviy ayollar kostyumlari erkaklarnikidan koʻra chiroyliroq. Vetnamdagi eng mashhur kiyim turi-aozai. Bu yon tikuvlarda teshiklari boʻlgan uzun, tor koʻylak. U shim kiyadi. Bayram va tantanalarda ular baxt va omad ramzi boʻlgan qizil koʻylak kiyishadi. Ular konus shaklidagi somon shlyapa kiyishadi. Erkaklar ham, ayollar ham aozai kiyishlari va uni xandon (oʻralgan mato chizigʻi) deb nomlangan shlyapa bilan toʻldirishlari mumkin. Qishloqlarda ular poyabzalsiz, baʼzan trikotaj sandallar bilan yurishadi. Yevropa kiyimlari keng tarqalmoqda.

Millliy taomlari

Asosiy taomlar-guruch,sabzavotlar, baliq mahsulotlari, baliq soslari. Bayramlarda goʻsht yeyishadi. Asosiy ichimlik choy hisoblanadi. Vetnamliklarning tishlarini gʻijirlatib, betel barglarini chaynash odati bor edi. Oshxona oʻzining noyob va nafis taʼmi bilan mashhur. Vetnam oshxonasi xitoy, koreys va yapon taomlaridan farq qiladi. Yalpiz barglari, koriander, limon oʻti, qisqichbaqalar,Nam Mom baliq sousi, zanjabil, qora qalampir, sarimsoq va rayhon Vetnam oshxonasiga oʻziga xos lazzat beradi. Vetnamliklar orasida maxsus ziravorlar, kam yogʻli isteʼmol, yangi ingredientlarga urgʻu berish, guruch, sabzavotlar va dengiz mahsulotlaridan tayyorlangan turli xil idishlar juda mashhur. Anʼanaga koʻra, mahalliy aholi orasida Vetnam oshxonasiga baliq, tovuq va choʻchqa goʻshti, shuningdek pishirilgan sabzavotlar va guruch yoki noodle kiradi. Bundan tashqari, Vetnamda ular juda foydali va mazali mahsulot boʻlgan bambukning yosh kurtaklarini eyishadi.

Oila

Qadim zamonlardan beri Vetnamda oʻchoq eng yuqori qadriyat hisoblangan. Oilaga sadoqat, vafot etgan ajdodlarga hurmat, keksalarga hurmat–Vyetnamning son-sanoqsiz avlodlari ana shu tamoyillar asosida tarbiyalangan. Vetnamdagi oila anʼanaviy ravishda patriarxaldir.Soʻnggi paytlarda, hatto oʻz oilasi boʻlgan voyaga etgan oʻgʻillarning ham boʻysunish kunlari tugadi. Ayollar haqida-anʼanaviy Vetnam jamiyati „feminizm“ va „ emansipatsiya“ tushunchalarini bilmagan. Qishloqda bir sulolaning bir necha avlodlari odatda bir mulkda yashagan. Qabila boshligʻi boshchiligida erkaklar oila sohasida birga ishlagan, ayollar esa patriarxning xotini nazorati ostida uy xoʻjaligini boshqargan va bolalarni birga tarbiyalagan. Qabila boshligʻi oʻz uyida sodir etilgan nojoʻya ishlar uchun hokimiyat oldida toʻliq javobgar boʻlgan, hatto ruhoniy boʻlib ham oʻchoq boshida ota-bobolarining ruhiga, Xudoga sigʻinish marosimlarini bajargan.

Hatto zamonaviy Vetnam jamiyatida ham oila boshligʻi erkakdir. Uning yuksak mavqei baʼzan tafsilotlarda aks etadi. Masalan, ayol adolatlidir… Eriga palto berib, bir joyga kirganda oldinga siljishi mumkin. Er-xotin uchrashganda, birinchi boʻlib erkaklar gapirishadi. Vetnam oilasi notanish odamlar oldida oʻz his-tuygʻularini kamdan-kam hollarda ifodalaydi va ularning turmush oʻrtogʻi omma oldida ataylab qoʻpol „yarim“ ohangida gapirishlari mumkin. Ammo zamon oʻzgarmoqda. Bugungi kunda Vetnamdagi barcha turmush qurgan ayollarning yarmidan koʻpi uydan tashqari ishlar bilan shugʻullanadi. Ayol erkak bilan teng huquqlarga ega va ajralishni boshlashi mumkin – bu eski Vetnamda mumkin emas edi.

Bugungi vetnamliklar bugungi jahon hamjamiyatiga integratsiyalashmoqda, ammo koʻpchilik uchun ularning ichki anʼanalari va qadriyatlari katta ahamiyatga ega. Bu yerda ular asrlar davomida shakllangan anʼanalarni saqlashga harakat qiladilar va koʻpincha turmush tarzi oʻzgarishsiz qoladi. Ular xotirjam, mehribon, tabassum qiladilar, gaplashayotganda koʻzingizga qaramaslikka harakat qilishadi, bu uyatchanlik emas, bu yerda kattalarni lavozimiga yoki yoshiga qarab hurmat qilishadi. Madaniyatlar orasidagi farq nutqda seziladi. Evropaliklar hissiyotli va ochiq, koʻpincha ularning yuzlarida quvonch yoki qaygʻu bor. Vetnamliklar kimningdir iltimosini rad etsa ham, ular kulib, rad etishadi, bosim vaʼdalariga qaramay, hech narsa qilmaydilar va sevgi bilan rozi boʻlishadi. Vetnamliklar orasida qizgʻin bahs-munozaralar yoʻq.

Koʻpgina vetnamlik ayollar qoʻllari bilan salomlashmaydilar, ular kaftlarini koʻkrak darajasida bir oz egishga odatlangan. Vetnamliklar butun umri davomida turli marosimlardan oʻtadilar. Shu bilan birga, aholining qariyb 80 foizi oʻzlarini ateist deb hisoblaydi, ammo ular buni turli marosimlar bilan muvaffaqiyatli birlashtiradi. Vetnamdagi bunday taqiqlar va xurofotlarga quyidagilar kiradi:

• Agar uch kishi suratga tushsa, achinarli.
• Kechasi hushtak chalsa, ilon keladi.
• Birovning oyogʻi orasida yurish uni ahmoq qilishdir.
• Dafn marosimini koʻrsangiz, xursand boʻlasiz.
• Agar siz yangi turmush qurganlarga sovgʻa qilsangiz – tez orada ajralish boʻladi.

Vetnamda bolalarning boshini silamaslik kerak. Shunday qilib, bolaning yovuzlikdan himoyalanishdan mahrum ekanligiga ishonishadi. Xuddi shunday, bolalarni maqtash kerak emas.