Hong Tayji

Hong Tayji (1592-yil 28-noyabr — 1643-yil 21-sentabr), baʼzan Xuan Tayji sifatida yoziladi. Gʻarb adabiyotida „Abaxay“ nomi bilan mashhur. Keyingi Jin suloalasining ikkinchi xoni (1626—1636-yillarda hukmronlik qilgan) va Sin sulolasining asoschisi boʻlgan imperator (1636-yildan 1643-yilgacha hukmronlik qilgan). U otasi Nurxatsi asos solgan va Min sulolasini zabt etish uchun zamin yaratgan imperiyani mustahkamlash uchun mas’ul edi. Bu mas’uliyatli vazifa amalga oshishidan oldin vafot etgan. U 1635-yilda Jurchen etnik nomini „Manjur“ ga oʻzgartirgan va 1636-yilda oʻz sulolasi nomini „Buyuk Jin“ dan „Buyuk Sin“ ga oʻzgartirgan ham edi. Sin sulolasi 1912-yilgacha hukmronlik qildi.

Ismlar va unvonlar

"Hong Tayji" unvon yoki shaxsiy ism ekanligi aniq emas. Manjur tilida Xong Taiji deb yozilgan boʻlib, u moʻgʻulcha Xong Tayiji unvonidan olingan. Bu moʻgʻulcha atamaning oʻzi xitoycha huang taiziz („toj shahzodasi“, „imperator shahzoda“) soʻzidan olingan boʻlsa-da, moʻgʻul tilida „hurmatli oʻgʻil“ degan maʼnoni bildiradi. Tarixchi Pamela Krosslining taʼkidlashicha, „Xung Tayji“ boshqa moʻgʻul tillarida paydo boʻlgan „hung“ soʻzidan kelib chiqqan „Moʻgʻul ilhomi“ unvoni edi. XVII asr boshlarida xitoy va koreys manbalarida uning nomi „Xong Tayji“ tarzida uchraydi. Zamonaviy xitoychada „Huang Taiji“ (皇太極) tarzida ifodalanib, Huang („imperial“) belgisidan foydalangan holda Xong Tayji bir vaqtlar „imperator shahzodasi“ yoki merosxoʻr unvoniga ega boʻlganini anglatgan. Lekin uning otasi va oʻtmishdoshi Nurhachi hech qachon voris tayinlamagan.

„Xong Tayji“ manjur manbalarida juda kam qoʻllangan. Chunki ularda imperatorlarning shaxsiy ismlariga tabu qoʻyilgan. Tahrirlangan hujjatlarda Xong Tayji oddiygina „Toʻrtinchi beile“ yoki „toʻrtinchi shahzoda“ (duici beile) deb atalgan. Bu uning Nurhachi oʻgʻillari orasida belgilagan sakkiz beile ichida toʻrtinchi oʻrinda ekanligini koʻrsatadi. Biroq, 1996-yilda topilgan 1621-yildagi voqealarni hikoya qiluvchi arxiv hujjatida Nurxachi merosxoʻrining nomi keltirilgan boʻlishi mumkin boʻlgan munozarada uni „Xong Tayji“ deb ataydi. Hujjatda bu nom taise shaklida uchraydi. Tatyana Pang va Jovanni Stari, ilk manjur tarixi boʻyicha ikki mutaxassis, bu hujjatni Xong Tayji uning haqiqiy ismi ekanligiga „qoʻshimcha dalil“ sifatida qaraydi, ular „xitoycha unvon huang taizi bilan umuman bogʻliq emas“, deb hisoblashadi. Tarixchi Mark Elliott buni Xong Tayji unvon emas, balki shaxsiy ism ekanligiga ishonchli dalil sifatida keltiradi.

