Xudo oʻldi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

"Xudo oʻldi" ("Xudoning oʻlimi" sifatida ham tanilgan) nemis faylasufi Fridrix Nitsshening bayonoti. Nitsshening asarlarida bu bayonotning birinchi misoli uning 1882-yilgi "Die fröhliche Wissenschaft" asarida uch marta qayd etilgan (108-sahifa („New Struggles“), 125-sahifa („The Madman“) va 343-sahifa („The Meaning of our Cheerfulness“).[1]. Bu ibora Nitsshening "Zardusht tavallosi" asarida ham uchraydi.

Ushbu bayonotning maʼnosi shundan iboratki, Nitsshe fikricha, „xristian Xudosiga boʻlgan ishonch aqlga zid tushunchalarga toʻla boʻlib qoldi“. Negaki „bu eʼtiqod asosida shakllangan, u bilan mustahkamlangan va rivojlangan“ hamma narsa, shu jumladan „butun [. . . ] Yevropa axloqi“, albatta, „qulashi“ mumkin.

Ilgari boshqa faylasuflar, jumladan Filipp Mainländer va Georg Wilhelm Friedrich Hegel konsepsiyani muhokama qilishgan. Bu ibora Xudoning oʻlimi ilohiyotida ham muhokama qilinadi.

Dastlabki ishlatilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nemis madaniyatida „Xudoning oʻlimi“ haqidagi nutqlar 17-asrda paydo paydo boʻlgan va dastlab lyuteranlarning poklanish nazariyalariga ishora qilgan. „Xudo oʻldi“ iborasi Johan von Ristning „Ein Trauriger Grabgesang“ („Motamli nola“) qasidasida uchraydi[2].

Nitsshedan oldin „Dieu est mort!“ soʻzlari Gérard de Nervalning 1854-yilda yozilgan " Le Christ aux oliviers " („Masih zaytun daraxtlari aro“) sheʼrida tilga olingan[3]. Sheʼr Jean Paulning 1797-yilda yozgan "Siebenkäs " romanida „Oʻlik Masih Xudo yoʻqligini eʼlon qiladi“ boʻlimida uchraydigan tush koʻrish oyatiga moslashtirilgan[4]. Adabiyotshunos olim George Steiner 1987-yilda Amerika sanʼat va fanlar akademiyasiga qilgan murojaatida Nitsshening „Xudo oʻldi“ formulasi Jean Paulning yuqorida aytib oʻtilgan „Oʻlik Masih“ tushiga bogʻliq, deb taʼkidlaydi. Lekin u Nitsshe Jean Paulni oʻqiganligiga aniq dalillar keltirmaydi[5].

Bu ibora Viktor Hugoning 1862-yilda yozgan "Xoʻrlanganlar" romanidagi soʻzlovchi tarafidan aytilgan parchada ham uchraydi [6][7]:

— Balki Xudo oʻlgandir, — dedi Jerar de Nerval bir kuni bu satrlar muallifiga, taraqqiyotni Xudo bilan aralashtirib, borliqning oʻlimi uchun harakatning uzilishini yaratdi.

Buddist faylasuf K. Satchidananda Murti 1973-yilda Martin Lutherning madhiyasida Hegel taʼriflagan „shafqatsiz soʻzlar“, „qatʼiy soʻzlar“, yaʼni „Xudo oʻldi“ degan soʻzlarni uchratib, Xudoning oʻlimi mavzusini ishlab chiqdi, deb yozgan edi. Murti yana Kantning birinchi „Tanqid“ini sharhlar ekan, Nitsshega taʼsir koʻrsatgan Heinrich Heine oʻlimi arafasida Xudo haqida soʻzlaganini yozgan. Heine va Nitsshedan beri „Xudoning oʻlimi“ iborasi mashhurlasha boshladi[8].

Nemis falsafasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hegel[tahrir | manbasini tahrirlash]

Zamonaviy tarixchilarning fikriga koʻra, XIX asr nemis idealist faylasuflari, ayniqsa Georg Wilhelm Friedrich Hegel tarafdorlari, Iso Masihning oʻlimi bilan bogʻliq iboraning oʻziga xos nasroniy urgʻusini olib tashlash va uni dunyoviy falsafiy hamda sotsiologik nazariyalar bilan bogʻlashga uringan[2].

