Yuan Chonghuan
| Yuan Chong huan | |
|---|---|
| 袁崇煥 | |
 | |
| Tavalludi |
1584-yil 6-iyun Dongguan, Guandun |
| Vafoti |
22-sentyabr 1630-yil (46 yoshda) Xisi, Xicheng okrugi, Pekin |
| Fuqaroligi | Min |
| Kasbi | Siyosatchi, general, yozuvchi |
Yuan Chongxuan (xit. an’anaviy 袁崇煥, pinyin: Yuán Chónghuàn 1584-yil 6-iyun - 1630-yil 22-sentabr), boshqa nomi Yuansu yoki Ziru. Min sulolasi davrida xizmat qilgan siyosatchi, harbiy general va yozuvchi edi. Xitoy madaniyatida vatanparvar sifatida e'tirof etilgan. U so‘nggi Jinning Minga bostirib kirishi paytida Liaoninni Jurchen bosqinchilaridan himoya qilgani bilan mashhur. General sifatida Yuan Chongxuan to‘pchi mavqeida ustun bo‘ldi va Min arsenaliga Yevropa to‘pi dizaynini kiritishga harakat qildi.
Yuanning harbiy karyerasi birinchi Ningyuan jangida Jurchen hukmdori Nurxachi va uning qo‘shinini mag‘lub etganida eng yuqori cho‘qqiga chiqdi. Keyinchalik Yuan ikkinchi Ningyuan jangida Nurxachining o‘g‘li hamda vorisi Xong Tayjini va uning asosan mo‘g‘ul askarlaridan tashkil topgan 200 000 kishilik armiyasini mag‘lub etdi. Yuan o‘z karyerasi yakunida imperator Chongchjen buyrug‘i bilan hibsga olinib, jurchenlar tomonidan unga qarshi qo‘yilgan xiyonat haqidagi soxta ayblovlar asosida lingchi ("sekin tilim") usuli bilan qatl etildi.
Yoshlik yillari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yuan Guangdunning Dongguan shahrida tug‘ilgan.[1] Boshqa bir manbaga ko‘ra, uning ajdodlari Guansidan kelgan.[2] O'smirlik davrida u shaharma-shahar sayohat qildi. U bir necha marta imperatorlik imtihonida muvaffaqiyat qozonmagan bo‘lsa-da, poytaxtga qilgan sayohatlari davomida katta amaliy tajriba to‘pladi. Aytishlaricha, u bu vaqt ichida bir nechta iyezuitlar bilan do‘stlashgan va ko‘p vaqtini Yevropa to‘plarini o‘zlashtirish ustida ishlab o‘tkazgan.
Dastlabki harbiy martaba
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yuan 1619-yilda imperatorlik imtihonidan o‘tdi va Futszyanning Shaovu grafligi sudyasi etib tayinlandi. 1619-yilda Min imperator qo‘shini Sarxu jangida jurchenlar tomonidan mag‘lubiyatga uchratildi. Min qo‘shinlari ketma-ket mag‘lubiyatga uchradilar va 1622-yilda ular butun Liaoningni Jurchenlarga tashlab, Shanxay dovoniga chekinishga majbur bo‘ldilar. Frontga tashrif buyurganidan so‘ng Yuan Urush vazirligiga ikkinchi darajali kotib etib tayinlandi. Keyin darhol to‘liq kotiblikka ko‘tarildi va qo‘shinlarni jalb qilish uchun mablag‘ bilan ta'minlandi. Yuanning tez sur'atlar bilan ko‘tarilishi o‘sha paytda juda muhim edi. Chunki u imperatorlik imtihonidan o‘tish uchun Konfutsiy klassiklarini o‘rganishdan tashqari, hech qanday rasmiy harbiy tayyorgarlikka ega emas edi.