Gʻarb olimlari Hong Tayjini „Abahai“ deb atashgan. Bu nom hozirda notoʻgʻri deb hisoblanadi. Xong Tayji manchu va xitoy manbalarida bu nom ostida hech qachon tilga olinmagan. Bu nom birinchi marta rus ruhoniysi G. V. Gorskiy tomonidan keltirilgan va XX asr boshlarida sinologlar tomonidan takrorlangan xato edi. Jovanni Stariyning taʼkidlashicha, bu nom „Abkay“ soʻzini chalkashtirib yuborish natijasida paydo boʻlgan boʻlishi mumkin. Bu Hong Tayjining manjur tilidagi davri nomi edi. „Abahai“ haqiqatan ham „manjur manbalarida tasdiqlanmagan“ boʻlsa-da, u moʻgʻulcha Abaġai soʻzidan olingan boʻlishi mumkin. Bu merosxoʻr monarxlarning kichik oʻgʻillariga berilgan faxriy ism hisoblanadi. Boshqa fikrga koʻra, Xong Tayji Nurxachining asosiy turmush oʻrtogʻi Abahai xonim nomi bilan chalkashlik natijasida Abahai deb atalgan.

Xong Tayji keyingi Jinning ikkinchi xoni, Sin sulolasining birinchi imperatori boʻlib, sulola nomini oʻzgartirgan. Uning Buyuk Xon unvoni Bogd Sécén Khaan (manjurcha: Gosin Onco Hūwaliyasun Enduringge Xan) edi. Uning hayoti davomida sanalarni yozib borish uchun ishlatilgan hukmronlik ismlari 1627-yildan 1636-yilgacha Tiancongʻi 天聰 („samoviy donolik“; manjurcha: Abka-i ishonch), 1636-yildan 1643-yilgacha Chongdejín 崇德 („yuksak fazilat“; manjurcha: Wesihun erdemungge, moʻgʻulcha: Degedü Erdemtü).

Xong Tayjining Imperator ajdodlari ibodatxonasida sigʻiniladigan maʼbad nomi Taizongjín boʻlib, bu shartli ravishda sulolaning ikkinchi imperatoriga berilgan ismdir. Uning boshqaruv uslubini aks ettirish uchun tanlangan vafotidan keyingi ismi „Ven Xuangdi“ 文皇帝 edi. (Manjurcha: šu huwangdi), bu „madaniyatchi imperator“ yoki „harflar imperatori“ degan maʼnoni anglatadi.

Hokimiyatni birlashtirish

Hong Tayji oddiy kiyimda.

Xong Tayji Nurxachining sakkizinchi oʻgʻli edi. U 1626-yilda Keyingi Jin sulolasining ikkinchi hukmdori boʻldi. Bu har doim yolgʻon deb hisoblangan boʻlsa-da, u shahzoda Dorgonning onasi Abaxay xonimning ukasi merosxoʻrligiga toʻsqinlik qilish uchun oʻz joniga qasd qilishda ishtirok etgani aytilgan. Taxminlarga koʻra, Nurxachining oʻlimi vaqtida toʻrtta lord/Beyl bor edi, ular orasida Hong Tayji eng past darajali, ayni paytda eng mos boʻlgan. Nurxachi hukmronligining oxirida Xong Tayji ikkita Oq bayroqni qoʻlga kiritdi. Ammo Abahai xonim vafotidan keyin u ikkita bayroqni Dorgon va Dodoning ikkita sariq bayrogʻiga almashtirdi (Nurxachi ikkita Sariq bayroqni ikkalasiga bergan edi). Oxir-oqibatda Hong Tayji ikkita eng kuchli va eng yuqori sinf bayroqlari — tekis va chegaralangan sariq bayroqlarni va eng katta taʼsir doirasini nazorat qildi. U asta-sekin raqiblarining vakolatlaridan xalos boʻldi. Keyinchalik, u beshinchi akasi Manggultaydan uchinchi eng kuchli bayroq boʻlgan tekis koʻk bayroqni oladi. Ushbu uchta bayroq Sin sulolasining dastlabki davrida rasman Yuqori uchta bayroqqa aylanadi.