Garchi bu bayonot va uning maʼnosi Nitsshega tegishli boʻlsa-da, Hegel oʻzining "Phänomenologie des Geistes"(Ruh fenomenologiyasi) asarida Xudoning oʻlimi konsepsiyasini muhokama qildi, bunda u Xudoning oʻlimini „odatdagi nasroniylarning osongina tan olinadigan tazarru jarayoni sifatida koʻrish mumkin emas“ deb hisoblaydi[9]. Keyinchalik Hegel Xudoning oʻlganligini bilishning buyuk azobi haqida shunday yozadi: „Ammo sof tushuncha bilan zamonaviy dinga asoslangan tuygʻu sifatida, Xudoning oʻzi oʻlgan degan qarash (Paskal tomonidan faqat empirik tarzda aytilgan: Tabiat shundayki, u hamma joyda, ham insonning ichida ham, tashqarisida ham, Xudo yoʻqolgan) faqat bir bosqich sifatida, balki faqat bir faza nuqtai nazaridan, eng yuqori gʻoya yoki cheksizlik, barcha mavjudotlar choʻkib ketadigan yoʻqlik tubsizligi, ilgari faqat tarix va madaniyatda boʻlgan cheksiz azob sifatida tavsiflanishi kerak[10]…

Hegelning shogirdi Richard Rothe oʻzining 1837-yildagi “Die Anfänge der christlichen Kirche und ihrer Verfassung" teologik matnida Xudoning oʻlimi gʻoyasini sekulyarizatsiyaning sotsiologik nazariyasi bilan bogʻlagan birinchi faylasuflardan biri boʻldi[11].

Stirner[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nemis faylasufi Max Stirner 1844-yilda yozilgan "Der Einzige und sein Eigentum" kitobida uning Nitsshega taʼsiri muhokama qilib, "Xudoning magʻlub boʻlishi maʼrifatning ishi: ular inson hozir „Yuqoridagi yagona Xudo“ boʻlish uchun Xudoni oʻldirganini payqamadilar" deydi[12].

Mainländer[tahrir | manbasini tahrirlash]

Falsafada nemis faylasufi Filip Mainländer tomonidan Nitsshedan avval mazkur tushuncha ommalashgan[13].

Mainländerni oʻqiyotganda Nitsshe Schopenhauer bilan yoʻllari ajrashganini qayd qiladi[14]. Mainländerning 200 betdan ortiq davom etgan Schopenhauer metafizikasi tanqidida u dunyo ortidagi yagona kosmik birlikka qarshi bahs yuritadi hamda mavjudlik uchun bir-biri bilan kurashayotgan irodalarning rostakamiga koʻpligini yoqlab chiqadi. Biroq, faylasuflarni panteizmga olib boradigan sabablar mavjud dunyoning oʻzaro bogʻliqligi va sodda harakati shubhasizdir[15]. Ular haqiqatan ham birlikka olib keladi, lekin bu dunyodagi empirik haqiqatni buzadigan dunyodagi birlik hisobiga boʻlmasligi mumkin. Shuning uchun u oʻlik deb eʼlon qilinadi.

Endi biz bu mavjudotga hech bir tasavvur kuchi, eng jasur xayolotning parvozi, qatʼiy taqvodor yurak, mavhum tafakkur, qanchalik chuqur, joʻshqin va shiddatli ruh hali erishmagan narsani belgilaydigan mashhur nom berishga haqlimiz: Xudo. Ammo bu asosiy birlik boshqa; u endi oʻtmishdagi kabi emas. U oʻz borligini oʻzgartirib, oʻzini butunlay va mutlaq parchalab tashladi. Xudo oʻldi va uning oʻlimi dunyo hayoti edi.

— Filip Mainländer

Nitsshe[tahrir | manbasini tahrirlash]

"Die fröhliche Wissenschaft"da „Xudo oʻldi“ iborasi birinchi marta „Yangi kurashlar“ qismida qayd qilingan: [16]

Budda vafot etganidan keyin odamlar asrlar davomida uning soyasini gʻorda koʻrsatdilar - bu ulkan va qoʻrqinchli soya edi. Xudo oʻlgan, ammo insoniyat yaralganidan buyon, ehtimol ming yillar davomida gʻorlar boʻladi, ularda odamlar uning soyasini koʻrsatadilar. - Va biz esa, biz hali ham uning soyasi (ga nisbatan qoʻrquv)ni yengishimiz kerak

Shuningdek, "Die fröhliche Wissenschaft"da bu ibora telbaning tilidan, „Telba“ qismida quyidagicha ifodalangan:

Xudo oʻldi. Xudo oʻlikligicha qoladi. Va biz uni oʻldirdik. Barcha qotillarning qotillari, biz oʻzimizga qanday tasalli beramiz? Dunyo sohibi boʻlgan eng muqaddas va eng qudratli narsa bizning pichoqlarimiz ostida oʻldi: bu qonni bizdan kim artib tashlaydi? Oʻzimizni tozalashimiz uchun qanday suv bor? Qanday poklanish marosimlari, qanaqa muqaddas oʻyinlarni oʻylab topishimiz kerak? Bu ishning hashamati biz uchun juda katta emasmi? Biz oʻzimiz ham shunga munosib koʻrinish uchun xudoga aylanmasligimiz kerakmi?

