Kontent qismiga oʻtish

Yaponiya — Turkiya munosabatlari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Yaponiya — Turkiya munosabatlari

Yaponiya
Turkiya
Diplomatik vakolatxona
Yaponiya elchixonasi Anqarada Turkiya elchixonasi Tokioda
Elchixona
Elchi Akio Miyajima Elchi Korkut Güngen

Yaponiya — Turkiya munosabatlari (yaponcha: 日本とトルコの関係; turkcha: Japonya-Türkiye ilişkileri) Yaponiya va Turkiya oʻrtasidagi tashqi aloqalardir. Yaponiyaning Anqarada elchixonasi va Istanbulda bosh konsulligi bor. Turkiyaning Tokioda elchixonasi va Nagoyada bosh konsulligi bor. Oʻzaro munosabatlar iliq hisoblanadi[1].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Usmonli imperiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yapon kreyseri Kongo Istanbulda. 1891. Ertugʻrul voqeasidan keyin, Luidji Akquarone (1800-1896).

Ikki davlat oʻrtasidagi aloqalar XIX asrda boshlangan. 1890-yilda Turkiyaning „Ertugʻrul“ fregati Yaponiyaning Vakayama qirgʻogʻida rifga urilib, choʻkib ketgan. Asosiy aloqalar shundan soʻng boshlandi. Tirik qolgan dengizchilar ikkita yapon fregati tomonidan Istanbulga qaytarildi. Vakayama prefekturasining Kushimoto shahrida, Kushimoto turk yodgorlik va muzeyi yaqinida Usmonli dengizchilar xotirasiga yodgorlik oʻrnatildi. 2015-yilda Yaponiya va Turkiya oʻrtasidagi doʻstlikning 125 yilligi munosabati bilan „125 yillik xotira“ filmi namoyish etildi. Kinofilm Yaponiya-Turkiya munosabatlaridagi ikki tarixiy voqea, Ertugʻrulning choʻkib ketishi va 1985-yilda Erondan yapon fuqarolarining evakuatsiya qilinishini aks ettiradi[2].

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida haqiqiy nipponofiliya Usmonli matbuotini Yaponiyaga oid yuzlab-yuzlab maqolalar bilan egallab oldi[3]. Oʻrta Osiyodan koʻchgan sharq xalqi sifatida koʻplab turklar gʻarb modernizatsiyadan koʻra Yaponiya kabi boshqa bir Sharq, Osiyo xalqiga oʻzgacha yaqinlik his qilganlar[4]. Turklar va yaponlar oʻrtasidagi oʻzaro tortishuvlarga ularning asrlar davomida Usmonlilarning ashaddiy dushmani va Yaponiyaning yangi dushmani boʻlgan Rossiyaga nisbatan umumiy dushmanligi qoʻshildi[5]. Panosiyoizm mafkurasini targʻib qila boshlagan yaponlar Meydzi imperatori bilan Yamato xonadoni shahzodalari sulton-xalifa Abdul Hamid II ni ziyorat qilish uchun yuborib, hadyalar va shartnomalar tuzish boʻyicha takliflar bilan kela boshladilar, bu esa Usmonli matbuotida katta hayajonga sabab boʻldi[4]. Yaponiyani maʼlum darajada hayratda qoldirgan Abdulhamid II imperator Meydzi islom dinini qabul qiladi, oʻzini xalifa deb eʼlon qiladi va shu tariqa uni dunyodagi barcha sunniy musulmonlarning hurmatli shaxsiga aylantiradi, degan mashhur mish-mishlar tufayli paydo boʻlgan fikrlarga berilib ketgan edi[5].

Yaponiyada choʻkib ketgan kema qurbonlari xotirasiga oʻrnatilgan yodgorlik.