Etnik siyosat

Hukmronligi davrida Xong Tayji Xan etnik shaxslarni mansablarga yollashni boshladi. 1623-yilgi qoʻzgʻolondan soʻng Nurxachi oʻzining Nikaniga (Manjurcha: „Xan xalqi“ degan maʼnoni anglatadi) ishonchini yoʻqotdi. Uning izdoshlari shuning uchun mamlakat va hukumatga oʻz taʼsirini singdirishni boshladi.

1632-yilda shahzoda Yoto va Xong Tayji tomonidan Xan xitoylik zobitlar va amaldorlarning 1000 juftlikdan iborat manjur ayollariga ommaviy nikohi ikki etnik guruh oʻrtasidagi uygʻunlikni mustahkamlash maqsadida uyushtirilgan.

Harbiy harakatlar

U Manjuriyaʼda Keyingi Jin sulolasining hududiy kengayishini davom ettirdi. Moʻgʻul hududiga chuqurroq kirib, Choson sulolasi va Min sulolasiga hujum qildi. Uning harbiy qobiliyatlari maqtovga sazovor boʻldi va u „Sakkiz bayroq“ yoki „ Baner“ tizimi deb nomlanuvchi harbiy-fuqarolik boshqaruvini samarali rivojlantirdi. Bu tizim turli xalqlarni, birinchi navbatda Xan va moʻgʻullarni qabul qilish uchun juda mos edi. Ular muzokaralar natijasida yoki harbiy magʻlubiyatdan keyin Keyingi Jin davlatiga qoʻshildi.

Xon Tayji jamoatchilik oldida Tibet buddizmiga homiylik qilgan boʻlsa-da, u shaxsiy hayotida moʻgʻullarning buddizm eʼtiqodiga bepisand qaradi va u moʻgʻullarning oʻziga xosligini buzuvchi omil deb hisobladi. U „Moʻgʻul knyazlari moʻgʻul tilidan voz kechmoqda, ularning ismlari lamalarga taqlid qilingan“, deb aytgan edi. Xong Tayji kabi manjurlarning oʻzlari Tibet buddizmiga shaxsan ishonmas edilar. Xong Tayji baʼzi tibetlik buddist lamalarni „tuzatib boʻlmaydiganlar“ va „yolgʻonchilar“ deb taʼriflagan. Ammo baribir tibetliklar va moʻgʻullarning dinga boʻlgan eʼtiqodidan foydalanish uchun buddizmga homiylik qilgan.

Xong Tayji oʻz yurishlarini Minlarning Koreyadagi kuchli ittifoqchisini boʻysundirishdan boshladi. 1627-yil fevralda uning qoʻshinlari muzlagan Yalu daryosini kechib oʻtdi. 1628-yilda u Min Xitoyiga bostirib kirishga urindi, lekin Yuan Chongxuan tomonidan magʻlubiyatga uchratildi. Keyingi besh yil davomida Xong Tayji Min artilleriyasining kuchini sindirish uchun oʻz artilleriyasini tashkil etishga mablagʻ sarfladi.

Hong Tayji imperiya qurollarini yangiladi. U „Qizil toʻplar“ ning afzalligini tushundi va keyinchalik armiyasi uchun qizil toʻplar ham sotib oldi. Min sulolasi hali ham toʻplar boʻyicha ustunroq boʻlsa-da, Xong Tayji ham kuchli toʻplarga va Osiyodagi eng kuchli otliq qoʻshinlarga ega edi. Shu vaqt ichida u Xitoyning shimoliga bir nechta tekshiruv guruhlarini yubordi. Ular magʻlubiyatga uchradi. Birinchi hujum Jehol dovoni orqali boʻldi. Keyinroq 1632 va 1634-yillarda u Shansi shahriga ham tekshiruv guruhlari yubordi.