Yuan bosh qo‘mondon Sun Chengzong bilan hamkorlik qilib, 1623-yilda Ningyuanni mustahkamlab, chegaralarni shimolga siljitdi. Keksa Sun qobiliyatli qo‘mondon edi. Lekin imperator Tyanqi davridagi nufuzli hukumat amaldori Vey Chjongxianga pora berishdan bosh tortdi. Shunday qilib, 1625-yilda Sun chaqirib olindi va uning o‘rniga Shanxay dovoniga umumiy chekinishni buyurgan Gao Di (高第) tayinlandi. Biroq, Yuan Ningyuanni tark etishni qat'iyan rad etdi.
Keyingi yilning boshida Nurxachi Jurchenlarni Liao daryosi bo‘ylab qayta boshlab bordi. Yuan va uning o‘rinbosarlari Ningyuanni yangi tashkil etilgan "xongyipao" va atigi 9000 posbonlar bilan Nurxachining 130 000 kishilik armiyasiga qarshi muvaffaqiyatli ushlab turishdi. Ningyuandagi g‘alaba Jurchenlarning darhol oldinga siljishiga to‘sqinlik qildi.
Yuan o‘zi xohlagan pozitsiyada to‘g‘ri o‘q otish uchun to‘pning har bir jihatini o‘rgangani qayd etilgan. Bu esa Nurxachi o‘z elita qo‘riqchilari tomonidan xavfsiz holatda yaxshi himoyalangan bo‘lsa-da, to‘pdan o‘q otilishidan yarador bo‘lishining sababi sifatida keltirilgan. Jangdan keyin Yuan xitoylik generallar tomonidan an'anaviy tarzda amalga oshirilgan Nurxachining sog‘lig‘ini so‘ragan uchun maktublar yubordi. Ammo Nurxachi uni ikkiyuzlamachi deb haqorat qildi.
Ushbu g‘alaba natijasida Pekindagi Min imperator hukumati 1626-yil 27-fevralda Yuanni Liaodun gubernatori etib tayinladi. U dovonlardan tashqaridagi barcha kuchlarni boshqarish huquqiga ega bo‘ldi.
Bu vaqt ichida Yuan shafqatsiz, ammo qobiliyatli deb hisoblangan Min generali Mao Venlongni qatl qildi. Turli matnlarda uning harakatlari haqida turlicha fikrlar mavjud. Ko‘pchilik buni xato deb ta'kidlagan. Chunki Mao hali ham Jurchenlarga qarshi ishlatilishi mumkin edi. Biroq, Yuan Mao o‘z janglarini qanday boshqarganini ham hisobga oldi. Maoning taktikasi odatda tinch aholi punktlarini o‘z qo‘shinlari uchun qalqon sifatida ishlatishni o‘z ichiga olar va ishg‘ol paytida tinch aholi juda ko‘p jabr ko‘rardi. Mao shuningdek, Minning ittifoqchisi bo‘lgan Choson qirolligidan Jurchenlarga qarshi ekspeditsiyalarni boshlash uchun baza sifatida foydalangan. Jurchenlar Chosonga kirganda Mao Min qo‘shinlarining umumiy chekinishiga buyruq berdi. Bu Koreya yarim orolida savdo qilgan Pekin hududidagi ko‘plab savdogarlarni g‘azablantirdi. Bundan tashqari, Mao ko‘plab korrupsion amaldorlarga pora bergani ham ma'lum edi. Binobarin, Maoni qatl qilgan Yuan Xitoyning eng nufuzli odamlari bilan dushmanlik qilgan edi.
Yil oxirida Nurxachining o‘limidan foydalangan Yuan Jinchjouni qayta egalladi. Jurchenlar iyun oyida yana paydo bo‘ldi va bir qator kichik bo‘lmagan janglardan so‘ng orqaga chekindi. Yuan Vey Chjongxian partizanlari tomonidan tanqid qilindi va ular Jurchenlarga qarshi kurashish uchun juda ko‘p vaqt ketkazilganini aytishdi. Ko‘p o‘tmay Yuan nafaqaga chiqishga majbur bo‘ldi.