Yaponiya kabi Osiyo davlatining 1905-yilda Usmonli imperiyasining anʼanaviy dushmani boʻlgan Rossiyani magʻlubiyatga uchratgani ittifoqchilarni juda ruhlantirdi va gazetalar Yaponiyaning gʻalabasini nafaqat Rossiya, balki Gʻarb qadriyatlari ustidan qozonilgan gʻalaba sifatida tasvirlashdi[6]. Ittifoqchilar yaponlarning Gʻarb ilm-fan va texnologiyasini oʻzlarining „Sharqiy maʼnaviy mohiyatini“ yoʻqotmasdan qabul qilganliklari uchun ayniqsa hayratda qoldilar, bu Gʻarb qadriyatlarini qabul qilmasdan turib modernizatsiya qilish mumkinligini isbotlaydi va Usmonli imperiyasini Yaqin Sharqdagi „Yaponiya“ga aylantirish uchun ilhom beradi"[7]. Turklar Buyuk Xitoy devorining shimolida yashovchi xalq sifatida paydo boʻlgan. Tarixda turklar haqida birinchi manbalar milodiy 585-yilda Xitoy imperatori Venga yozgan maktubida uchragan. Asrlar davomida turklar Yevroosiyo boʻylab kezib, 1071-yilda Manzikert jangida rimliklar ustidan qozonilgan gʻalabadan keyin Anadoluda juda koʻp sonli boʻlib joylashdilar. Davlat Buyuk Xitoy devorining shimolida joylashgan Sharqiy Osiyodagi turklarning vatani uchun qabul qilgan Turon nomi bilan koʻp vaqt oʻtkazdi[8]. Xitoy va arablar turklarning anʼanaviy dushmani boʻlgani sababli, bu xalqlar bilan doʻstlik rishtalari mavjud emas. Yosh turklarning mafkurachisi Ziya Goʻkalp 1913-yilda yozgan maqolasida „turkning qilichi va shunga oʻxshab uning qalami oʻzlarini emas, arablarni, xitoylarni va forslarni koʻtardi“ degan edi[8]. Goʻkalp turklar uchun Attila Hun, Chingizxon, Temur va Hulagu Xon kabi turk-moʻgʻul anʼanalarining muhim shaxslarini yana bir bor oʻrganish vaqti kelganini taʼkidladi[8].

Yosh turklar inqilobidan keyin 1908-yilda boshlangan ittifoqchi rejim tomonidan olib borilgan modernizatsiya siyosati Yaponiyaning Meiji modernizatsiyasidan ilhomlangan edi[9]. Ittifoqchilardan biri, polkovnik Pertev Bey 1908-yilgi inqilobdan keyin shunday deb yozgan edi: „Biz yaqinda … bir necha yil oldin Uzoq Sharqning chiqayotgan quyoshi kabi yorqinlik bilan koʻtarilamiz! Nima boʻlganda ham, millat hamisha oʻz kuchi natijasida yuksalishini unutmaylik!“[5].

Yaponiya va Usmonli imperiyasi oʻrtasida shartnoma munosabatlarini oʻrnatishga urinishlar Yaponiyaning boshqa buyuk davlatlar singari ahdnomalar olishini talab qilishi va imperiyaning ikki davlat faqat mutlaq teng huquqlar sifatida muzokara olib borishini talab qilishi sababli muvaffaqiyatsizlikka uchradi[10]. Birinchi jahon urushi davrida Yaponiya Antanta davlatlatdan biri, Turk Usmonli imperiyasi esa markaziy kuchlardan biri edi.

Usmonli-Yapon savdosi[11]
Yillar Usmonlilarning Yaponiyaga eksporti (yen) 1 yen= 12 kurush Usmonli importi
1902-yil 1.189 41.860
1905-yil 342.389 50.632
1907-yil 130.394 70.598
1910-yil 944.824 81.166
1912-yil 138.665 162.675

Turkiya Respublikasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turkiya Respublikasi tashkil topganidan keyin 1924-yilda diplomatik aloqalar oʻrnatildi va 1925-yilda ilk elchixonalar ochilgan[12]. Yaponiyaning Turkiyadagi birinchi elchisi Sadatsuchi Uchida boʻlib, Uchida 1926-yilda Turkiya va Yaponiya oʻrtasida oʻzaro almashinuvni yoʻlga qoʻygan notijorat tashkilot boʻlgan Yaponiya-Turkiya jamiyatini tuzdi.