1636-yilda Xon Tayji Koreyaga bostirib kirdi. Chunki Koreya Xon Tayji imperator boʻlganini tan olmadi va Minga qarshi harbiy operatsiyalarda yordam berishdan bosh tortdi. 1637-yilda Choson sulolasining taslim boʻlishi bilan Xong Tayji ularni Ming sulolasi bilan aloqalarini uzishga va Sin sulolasining vassal davlati sifatida boʻysundirishga muvaffaq boʻldi. Bu davrda Xong Tayji Ichki Moʻgʻulistonni ham uchta yirik urushda egallab oldi. 1636-yildan 1644-yilgacha Amur viloyatiga 4 ta yirik harbiy ekspeditsiya yubordi. 1640-yilda u Evenklarni zabt etishni tugalladi. Ularning boshligʻi Bombogorni magʻlub etib, qoʻlga oldi. 1644-yilga kelib butun mintaqa uning nazorati ostida edi.

Hong Tayjining rejasi dastlab Min sulolasi bilan shartnoma tuzish edi. Agar Min Sin iqtisodiga foydali boʻladigan yordam va mablagʻ berishga tayyor boʻlsa, Sin buning evaziga nafaqat chegaralarga hujum qilmaslikka, balki oʻzini Min sulolasidan bir daraja pastroq mamlakat deb tan olishga ham tayyor edi. Ammo Min saroyi amaldorlari Son sulolasining Jin imperiyasi bilan urushlaridan oldingi kelishuvni eslashganligi sababli, Min shartnoma imzolashni rad etdi. Hong Tayji bu taqqoslashni rad etib, shunday dedi: „Sizning Min hukmdoringiz Song avlodi emas, biz esa Jinning merosxoʻri emasmiz. U boshqa vaqt edi.“ Xong Tayji Minni zabt etishni xohlamagan edi. Minning rad javobi oxir-oqibat hujumga oʻtishga olib keldi. Uni birinchi marta Min davlatini bosib olishga undagan odamlar uning etnik Xan maslahatchilari Fan Vencheng, Ma Guozju va Ning Vanvo edi. Hong Tayji manjurlar Minni zabt etishda yordam berish uchun xan defektorlariga muhtojligini tan oldi. Shu tariqa boshqa manjurlarga nima uchun 1642-yilda Singa taslim boʻlgan Min generali Xong Chengchou kabi qochqinlarga nisbatan yumshoq munosabatda boʻlish kerakligini tushuntirdi.

Hukumat

Hong Tayji hokimiyatga kelganida, armiya butunlay moʻgʻul va manjur guruhlaridan iborat edi. 1636-yilgacha Xong Tayji koʻplab Xitoy guruhlaridan birinchi qoʻshinni yaratdi. Min sulolasi zabt etilgunga qadar u va uning vorisi tomonidan tashkil etilgan askariy guruhlar soni 278 ta manjur, 120 ta moʻgʻul, 165 ta xan edi. Xong Tayji vafot etganda atrofida manjurlardan koʻra koʻproq etnik xanlar bor edi va u xanlardan koʻpchiligining roziligini olgan holda nazoratni amalga oshirish zarurligini tushundi. U xanlarni nafaqat armiyaga, balki hukumat tarkibiga ham kiritdi. Maslahatchi amaldorlar kengashi siyosatni ishlab chiqishning eng yuqori darajasi sifatida tuzildi va butunlay manjurlardan iborat edi. Biroq, Xong Tayji Mindan oltita vazirlik, senzura va boshqa muassasalarni qabul qildi. Quyi vazirliklarning har birini manjur rahbar boshqargan. Asosiy toʻrtta bosh rahbar boʻlgan: ikkitasi manjur, bitta moʻgʻul va bitta xan.

Sulola nomini oʻzgartirish

Min sulolasi davrida harbiy xizmatda boʻlgan koʻplab moʻgʻul yoʻlboshchilari uchun moʻgʻul tilidagi Xong Tayji farmoni.