So‘nggi harbiy martaba va o‘limi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
1628-yilda imperator Chongchjen davrida Yuan shimoli-sharqdagi barcha Min kuchlarining feldmarshali sifatida qayta iqtidorga keldi. U Liaodunni to‘liq qayta tiklash uchun ulkan besh yillik rejani amalga oshirishga kirishdi. Imperator Chongchjen o‘z hukmronligini 1627-yilda 16 yoshida boshlagan va 1629-yilda (18 yoshida) Yuanni tayinlagan edi. 1629-yilda Yuanga "Merosxo‘rning katta qo‘riqchisi" unvoni berildi. Imperator Yuanga imperator qilichini berdi va Yuan qarorlarini to‘liq qo‘llab-quvvatlashini aytdi.
Bu safar Yuan Nurxachining vorisi Xong Tayji boshchiligidagi 200 000 dan ortiq askardan iborat yirik Jurchen kuchlari bilan yana to‘qnash keldi. Jurchenlar o‘z qo‘shinlariga ko‘proq odamlarni, shu jumladan yangi taslim bo‘lgan mo‘g‘ullar va Min qo‘zg‘olonchilarini kiritdilar. Ular Shimoliy Xitoydagi turli kichik qabilalarni bosib oldilar va Chosonni mag‘lub etdilar. Biroq, Jurchenlar hech qachon Jinchjou yoki Ningyuanga hujum qilishmadi. Buning o‘rniga ular Jinchjou, Ningyuan va Shanxay dovonlarini butunlay chetlab o‘tishdi. Ular Shanxay dovoni g‘arbidagi Buyuk devorni buzib o‘tib, 1629-yilning qishida Pekin shimoliga yetib kelishdi. Yuan poytaxtni himoya qilish uchun Ningyuandan tanlangan faxriy kuch bilan orqaga yurdi. U Pekinga Jurchenlardan bir necha kun oldin yetib keldi. Pekin shahar devori tashqarisida taxminan 100 000 kishidan iborat Jurchen sakkiz bayrog‘ini mag‘lub etsa-da, Jurchen armiyasini to‘liq yo‘q qila olmadi. Jurchenlarning Pekinga kutilmagan hujumi oldi olindi. Yuan jurchenlarning hatto shahar devoriga yetib borishiga to‘sqinlik qilganiga qaramay, Yuan Pekinga kelganida qattiq tanqid ostida qoldi. Ba'zi amaldorlar hatto Yuanni dushman bilan hamkorlik qilishda aybladilar.
Imperator Chongchjen 1630-yil 13-yanvardagi tinglovlar paytida Yuanni hibsga olishni buyurdi. Juda oz dalillarga qaramay, Yuan dushman bilan til biriktirganlikda ayblanib, Ganshiqiao usulida (甘石橋, "asta-sekin kesish") o‘limga hukm qilindi. Yuandan qatl etilishidan oldin so‘nggi so‘zlarni so‘rashganda, u quyidagi she'rni aytdi: "Umrdagi ish har doim behuda tugaydi; Mening kareramning yarmi orzudek bo‘lib tuyuladi. O'limdan keyin jasur jangchilar yo‘qligidan xavotir olmayman, chunki mening sodiq ruhim Liaodongni qo‘riqlashda davom etadi." ( 一生事業總成空，半世功名在夢中。死後不愁無將勇，忠魂依舊守遼東！)
Imperator yozuvlari uning o‘limiga yarim kun ketganligi haqida ma'lumot bergan.[3]
Yuan uchun Pekindan tashqari mamlakatning ko‘p qismida va hatto Choson qirolligida ham motam tutildi. Uning o‘limidan so‘ng ko‘pchilik Min va ittifoqchilarining zaif mavqeini Jurchenlarning navbatdagi bosqini uchun qulay sharoit sifatida e'tirof etdi.[4]
Aytishlaricha, uning "xiyonati" haqida eshitgan ko‘plab Pekin aholisi Yuanni shunchalik yomon ko‘rishganki, ular uning tana qismlarini tanasidan kesilgan zahoti yeyish uchun sotib olishga shoshilishgan. Qiynoqdan keyin u o‘sha joyda qoldi, jarayon to‘xtashidan oldin yarim kun baqirdi.[3] Uning boshi, qatldan keyin tanib bo‘ladigan yagona qismi, She (佘) familiyali shahar qo‘riqchisi tomonidan shaharning ichki devoridan tashqarisiga olib ketilib, Guangqumen yaqinidagi Huashida dafn etilgan. Qo‘riqchining oilasi uzoq yillar davomida uni qo‘riqlab kelgan.[5] Uning qabri yaqinda ta'mirlandi va Longtan bog‘ida joylashgan Yuan Chongxuan yodgorligi deb o‘zgartirildi.
