Yayla (kurort)

Yayla - yozgi tog' kurortlari va yozgi tog'li hududlarda chorvachilik uchun qulay bo'lgan aholi punktlari yoki hududlariga berilgan turkiy nom. Bu atama turkiy tillardagi yaylak atamasi bilan ham oʻxshashdir. O'g'uz tillarida yoz (g), dizi (g), dolu (g), ölü (g) kabi misollardagi oxirgi -k yoki -ı(g) tovushlari odatda tushadi, oxirgi harf esa yayla shaklida tushadi. Yaylak (yoki yaylagga qarama-qarshi) faqat turkiy tillarda va qrim-tatar, gagauz, bolqon turk va ozarbayjon kabi bir-biriga yaqin tillarda qoʻllaniladi^[1]^[2].

Etimologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qadim zamonlardan beri turklar oʻz koʻchmas joylarini mavsumga qarab turli nomlar bilan atashgan^[3]. Yazloq (bahor uchun), yayloq (yoz uchun), guzlek (kuz uchun) va qishlak (qish uchun) yilning turli fasllarida chorvachilik va yaylov joylarini nazarda tutgan. Lekin to‘rttasidan yayla va qishla (oxirgi harfi tushirilgan) keng tarqalgan. Kishla ( kish soʻzidan qish degan maʼnoni bildiradi) tekislikda nisbatan issiqroq joylarni, yayla ( yay soʻzidan yoz maʼnosini bildiradi) yozda yaylov oson boʻladigan togʻ yon bagʻirlarini bildiradi (qarang : Alp oʻtloqi).

Dam olish maskani sifatida an'anaviy yayla[tahrir | manbasini tahrirlash]

Aladaglar (Anti-Toros tog'lari), O'rta er dengizi mintaqasi, Turkiyadagi zamonaviy yayla hududi

Qishloq va shahar aholisi uchun jozibador yozgi dam olish maskanlari hisoblansa-da, yayla (turkiy yaylak yoki alp tog'lari) asosan qishloq aholi punktlarida (masalan, qishloqlar,mahallalarida) yashovchi dehqonlar va chorvodorlar iqtisodiyotining bir qismi hisoblanadi. Yozda O'rta yer dengizi qirg'oqlari va undan ta'sirlangan hududlar Turkiyaning boshqa hududlariga qaraganda issiqroq bo'lishi ma'lum, shuning uchun O'rta er dengizi va Egey geografik mintaqalari aholisi odatda G'arb tomonidan targ'ib qilingan plyaj madaniyati o'rniga an'anaviy ravishda salqin yaylovlarni qidiradilar. Biroq, shahar madaniyatining G'arb tomonidan targ'ib qilinadigan turmush tarzida tug'ilib o'sgan yangi avlodlar, odatda, yayla madaniyatidan ko'ra plyaj turizmini afzal ko'radilar. Tez rivojlanayotgan sanoatlashtirish va kapitalizmning global ta'sirining kuchayishi natijasida qishloq joylarida iqtisodiy ahvolning yomonlashishi tufayli qishloq aholisining aksariyati shaharlarga (masalan, Istanbul, Bursa, Antaliya, Adana kabi sanoat metropoliyalari) ko'chib o'tishga majbur bo'ldi. Shuningdek, shahar aholisi katta shahar va shaharlarga ko'chib o'tishga majbur bo'ldi. Hisob-kitoblar shuni ko'rsatadiki, 1930-yillarda qishloq aholisi Turkiya aholisining 75% ni tashkil qilgan bo'lsa, hozirgi rasmiy hisob-kitoblarga ko'ra, vaziyat butunlay aksincha, shahar aholisi Turkiya aholisining 75% ni tashkil qiladi.Demak, hozir shaharlarda istiqomat qiluvchi bu qishloq yoki qabila kelib chiqishi oilalari har yili yozda yoki bahorda o'z qishloqlari yoki yaylovlariga ko'chib ketishadi.

Yaylalar, boshqa barcha ko'chatlar kabi, odatda vaqtinchalik aholi punktlari hisoblanadi. Lekin ma'lumki, turklar o'zlarining yayla yerlarini tarixan o'zlarining doimiy vatanlariga (masalan, Kozano'g'li qabilasiga ) aylantirganlar, shuning uchun yaylaklar va boshqa mavsumiy joylarning vaqtinchalik maqomi munozarali bo'lib qolmoqda, chunki Alp tog'lari va turkiylarning chorvachilik madaniyatida har mavsumda turli xil doimiy uylar mavjud.

Zamonaviy yayla madaniyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

20-asrning ikkinchi yarmida, G'arb turmush tarzi (1950-yillardan keyin yuqori darajada kapitalizmga yo'naltirilgan) keyin, odatda Amerikada joylashgan kompaniyalar (madaniy jihatdan Disney, Gollivud va McDonald's, Coca kabi turli sohalarda) tomonidan ilgari surildi. -Cola, Nike va boshqalar) "zamonaviy turmush tarzi" sifatida yayla amaliyoti avvalgidek mashhur emas. Zamonaviy ommabop madaniyat odamlarni asosan zamonaviy texnologiyalar (masalan, konditsioner, sayyohlik hududlariga olib boradigan avtomobil yo'llari va boshqalar) bo'yicha televidenie reklamalari orqali yaylasdan ko'ra plyaj turizmini afzal ko'rishga majbur qilganligi sababli, bu issiqroq yozni yumshatadi. Biroq turk aholisining salmoqli qismini tashkil etuvchi qabilaviy turkiy xalqlar (masalan, Yörüklar, Manavlar, Varsaklar, Turkmanlar va boshqa Anadoludagi oʻgʻuz turkiy qabilalari ) anʼanaviy turkiy turmush tarzini saqlab qolishga koʻproq moyil boʻlib, haligacha oʻz hayotini sarflaydi. issiq plyajlar o'rniga kamdan-kam aholi yashaydigan salqin baland tog'larda yoki yaylasda yoz. Qishloq va shahar aholisi, shuningdek, shahar madaniyatida tug'ilib o'sgan avlodlar o'rtasida yozgi shon-shuhrat davom etayotgan va hali ham o'sib borayotganligi sababli, nisbatan yangi kiritilgan G'arb turmush tarzi muvaffaqiyatli targ'ib qilinganiga qaramay, yaylovlar yillar davomida kattalashib, shaharlashgan bo'ldi., ba'zi mashhur yaylovlar uchun yangi shahar identifikatorini yaratish, ularning oldingi qishloq identifikatorlaridan (masalan, Akçatekir, Uzung'ol ) o'zgarishi.