1635-yilda Xong Tayji oʻz xalqining nomini Jurchen (Manjurcha :jušen) nomidan Manjur nomiga oʻzgartirdi. Manjurning asl maʼnosi nomaʼlum. Shuning uchun uni qabul qilish sabablari noaniq boʻlib qolmoqda. Ismni tanlash sabablari haqida koʻplab nazariyalar mavjud, ammo eng koʻp tilga olinadigan ikkitasi uning manjur tilidagi „jasur“ soʻziga oʻxshashligi va Nurxachining taʼkidlashicha, Bodxisattva Manjusri, yaʼni donolik Bodhisattvasi bilan bogʻliq ekanligi boʻlishi mumkin.

Bundan tashqari Jin sulolaviy nomi Shimoliy Xitoyda 1115-yildan 1234-yilgacha hukmronlik qilgan Jurchen xalqi tomonidan asos solingan Jin sulolasiga toʻgʻridan-toʻgʻri ishora edi. Shunday qilib, bu nom Jurchenlar bilan chambarchas bogʻliq deb qaralishi mumkin edi. Ushbu holat esa ehtimol oʻsha paytdagi Xitoyning qonuniy hukmdorlari sifatida Jinga raqib boʻlgan Song sulolasini biladigan etnik Xanning dushmanligini keltirib chiqarishi mumkin edi. Xong Tayjining maqsadi Xitoyni toʻliq bosib olish va Min sulolasini agʻdarish edi. Buning uchun nafaqat kuchli harbiy kuch, balki samarali boshqaruv tizimi ham kerak edi. U Davlat boshqaruvida Min hukumati namunasidan foydalangan va oʻz ishiga Min amaldorlarini jalb qilgan. Keyinchalik Jinning nomi Xan xalqi orasida uning maqsadiga toʻsqinlik qilsa, nomni oʻzgartirish unchalik qiyin emas edi. Shu bilan birga, Xong Tayji Shanxay dovoni shimolidagi Min sulolasi va Ichki Moʻgʻulistondagi Ligdan Xon hududini bosib oldi. U Yuan sulolasining imperatorlik nefrit muhri va „Mahakala“ deb nomlangan oltin Buddani qoʻlga oldi. 1636-yil aprel oyida Ichki Moʻgʻulistonning moʻgʻul zodagonlari, manjur zodagonlari va xan mandarinlari Shenyangda qurultoy oʻtkazdilar. Keyingi Jin xonini Buyuk Sin imperiyasining imperatori sifatida tavsiya qildilar. Rossiya arxivida 1636-yilgi Xong Tayji farmonining tarjimalari mavjud boʻlib, unda Sin sulolasi qulagandan keyin moʻgʻullar oʻzlarining avvalgi qonunlariga, yaʼni mustaqillikka qaytishlari aks etgan. Aniq maʼlumotlar qanday boʻlishidan qatʼi nazar, Xong Tayji Sin sulolasining oʻrnatilishini eʼlon qildi va 1636-yilda oʻz davri nomini Chongdé deb oʻzgartirdi. Sinning yangi nom sifatida tanlanishi sabablari ham nomaʼlum. Jin va Sin tovushlari manjurchada oʻxshash talaffuz qilingan. Vuxing nazariyasiga koʻra, anʼanaviy gʻoyalar Minning xarakteri bilan bogʻliq holda olovni qabul qilgan. Sin uchun ushbu xarakter tanlovga taʼsir qilgan boʻlishi mumkin. Yana bir mumkin boʻlgan sabab, Xong Tayji 1636-yilda taxt uchun aka-uka oʻrtasidagi oʻzaro birodarlik kurashi va toʻqnashuvi tufayli sulola nomini (keyinroq) Jindan Singa oʻzgartirgan boʻlishi mumkin.