Merosi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yuanning nomi qariyb bir asr o‘tgach, Sin imperator saroyining eski arxivlaridan uning aybsizligini tasdiqlovchi ishonchli dalillar topilgandan so‘ng imperator Syanlun tomonidan oqlandi. Imperator Syanlun Yuanning bevosita avlodlarini qidirib, ularni taqdirlash orqali o‘z mehribonligini bildirmoqchi bo‘ldi, ammo ularni topa olmadi.
Yuan Chonghuanning o‘g‘li Mindan Singa o‘tib ketdi va 1642-yilda Xan Xitoy tekisligidagi oq bayroqqa ko‘tarildi. Yuan Chonghuanning oltinchi avlodi Tayping qo‘zg‘oloni davrida yashagan Sinning Jiangsu provinsiyasi gubernatori Fumingga (Fuming‘a) edi. Xan xitoy bayrog‘i bo‘lishiga qaramay, u manjurcha shaxsiy ismidan foydalangan. 1866-yildan 1870-yilgacha Sinlar Fuminggani Manjuriyadagi Jilin gubernatori etib tayinladi. Fumingganing Shoushan (Shou Shan) ismli o‘g‘li bor edi. U 1860-yilda Manjuriyadagi Heilongjiangning Aigun shahrida tug‘ilgan. Shoushan ukasi bilan birga Fengtyanda jang qilgan va 1894-yilda Birinchi Xitoy-Yapon urushida yaponlarga qarshi jangda yaralangan. Ukasi urushda vafot etgan. Urushgacha Shoushan so‘nggi 6 yilni Pekinda kichik lavozimlarda o‘tkazgan. Urushdan keyin u Xitoyning markaziy qismi Kayfengdagi lavozimga tayinlangan va keyin o‘zining tug‘ilgan shahri Aigunga harbiy leytenant-gubernator yoki brigada generali (fudutong) sifatida yuborilgan. U biroz ruscha gapira olardi. Blagoveshchenskka tashrif buyurgan edi. Sin hukumati uni 1900-yil yanvar oyida Heilongjiang harbiy gubernatorligiga ko‘tardi. Fengtian va Jilin gubernatorlari Shoushan bilan birga Pekindan 1900-yil iyul oyida Ixetuan qo‘zg‘oloni paytida Rossiya imperiyasiga qarshi kurashish uchun buyruq oldilar. Urush Blagoveshchenskning o‘qqa tutilishi va Aygunning ruslar tomonidan yo‘q qilinishi bilan boshlandi. Shoushan tomonidan Heilongjiang poytaxti Qiqiharning bosib olinishiga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qilindi. U hech qanday javob olmadi. Shuning uchun general-mayor Pavel Rennenkampf 28-avgust kuni Shoushanning taslim bo‘lishini qabul qildi. Chunki o‘t ochishni to‘xtatish taklifiga hech qanday javob berilmagan edi. Shundan so‘ng Shoushan qo‘l ostidagi xodimi yoki o‘g‘lidan otib o‘ldirishni so‘rab, o‘z joniga qasd qildi. Shoushan moʻgʻul ayoliga uylangani uchun uning jasadi Qiqiharni ruslar bosib olishidan avval Qiqihardan Ichki Moʻgʻulistonga yuborilgan. Shoushan ruslar bosqinining oldini olish uchun Heilongjiangni Xan xalqi tomonidan ko‘proq mustamlaka qilishga chaqirdi.[6][7][8] Shoushanning moʻgʻul xotini Dorbod bayroqli moʻgʻul boshligʻining qizi edi. Uning oila a'zolaridan biri shimoliy kazarma ofitseri Yuan Ruizhang Xeyhe shahrida chor rus qo‘shinlariga qarshi jangda halok bo‘ldi.
