Yerjar jangi
Yerjar jangi – ruslar va buxoroliklar oʻrtasidagi yirik toʻqnashuv 8 (yigirma) may 1866-yil Yerjar yaqinida – Sirdaryoning chap qirgʻogʻida, Chinoz va Xoʻjand oraligʻidagi trakt.
Jang arafasidagi vaziyat
[tahrir | manbasini tahrirlash]Taʼriflangan voqealardan bir yil oldin, ilgari Qoʻqon xonligiga qarashli boʻlgan Toshkent Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olindi. Bu voqeadan keyin Buxoro amirining iltimosiga koʻra general Chernyayev tomonidan Buxoroga astronom K.Struvedan iborat elchixona yuboriladi. U bosh shtab ofitseri, topograf va kon muhandisi[1]. Buxorodagi elchixona xon tomonidan hibsga olinib, uni uch marta ozod qilishga vaʼda berib, uch marta rus hokimiyatini aldagan. Bahorda buxorolik toʻdalar Rossiya mulkiga ochiqdan-ochiq bostirib kirish, qirgʻizlarni talon-toroj qilish, pochta joʻnatmalarini tortib olish, Sirdaryodagi yoqilgʻi zaxiralarini yoʻq qilish, hatto rus kemalarini ham oʻqqa tuta boshladilar[2].
May oyiga kelib maʼlum boʻldiki, amir artilleriya bilan muhim piyoda va otliq qoʻshinlarni toʻplab, ularning bir qismi bilan Sirdaryoni kesib oʻtgan – Chinozda joylashgan rus otryadining orqa tomoniga faol harakatlar va hujumlar ruslar uchun zaruratga aylandi[3].
Jangning borishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]General D. I. Romanovskiy boshchiligidagi rus otryadi 7 (19) may kuni 14 piyoda rotasi va 5 yuz kazakdan iborat 20 ta toʻp va 8 ta raketa stanogi bilan Chinozdan Yerjar yoʻnalishi boʻylab dashtga chiqdi. „Perovskiy“ paroxodi otryad uchun 10 kun hisobida oziq-ovqat olib kelardi. Kreevskiyning kichik yordamchi otryadi Sirdaryoning oʻng qirgʻogʻi boʻylab Keleuchinskiy istehkomidan parallel ravishda harakat qildi.
Murzarabot quduqlariga birinchi 30 chaqirimli oʻtish oxirida, Irjarga yana taxminan 20 chaqirim qolganda, tongda qozoqlar Buxoro otliqlarining birinchi paydo boʻlgan guruhlarini urib tushirdilar; shu paytdan boshlab jang oxirigacha oʻt ochishni toʻxtatmagan artilleriya ham harakatga keldi[3].
Rus kolonnasining boshida kapitan A. K. Abramov 6 rota va 8 toʻp bilan harakat qilardi. Oʻng tomonda podpolkovnik Pistolikors qozoqlar, raketa stanoklari va 6 ta toʻp bilan kelardi. Orqada mayor Pishemukiyning 4 ta zambaraklari bilan 3 ta rotadan iborat rezerv va himoyalangan oboz harakat qilardi.[3].
.jpg)
(General Romanovskiyning akvarelidan)
8-may (20-may) da Buxoro qoʻshini rus otryadiga hujum qildi: buxoroliklar va qirgʻizlarning otliq olomoni uni har tomondan oʻrab oldi, ayniqsa podpolkovnik Fovitskiy kolonnasini kuchli siquv ostida qoldirdi[3].
Buxoro pozitsiyalariga 1,5 verst qolganda rus otryadini xandaqlardan kuchli toʻpdan oʻqqa tutdi. Biroq rus kolonnalari buxorolik otliq qoʻshinlari orasidan oʻtib keta oldi, bu esa ularning hujumlarini toʻxtatmadi. Taxminan bir soat oʻtgach, buxoroliklarning bosimi zaiflashdi va rus ustunlari qarshi hujumga oʻtdi: Abramov boʻlinmalari vayronalarga koʻchib oʻtdi va ularni yarim soat ichida egallab oldi. Pistelkors ham oʻzini koʻrsatdi, tezda birin-ketin dushman pozitsiyasini egallab oldi[3]. Jangda Buxoro qoʻshini magʻlubiyatga uchradi va qarshi hujumga oʻtishga boʻlgan muvaffaqiyatsiz urinishlaridan soʻng katta yoʻqotishlar koʻrgan holda oʻz mulklarini olib qochib ketadi[4]. Sirdaryoning oʻng qirgʻogʻiga qochishga uringan buxoroliklar Keleuchinskiy otryadining hujumiga uchradi.
Amir Muzaffarning oʻzi qoʻshinini[5] olib, Samarqandga qochdi. Buxoroliklarning ulkan qarorgohi barcha mol-mulki bilan birga ruslar qoʻliga oʻtdi. Ertasi kuni ruslar yana bir qarorgohni – amir qarorgohini egallab olishdi, u yerda gilamlar, divanlar, xon oshxonasi va Samarqand bekining front chizigʻidan „ruslar allaqachon qurshab olingan va yaqinda hammasi asirga olinadi“ degan xabar ularning qoʻliga yetib bordi[6].