Taoist falsafasiga koʻra, Jin nomi uning tarkibiy qismidagi metall va olov maʼnosiga ega va shu bilan Manjur qirollik xonadonidagi aka-ukalarning kayfiyatini ochiq toʻqnashuvlar va urushlarga olib keladi. Shunday qilib, Xong Tayji Buyuk Sin yangi nomini qabul qildi. Uning xitoycha belgisining chap tomonida suv belgisi [3 zarba] mavjud. Aniq va shaffof degan maʼnoni anglatuvchi ism suv ramzi bilan Manjur qirollik xonadonidagi birodarlar oʻrtasidagi nizolarni bartaraf etishiga umid qilingan.

Xongtayjining taʼkidlashicha, Aisin Gioro urugʻining avlodi Bukuri Yongshon bokira holida homilador boʻlgan. Afsonaga koʻra, uchta samoviy qiz, yaʼni Enggulen, Jenggulen va Fekulen Changbay togʻlari yaqinidagi Bulhuri Omo deb nomlangan koʻlda choʻmilishgan. Bir magpie Fekulen yaqinida qizil meva boʻlagini tashlaydi, u uni olib yeydi. Keyin u Bukuri Yongsondan homilador boʻladi. Biroq, 1635-yilda Xurxa (Hurka) qabilasining aʼzosi Muksike tomonidan aytilgan hikoyaning yana bir versiyasi Xontayjining versiyasiga zid keladi. U Xeyluntszyan provinsiyasida, Bukuri togʻidagi Amur daryosi yaqinida joylashgan Bulhuri koʻlida „samoviy qizlar“ choʻmilgan deb daʼvo qiladi. Bu Jiu Manzhou Dang arxivida yozilgan va qabila aʼzosining yoshi kattaroq boʻlishiga bilan birga ancha qisqaroq va soddaroqdir. Bu ikkinchi hikoya asl nusxa deb ishoniladi va Hongtaiji uni Changbay togʻiga oʻzgartirgan. Bu Aisin Gioro klani Amur hududida paydo boʻlganini, Heje (Hezhen) va boshqa Amur vodiysi Jurchen qabilalari kelib chqiishi bir xil hikoyaning ogʻzaki versiyasiga ega ekanligini koʻrsatadi. Bu hikoya Jurchen tarixiga ham mos keladi. Chunki manjurlarning ajdodlari XIV-XV asrlarda shimolda, Amurda paydo boʻlgan va keyinroq janubga koʻchib oʻtgan.

Bayroqlar holati

Xong Tayji imperator boʻlishidan oldin ikkita Oq bayroqni boshqargan. Nurxachining oʻlimidan soʻng, Xong Tayji darhol ikkita Oq bayroqni Nurxachining ikkita sariq bayrogʻiga almashtirdi. Imperator sifatida u sakkiztadan uchta bayroqning egasi edi. U yuqori uchta bayroqni yoki oʻsha paytda tekis/chegarali sariq bayroqlar va tekis koʻk bayroqlarni boshqargan. Keyinchalik Toʻgʻri koʻk bayroq Dorgon tomonidan uchinchi elita bayrogʻi sifatida tekis oq bayroqqa almashtirildi. Hukmronligining oxirida Xong Tayji ikkita sariq bayroqni katta oʻgʻli Xugega berdi. Nurxachining ikkinchi oʻgʻli Daisan va uning oʻgʻli ikkita Qizil Bayroqni boshqargan. Dorgon va uning ikki ukasi ikkita Oq bayroqni, Šurxachining oʻgʻli Jirgalang esa qolgan chegaralangan koʻk bayroqni boshqargan.