Turkiya 1945-yilning fevralida Yaponiyaga urush eʼlon qilgan boʻlsa-da, bu ham butunlay ramziy boʻlgan[13]. 1985-yilda Eron-Iroq urushi paytida harbiy harakatlar barcha samolyotlarni urib tushirish bilan tahdidli vaziyat kuchayganida, Turkiya oʻsha paytda Tehronda yashagan 215 yapon fuqarosini qutqarish uchun samolyot yuborgan[14]. Turkiya hukumati shunda: "Biz Ertugʻrul dengizchilarining qutqarilishini unutganimiz yoʻq. Shunday qilib, yordamga muhtoj Yaponiya fuqarolari borligini eshitganimizdan soʻng, biz ularni qutqarishga bordik " deb bayonot bergan.

2010-yil turk-yapon munosabatlarining 120 yilligi munosabati bilan yil davomida Turkiya boʻylab 186 dan ortiq tadbir oʻtkazildi. Bu yil Turkiya "Turkiyada 2010-yil Yaponiya yili "ni oʻtkazdi. 2010-yil 10-iyulda imperatorning amakivachchasi Mikasa shahzodasi Tomoxito Kaman Kalehöyuk arxeologiya muzeyining ochilish marosimida ishtirok etdi. Muzey Yaponiya mablagʻi hisobidan qurilgan. Shahzoda koʻpincha yapon-turk munosabatlarini rivojlantirishda faol ishtirok etgan. Bundan tashqari, 2011-yil mart oyida Sharqiy Yaponiyada sodir boʻlgan Buyuk zilzila va 2011-yil oktyabr va noyabr oylarida Turkiyaning sharqiy qismida sodir boʻlgan zilzilalar natijasida har ikki davlat bir-birini qoʻllab-quvvatlagan. Bu ikki mamlakat fuqarolari oʻrtasidagi munosabatlarni mustahkamlagan[15].

Xalqaro tashkilotlarda hamkorlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yaponiya — Turkiya bir qator xalqaro tashkilotlarga aʼzodir, jumladan:

Tashkilot bayrogʻi Tashkilot nomi Yaponiyaning qoʻshilish sanasi Turkiyaning qoʻshilish sanasi
Jahon Savdo Tashkiloti ? 1995-yil 26-mart
Xalqaro taraqqiyot fondi 2004-yil 27-may 1960-yil 27-dekabr
Xalqaro moliya korporatsiyasi 1956-yil 20-iyul 1956-yil 19-dekabr
Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1956-yil 18-dekabr 1945-yil 24-oktabr
Xalqaro elektraloqa ittifoqi 1879-yil 29-yanvar 1886-yil
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki 1879-yil 29-yanvar 1947-yil 11-mart
Osiyo taraqqiyot banki 1966-yil 1991-yil
Avstraliya guruhi 1985-yil 2000-yil
Konsultativ nizolarni hal qilish xalqaro markazi 2000-yil 7-iyul 1989-yil 2-aprel
Koʻp tomonlama investitsiyalarni kafolatlash agentligi 1967-yil 16-sentyabr 1988-yil 3-iyun
Raketa texnologiyasini boshqarish tizimi 1987-yil 1997-yil
YUNESKO 1951-yil 2-iyul 1946-yil 4-noyabr

Siyosiy munosabatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Turkiyaning Yaponiyadagi elchixonasi

Turkiya va Yaponiya Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD), G20 va Jahon savdo tashkiloti (JST) aʼzolaridir. Shuningdek, Turkiya Yevropa Kengashi va Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti (EXHT) aʼzosi, Yaponiya esa kuzatuvchi hisoblanadi.

Yaponiyada 4444 nafar (2010)[16] turk fuqarosi istiqomat qiladi, bu Turkiyaning Yaponiya bilan aloqalarining muhim jihatini tashkil etadi[17].

Yaponiya-Turkiya jamiyati 1926-yilda tashkil etilgan boʻlib, oʻshandan beri seminarlar, sanʼat, til va madaniyat almashinuvi va hatto oshpazlik almashinuvi faoliyati orqali Yaponiya va Turkiya oʻrtasidagi doʻstona munosabatlarni rivojlantirilmoqda[18].