Buxoro chodirlari rus askarlari tomonidan koʻylak uchun demontaj qilingan va keyinchalik butun yurish paytida yarmi koʻk, yarmi qizil yoki yashil rangdan yasalgan, gʻalati ajdarlar yoki qushlar tasvirlangan koʻylaklarni koʻrish mumkin edi.
Jang natijalari va oqibatlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Buxoroliklar soni koʻp boʻlishiga qaramay, toʻliq magʻlubiyatga uchradi, mingga yaqin kishi halok boʻldi, ruslar esa bor-yoʻgʻi 12 nafar yaradorini yoʻqotdi. Rossiya otryadining kuboklari 10 ta qurol, porox zahiralari, patronlar, snaryadlarni tashkil etdi.
Ijardagi gʻalaba rus qoʻshini uchun Fargʻona vodiysi Xoʻjand, Nau qoʻrgʻoni, Jizzax (Romanovskiy Samarqandga qochgan Muzaffarni taʼqib qilmagan), Yerjar gʻalabasidan keyin qoʻlga kiritilgan yoʻllarni qamrab olish uchun yoʻl ochdi[7].
Buxoroga yetib kelgan amir Muzaffarni dushman olomon qarshi oldi va uni magʻlubiyatda aybladi. Ulamolar urush boshlashni talab qildi, Muzaffar taraddudlanib, bunga jurʼat eta olmadi. Keyin umumiy kengashda ulamolar ochiqdan-ochiq amirga qarshi chiqdilar va uni „buyuk Temur“ taxtini egallashga noloyiq, deb eʼlon qildilar. Poytaxtni tark etib, amir xalq orasida qoʻllab-quvvatlashga umid bogʻladi, lekin bu amalga oshmadi[8]va natijada uning yolgʻiz oʻzi borishdan boshqa chorasi qolmadi – hatto rad etganlar qoʻllab-quvvatlashdan bosh tortganiga qaramay. Xiva, Qoʻqon va Afgʻonistonning Rossiya imperiyasi bilan toʻqnashuvidan soʻngi lahzada gʻazot eʼlon qiladi[5].
Xotira
[tahrir | manbasini tahrirlash]Keyinchalik yangi Oʻzbek Toshkentdagi markaziy koʻchalardan biri 1866-yilda rus qoʻshinlarining buxoroliklar ustidan qozongan gʻalabasi munosabati bilan Yerjar qishlogʻi yaqinida „Yerjar“ deb nomlangan. Bu koʻcha inqilobdan oldingi Toshkentning jamoat va savdo markazi edi[9].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Gluщenko, Ye. A. Rossiya v Sredney Azii. Zavoevaniya i preobrazovaniya. – M.: ZAO Izdatelstvo Tsentrpoligraf, 2010. – 575 s. – (Rossiya zabitaya i neizvestnaya. Zolotaya kolleksiya). ISBN 978-5-227-02167-0, S. 126
- ↑ Abaza, K. K. Zavoevanie Turkestana. – M.: Kuchkovo pole, 2008. – 256 s. ISBN 978-5-901679-99-9, S. 101
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Abaza, K. K. Zavoevanie Turkestana. – M.: Kuchkovo pole, 2008. – 256 s. ISBN 978-5-901679-99-9, S. 102
- ↑ Gluщenko, Ye. A. Rossiya v Sredney Azii. Zavoevaniya i preobrazovaniya. – M.: ZAO Izdatelstvo Tsentrpoligraf, 2010. – 575 s. – (Rossiya zabitaya i neizvestnaya. Zolotaya kolleksiya). ISBN 978-5-227-02167-0, S. 136
- ↑ 5,0 5,1 Gluщenko, Ye. A. Rossiya v Sredney Azii. Zavoevaniya i preobrazovaniya. – M.: ZAO Izdatelstvo Tsentrpoligraf, 2010. – 575 s. – (Rossiya zabitaya i neizvestnaya. Zolotaya kolleksiya). ISBN 978-5-227-02167-0, S. 145
- ↑ Abaza, K. K. Zavoevanie Turkestana. – M.: Kuchkovo pole, 2008. – 256 s. ISBN 978-5-901679-99-9, S. 103
- ↑ "Исторический вестник". Statya „Russkoe znamya v Sredney Azii“. 1899 god
- ↑ Abaza, K. K. Zavoevanie Turkestana. – M.: Kuchkovo pole, 2008. – 256 s. ISBN 978-5-901679-99-9, S. 116
- ↑ „Ирджарская улица“. 2015-yil 18-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 17-may.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Абаза К. К.. Завоевание Туркестана. М.: Кучково поле, 2008. ISBN 978-5-901679-99-9.
- Veselovskiy N. I. Irdjarskaya bitva // Ensiklopedicheskiy slovar Brokgauza i Yefrona : v 86 t. (82 t. i 4 dop.). – SPb., 1890—1907.
- Глущенко, Е. А.. Россия в Средней Азии. Завоевания и преобразования, Россия забытая и неизвестная. Золотая коллекция. М.: Центрполиграф, 2010. ISBN 978-5-227-02167-0.