Oʻlimi va merosi

Xong Tayji 1643-yil 21-sentabrda Sinlar Shanxay dovoniga hujum qilishga tayyorlanayotgan paytda vafot etdi. Bu Minning shimoliy tekisliklariga kirish yoʻlidagi soʻnggi qal’asi edi. U merosxoʻr tayinlamasdan vafot etganligi sababli Sin davlati endi voris inqiroziga duch keldi. Shahzodalar va vazirlar maslahat kengashi Xong Tayjining oʻgay ukasi, mahoratli harbiy rahbar Dorgonga yoki Xong Tayjining toʻngʻich oʻgʻli Hugega taxtni berish haqida bahs olib borishdi. Murosaga koʻra, Xong Tayjining besh yoshli toʻqqizinchi oʻgʻli Fulin tanlandi. Dorgon va Nurhojining jiyani Jirgalangga shahzoda regenti unvoni berildi. Fulin 1643-yil 8-oktabrda rasman Sin sulolasining imperatori taxtiga oʻtirdi. U „Shunji“ davri nomi bilan hukmronlik qildi. Bir necha oy oʻtgach, Dorgon boshchiligidagi Sin qoʻshinlari Pekinni egalladi va yosh imperator Shunji yangi poytaxtda hukmronlik qilgan birinchi Sin imperatori boʻldi. Sin davlatining nafaqat Xitoyni zabt etishida, balki qobiliyatli boshqaruvni tashkil etishda ham muvaffaqiyatga erishganligi koʻp jihatdan Xong Tayjining uzoqni koʻra bilish siyosati tufaylidir. U Shenyang shimolida joylashgan Chjaoling shahrida dafn etilgan.

Merosi

Imperator sifatida u oʻzining samarali boshqaruvi va samarali jangovar mahorati tufayli Yongle, Tan imperatori Tayzong kabi eng yaxshi imperatorlarga oʻxshash qobiliyatlarga ega deb tan olingan. Tarixchi va yozuvchi Jin Yongning soʻzlariga koʻra, Xong Tayji Sin shi Xuandi, Xan imperatori Gaozu, Xan imperatori Guangvu, Suy imperatori Ven, Tan imperatori Taizong, Song imperatori Taizu, Xubilayxon kabi keng va dono qarashlarga ega edi. Uning siyosiy qobiliyatlari faqat Chingizxon, Tan imperatori Tayzong va Xan imperatori Guangvuga oʻxshash edi.  Shu maʼnoda Xong Tayji baʼzi tarixchilar tomonidan Sin sulolasining haqiqiy birinchi imperatori sifatida tan olinadi.  Baʼzi tarixchilar Xong Tayji manjur boʻlgani uchun past baholangan va buyuk imperator sifatida eʼtibordan chetda qolgan deb taxmin qilishadi. 

Shajarasi

Fuman

Giocangga (1526–1583)

Imperatritsa Chji

Taksi (1543–1583)

Imperatritsa Yi

Nurxachi (1559–1626)

Cancha

Agu

Imperatritsa Xuan (vaf. 1569)

Hong Tayji (1592–1643)

Jukungge

Taicu

Yangginu (vaf. 1584)

Imperatritsa Xiaocigao (1575–1603)

Madaniyatda

• 1981-yil KBS1 Daemyeong teleserialida Kim Yoon-hyung tomonidan tasvirlangan.
• Tang Guoqiang tomonidan 2003-yilda „Belanchak davridagi ish“ teleserialida tasvirlangan.
• 2003-yil Xiaozhuang Mishi teleserialida Liu Dekai tomonidan tasvirlangan.
• 2006-yil Da Qing Fengyun teleserialida Jiang Ven tomonidan tasvirlangan.
• 2012-yilda „Quvvatga oshiq“ serialida Xovik Lau tomonidan tasvirlangan.
• Nam Kyung-eub tomonidan 2013 jTBC teleserialida „Qonli saroy: Gullar urushi“ da tasvirlangan.
• 2014-yil tvN telekanalidagi "Uch mushketyor" da Byun Ju Xyon tomonidan tasvirlangan.
• Jung Sung-woon tomonidan 2015-yil MBC teleseriali Hwajungda tasvirlangan.
• Raymond Lam tomonidan 2017-yilda "Dunyoni boshqar „ serialida tasvirlangan
• Kim Beob-rae tomonidan 2017-yilda “Qal’a " filmida tasvirlangan. 