Turkiya-Yaponiya Madaniy Muloqot Jamiyati 2006-yilda tashkil etilgan, biroq 1873-yildan beri Yaponiya va Turkiya oʻrtasidagi madaniy va boshqa turdagi almashinuv faoliyatini qayd etib boradi[19].

Yaponiya Tashqi ishlar vazirligi tomonidan 2012-yilda Turkiyada oʻtkazilgan jamoatchilik soʻroviga koʻra, respondentlarning 83,2 foizi Yaponiya va Turkiya oʻrtasidagi munosabatlar „doʻstona“ deb javob bergan[15].

Yaponiya Turkiyaning 2019-yilgi Suriya shimoli-sharqidagi hujumini tanqid qildi. Tashqi ishlar vaziri Toshimitsu Motegi oʻz bayonotida shunday dedi: „Yaponiya soʻnggi harbiy amaliyot Suriya inqirozini hal qilishni yanada qiyinlashtirishi va gumanitar vaziyatning yanada yomonlashishiga olib kelishidan chuqur xavotirda. Yaponiya yana bir bor Suriya inqirozini hech qanday harbiy yoʻl bilan hal qilib boʻlmasligi haqidagi pozitsiyasini taʼkidlaydi“[20].

Ikkala davlat ham Nissan kompaniyasining sobiq rahbari Carlos Ghosn qochib ketgan paytda hamkorlik qilgan[1].