Jismoniy ko‘rinish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Min sulolasi olimlari Yuanni kichik tana ko‘rinishiga ega bo‘lgan qisqa bo‘yli odam deb ta'riflashgan. Uning tashqi ko‘rinishi tufayli imperator Chongchjen Yuan bilan birinchi marta uchrashganida uning qobiliyatlariga shubha qilgan.
Ommaviy madaniyatda
[tahrir | manbasini tahrirlash]Jin Yongning "Qirollik qoni bilan bo‘yalgan qilich " romanida Yuanning omon qolgan o‘g‘li, roman qahramoni Yuan Chengchji tasvirlangan. Yuan Chengchji otasi qatl etilgandan so‘ng otasining qo‘l ostidagilar tomonidan qutqarilib, Xua tog‘iga olib ketilgan. U yerda jang san'atlarini o‘rgangan. Bir necha yil o‘tgach, u katta bo‘lganida, Xua tog‘ini tark etib, sarguzasht izlash va otasining merosini tiklash uchun sayohat qildi.
Kanton qahramoni sifatida nishonlangan[1] 2010-yilgi mitingda Guanchjoudagi namoyishchilar Ningyuan jangi paytida Yuanning Jurchen dushmanlariga qarshi jangovar qichqirig‘ini ishlatishdi: "Qattiq uring!" (掉哪媽! 頂硬上!)[9].
2017-yilgi TVB dramasida "General, olim va amaldor " Yuan Chong Xuan Edvin Siu tomonidan tasvirlangan.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 „Cantonese cultural warriors fight back“. Asia Times Online. 2010-yil 6-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 18-may.
- ↑ 《明季北略》：袁崇煥號自如，廣西梧州府藤縣人，萬曆己未進士。
- ↑ 3,0 3,1 計六奇. 明季北略, vol.5
- ↑ „程本直墓記修廣東新義園碑記“. 2011-yil 10-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 20-iyul.
- ↑ „372年守墓史曲終人散“. 2011-yil 27-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 20-iyul.
- ↑ Gamsa, Mark. Harbin: A Cross-Cultural Biography. University of Toronto Press, 2020 — 26, 27, 28-bet. ISBN 978-1487533762. „Born in Aigun in 1860, Shou Shan was the son of Fumingga (Chinese: Fuming'a), who was governor of Jiangsu province during the.“
- ↑ Helm. „Weerzien aan de grens - Aola Changxing en Fumingga“. DEBTELIN (2021). — „Weerzien aan de grens | Aola Changxing en Fumingga. Het zit ons mee met de vreedzame grenzen. / Geheel in die geest trof ik mijn oude vriend.“.
- ↑ Sam-Sin. „Curriculum Vitae“. leidenuni.academia.edu (2021). — „Aola Changxing & Fumingga "Weerzien aan de grens" in Debtelin. April 2016 | “The Eating Crab jongenliedentekst” ⼦弟书 (Katuri jetere ) in Trage Vuur.“.
- ↑ „The obscene battle-cry of a Ming Dynasty war hero“. 2010-yil 9-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 21-iyul.