Manbalar

Adabiyotlar

 

• Crossley, Pamela Kyle (1999), A Translucent Mirror: History and Identity in Qing Imperial Ideology, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, ISBN 0-520-21566-4
• Dennerline, Jerry „The Shun-chih Reign“, . Cambridge History of China, Vol. 9, Part 1: The Ch'ing Dynasty to 1800. Cambridge: Cambridge University Pressv, 2002 — 73–119-bet. ISBN 0-521-24334-3. 
• Dupuy, R. Ernest; Dupuy, Trevor N.. The Encyclopedia of Military History from 3500 B.C. to the Present, 2nd Revised, New York, NY: Harper & Row, Publishers, 1986. ISBN 0-06-181235-8. 
• „Fu-lin“, Eminent Chinese of the Ch'ing Period. United States Government Printing Office, 1943 — 255–59-bet. 
• Elliott, Mark C. (2001), The Manchu Way: The Eight Banners and Ethnic Identity in Late Imperial China, Stanford: Stanford University Press, ISBN 0-8047-4684-2
• Shunzhi shidian 顺治事典 ["Events of the Shunzhi reign"] (zh). Beijing: Zijincheng chubanshe 紫禁城出版社 ["Forbidden City Press"], 2010. ISBN 978-7-5134-0018-3. 
• Miyawaki, Junko „The Legitimacy of Khanship among the Oyirad (Kalmyk) Tribes in Relation to the Chinggisid Principle“, . The Mongol Empire and its Legacy. Leiden: Brill, 1999 — 319–31-bet. ISBN 90-04-11946-9. 
• Oxnam, Robert B.. Ruling from Horseback: Manchu Politics in the Oboi Regency, 1661–1669. University of Chicago Press, 1975. ISBN 0-226-64244-5. 
• Pang, Tatiana A.; Giovanni Stary. New Light on Manchu Historiography and Literature: The Discovery of Three Documents in Old Manchu Script. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 1998. ISBN 3-447-04056-4. 
• Rawski, Evelyn S. „Ch'ing Imperial Marriage and Problems of Rulership“, . Marriage and Inequality in Chinese Society. Berkeley: University of California Press, 1991 — 170–203-bet. ISBN 0-520-06930-7. 
• Rawski, Evelyn S.. The Last Emperors: A Social History of Qing Imperial Institutions. University of California Press, 1998. ISBN 0-520-22837-5. 
• Roth Li, Gertrude „State Building before 1644“, . Cambridge History of China, Vol. 9, Part 1: The Ch'ing Dynasty to 1800 Willard J. Peterson: . Cambridge: Cambridge University Press, 2002 — 9–72-bet. ISBN 0-521-24334-3. 
• Schirokauer, Conrad. A Brief History of Chinese and Japanese Civilizations. New York, NY: Harcourt Brace Jovanovich, 1978. ISBN 0-15-505570-4. 
• Stary, Giovanni (1984). „The Manchu Emperor "Abahai": Analysis of an Historiographic Mistake“. Central Asiatic Journal. 28-jild, № 3–4. (subscription required). 296–299-bet. JSTOR 41927447.
• Wakeman, Frederic, Jr.. The Great Enterprise: The Manchu Reconstruction of Imperial Order in Seventeenth-Century China. Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1985. ISBN 0-520-04804-0. 
• Wilkinson, Endymion. Chinese History: A New Manual. Cambridge, MA: Harvard University Asia Center, 2012. ISBN 978-0-674-06715-8. 
• Zhao, Erxun 趙爾巽. Qingshi gao 清史稿, Citing from 1976–77 edition by Beijing: Zhonghua shuju, in 48 volumes with continuous pagination, 1927.