— Nitsshe, Die fröhliche Wissenschaft

„Xudoning oʻlimi“ teologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nitsshedan beri ilohiyotshunoslar vaqti-vaqti bilan Xudoga ishonchsizlik kuchayib borayotganini aks ettirish uchun „Xudo oʻldi“ iborasini ishlatgan boʻlsalar-da, bu tushuncha 1950-yillarning oxiri va 1960-yillarda ilohiyotda anchayin mashhurlashib, 1970-yillarning boshlarida Xudoning oʻlimi teologiyasi sifatida pasaydi[17]. Masalan, Germaniyada tugʻilgan ilohiyotshunos Paul Tillich Nitsshening asarlari, ayniqsa uning „Xudo oʻldi“ iborasi taʼsirlanganini aytgan [18].

Shuningdek qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Anderson, R. Lanier „Friedrich Nietzsche“ (2017-yil 17-mart).
  2. ↑ 2,0 2,1 Josephson-Storm, Jason. The Myth of Disenchantment: Magic, Modernity, and the Birth of the Human Sciences. Chicago: University of Chicago Press, 2017 — 67–9 bet. ISBN 978-0-226-40336-6. 
  3. ↑ „Le Christ aux oliviers“. www.gerard-de-nerval.net. 2021-yil 8-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-iyul.
  4. ↑ Richter, Jean Paul Friedrich. The Dead Christ Proclaims That There Is No God. London: George Bell and Sons, 1897. 
  5. ↑ Steiner, George (Nov 1987). "Some Black Holes". Bulletin of the American Academy of Arts and Sciences 41,2 (2): 17. doi:10.2307/3822663. https://www.jstor.org/stable/3822663. 
  6. ↑ Hugo, Victor.
  7. ↑ „Page:Hugo - Les Misérables Tome V (1890).djvu/119 - Wikisource“. fr.wikisource.org.
  8. ↑ K. Satchidananda Murty wrote in The Realm of Between, Indian Institute of Advanced Study, 1973
  9. ↑ von der Luft, Eric (Apr–Jun 1984). "Sources of Nietzsche's "God is Dead!" and its Meaning for Heidegger". Journal of the History of Ideas (2): 263–276. 
  10. ↑ Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Philosophische Abhandlungen, 1845 — 153 bet. 
  11. ↑ Josephson-Storm, Jason. The Myth of Disenchantment: Magic, Modernity, and the Birth of the Human Sciences. Chicago: University of Chicago Press, 2017 — 75–6 bet. ISBN 978-0-226-40336-6. 
  12. ↑ "At the entrance of the modern time stands the ‘God-manʼ.
  13. ↑ Beiser, Frederick C.. Weltschmerz, Pessimism in German Philosophy, 1860-1900.. Oxford: Oxford University Press, 2008 — 202 bet. ISBN 978-0198768715. „Batz introduces a very modern and redolent theme: the death of God. He popularized the theme before Nietzsche.“ 
  14. ↑ Brobjer, Thomas H.. Nietzsche's Philosophical Context: An Intellectual Biography. University Of Illinois Press, 2008 — 149 bet. ISBN 9780252032455. „Decher emphasizes the importance of the fact that Mainländer reinterpreted Schopenhauer's metaphysical and single will to a multiplicity of wills (always in struggle) and the importance of this for Nietzsche's will to power. It was in a letter to Cosima Wagner, December 19, 1876, that is, while reading Mainländer, that Nietzsche for the first time explicitly claimed to have parted ways with Schopenhauer.“ 
  15. ↑ Mainländer, Philipp. Philosophie der Erlösung. Zweiter Band. Zwölf philosophische Essays., 1886 — 533, 534 bet. „Was überhaupt zu einer solchen Einheit führt, ist der nicht abzuleugnende dynamische Zusammenhang der Dinge und ihre einheitliche Bewegung.“ 
  16. ↑ „Page:Complete works of Nietzsche vol 10.djvu/163 - Wikisource, the free online library“ (en). en.wikisource.org. Qaraldi: 2022-yil 25-dekabr.
  17. ↑ Gundry, S. N. „Death of God Theology“ in Evangelical Dictionary of Theology, ed.
  18. ↑ Schacht. „After the Death of God: Friedrich Nietzsche and Paul Tillich“. YouTube. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Xudo_oʻldi&oldid=4023321" dan olindi