Yuqori darajadagi tashriflar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Mehmon Mezbon Tashrif joyi Tashrif vaqti
Yaponiya Mikasa shahzodasi Tomoxito Turkiya Turkiya prezidenti Turgut Özal Chankaya Koʻshki, Anqara 1990-yil[21]
Yaponiya Mikasa shahzodasi Tomoxito Turkiya Turkiya prezidenti Süleyman Demirel Anqara 1998-yil aprel[21]
Yaponiya Mikasa malikasi Akiko Turkiya Turkiya prezidenti Süleyman Demirel Kaman-Kalehöyük, Turkiya 1998-yil iyul[21]
Turkiya Tashqi ishlar vaziri İsmail Cem Yaponiya Bosh vazir Keizō Obuchi Kantei, Tokio 2000-yil aprel[21]
Yaponiya Mikasa shahzodasi Tomoxito Turkiya Prezident Ahmet Necdet Sezer Turkey 2003-yil oktabr[21]
Yaponiya Mikasa shahzodasi Tomoxito Turkiya Prezident Ahmet Necdet Sezer Turkiya October 2003[21]
Turkiya Tashqi ishlar vaziri Abdullah Gül Yaponiya Bosh vazir Junichiro Koizumi Kantei, Tokio 2003-yil dekabr[21]
Yaponiya Mikasa shahzodasi Tomoxito Turkiya Prezident Ahmet Necdet Sezer Chankaya Koʻshki, Anqara 2004-yil[21]
Turkiya Bosh vazir Recep Tayyip Erdoğan Yaponiya Bosh vazir Junichiro Koizumi Kantei, Tokio va Osaka April 11-15, 2004-yil 11-15-aprel[21]
Yaponiya Mikasa shahzodasi Tomoxito, Mikasa malikasi Akiko Turkiya Prezident Ahmet Necdet Sezer Chankaya Koʻshki, Anqara 2005-yil sentyabr[21]
Yaponiya Bosh vazir Junichiro Koizumi Turkiya Prezident Ahmet Necdet Sezer Chankaya Koʻshki, Anqara 2006-yil[21]
Yaponiya Mikasa malikasi Akiko Turkiya Prezident Abdullah Gül Chankaya Koʻshki, Anqara 2008-yil[21]
Turkiya Prezident Abdullah Gül Yaponiya Bosh vazir Yasuo Fukuda va Tarō Asō Kantei, Tokio 2008-yil[21]
Yaponiya Crown Prince Naruhito Turkiya President Abdullah Gül Chankaya Koʻshki, Anqara 2009-yil[21]
Yaponiya Tashqi ishsiz vaziri Katsuya Okada Turkiya Prezident Abdullah Gül Chankaya Koʻshki, Anqara 2010-yil yanvar[21]
Yaponiya Turkiya President Abdullah Gül Chankaya Koʻshki, Anqara 2010-yil may[21]
Yaponiya Mikasa shahzodasi Tomoxito, Mikasa malikasi Akiko Turkiya Prezident Abdullah Gül Chankaya Koʻshki, Anqara 2010-yil iyul[21]
Turkiya Bosh vazir oʻrinbosari Ali Babacan Yaponiya Bosh vazir Naoto Kan Kantei, Tokio 2010-yil dekabr[21]
Turkiya Bosh vazir oʻrinbosari Ali Babacan YaponiyaBosh vazir Yoshihiko Noda Kantei, Tokio va Sendai 2011-yil 5-7-dekabrkyih[21]
Yaponiya Tashqi ishlar vaziri Koichiro Gemba Turkiya Prezident Abdullah Gül Chankaya Koʻshki, Anqara 2012-yil 6-yanvar[21]
Yaponiya Tashqi ishlar vaziri Koichiro Gemba Turkiya Prezident Abdullah Gül Chankaya Koʻshki, Anqara 2012-yil iyun[21]
Turkiya Bosh vazir oʻrinbosari Ali Babacan YaponiyaBosh vazir Yoshihiko Noda Kantei, Tokio 2012-yil oktabr[21]
Yaponiya Bosh vazir Shinzo Abe Turkiya Prezident Abdullah Gül Chankaya Koʻshki, Ankara 2013-yil may[21]
Yaponiya Bosh vazir Shinzo Abe Turkiya Prezident Abdullah Gül Chankaya Koʻshki, Anqara 2013-yil oktabr[21]
Turkiya Bosh vazir Recep Tayyip Erdoğan Yaponiya Bosh vazir Shinzo Abe Kantei, Tokio 2014-yil 6-8-yanvar[21]
Yaponiya Mikasa malikasi Akiko Turkiya Prezident Abdullah Gül Chankaya Koʻshki, Anqara 2014-yil aprel[21]
Turkiya Minister of Foreign Affairs Ahmet Davutoğlu Yaponiya Bosh vazir Shinzo Abe Kantei, Tokio 2014-yil aprel[21]
Yaponiya Bosh vazir oʻrinbosari Tarō Asō Turkiya Prezident Recep Tayyip Erdoğan Chankaya Koʻshki, Anqara 2015-yil fevral[21]
Turkiya Bosh vazir oʻrinbosari Numan Kurtulmuş Yaponiya Bosh vazir Shinzo Abe Kantei, Tokio 2015-yil mart[21]
Yaponiya Bosh vazir oʻrinbosari Tarō Asō Turkiya President Recep Tayyip Erdoğan Chankaya Koʻshki, Anqara 2015-yil sentyabr[21]
Turkiya Prezident Recep Tayyip Erdoğan Yaponiya Bosh vazir Shinzo Abe Kantei, Tokio 2015-yil 7-oktabr[21]
Yaponiya Bosh vazir Shinzo Abe Turkiya Prezident Recep Tayyip Erdoğan Chankaya Koʻshki, Anqara 2015-yil noyabr[21]
Yaponiya Bosh vazir oʻrinbosari Tarō Asō Turkiya Prezident Recep Tayyip Erdoğan Chankaya Koʻshki, Anqara 2015-yil noyabr[21]
Turkiya Bosh vazir oʻrinbosari Mehmet Şimşek YaponiyaBosh vazir Shinzo Abe Kantei, Tokio 2016-yil avgust[21]
Yaponiya Mikasa malikasi Akiko Turkiya Prezident Recep Tayyip Erdoğan Prezident majmuasi, Turkiya 2018-yil sentyabr
Turkiya Prezident Recep Tayyip Erdoğan Yaponiya Bosh vazir Shinzo Abe G20 Sammiti, Osaka 2019-yil 27-29-iyun

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 „Turkey detains seven people over escaped Nissan executive Ghosn's 'illegal' transit through Istanbul“ (inglizcha). Washington Post. Qaraldi: 15-sentabr 2022-yil.
  2. ↑ „125 Years Memory“,125yearsmemory.com. Retrieved on 30 Mai 2021.
  3. ↑ Worringer, Renée „'Sick Man of Europeʼ or 'Japan of the near Eastʼ?: Constructing Ottoman Modernity in the Hamidian and Young Turk Eras“ pages 207-230 International Journal of Middle East Studies, Volume 36, Issue # 2, page 208.
  4. ↑ 4,0 4,1 Worringer, Renée „'Sick Man of Europeʼ or 'Japan of the near Eastʼ?: Constructing Ottoman Modernity in the Hamidian and Young Turk Eras“ pages 207-230 International Journal of Middle East Studies, Volume 36, Issue # 2, page 211.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Worringer, Renée „'Sick Man of Europeʼ or 'Japan of the near Eastʼ?: Constructing Ottoman Modernity in the Hamidian and Young Turk Eras“ pages 207-230 International Journal of Middle East Studies, Volume 36, Issue # 2, page 212.
  6. ↑ Akmeșe, Handan Nezir The Birth of Modern Turkey: The Ottoman Military and the March to World I, 2005 London: IB Tauris page 32
  7. ↑ Worringer, Renée „'Sick Man of Europeʼ or 'Japan of the near Eastʼ?: Constructing Ottoman Modernity in the Hamidian and Young Turk Eras“ pages 207-230 International Journal of Middle East Studies, Volume 36, Issue # 2, pages 210-211 & 222.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Karsh, Effraim & Karsh, Inari, Empires of Sand, Cambridge: Harvard University Press, 1999 pages 100-101.
  9. ↑ Akmeșe, Handan Nezir The Birth of Modern Turkey: The Ottoman Military and the March to World I, 2005 London: IB Tauris page 72.
  10. ↑ Renée Worringer, Ottomans Imagining Japan: East, Middle East, and Non-Western Modernity at the Turn of the Twentieth Century (Palgrave Macmillan, 2014).
  11. ↑ F. Şayan Ulusan Şahin — Türk-Japon İlişkileri (1876—1908) s.122
  12. ↑ „Turkey´s Political Relations with Japan / Rep. of Turkey Ministry of Foreign Affairs“. 2012-yil 21-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6-oktabr 2009-yil.
  13. ↑ TURKEY’S DECLARATİON OF WAR ON JAPAN AT THE END OF THE SECOND WORLD WAR by Rona Aybay
  14. ↑ Japan-Turkey Relations
  15. ↑ 15,0 15,1 „Japan-Turkey Relations (Basic Data)“.
  16. ↑ , Tokyo, Japan: Ministry of Foreign Affairs, 2010 http://www.mofa.go.jp/mofaj/area/turkey/data.html, qaraldi: 8-sentabr 2010-yil {{citation}}: Missing or empty |title= (yordam)CS1 maint: date format ()
  17. ↑ „Japonya Türk Toplumu (Turkish Community of Japan)“ (turkcha). Embassy of Turkey in Japan. 2008-yil 6-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11-iyun 2008-yil.
  18. ↑ „About us 日本・トルコ協会 | the Japan-Turkey Society“. 2015-yil 14-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-aprel 2015-yil.
  19. ↑ „NittoKAI - 日本トルコ文化交流会｜日本とトルコの友好の歴史“.
  20. ↑ „Countries unite to oppose Turkey's Syria operation“ (inglizcha). NBC News. Qaraldi: 11-oktabr 2019-yil.
  21. ↑ 21,00 21,01 21,02 21,03 21,04 21,05 21,06 21,07 21,08 21,09 21,10 21,11 21,12 21,13 21,14 21,15 21,16 21,17 21,18 21,19 21,20 21,21 21,22 21,23 21,24 21,25 21,26 21,27 21,28 21,29 21,30 21,31 21,32 21,33 „Japan-Turkey Relations“. Ministry of Foreign Affairs of Japan (2016-yil 11-oktabr). Qaraldi: 2020-yil 8-oktabr.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Yaponiya_—_Turkiya_munosabatlari&oldid=5231378" dan olindi