Yunonlar diasporasi
Yunon diasporasi (grekcha: Απόδημος Ελληνισμός) — dunyodagi etnik diasporalardan biri hisoblanadi. Umumiy soni taxminan 7-8 million kishi. Asosiy davlatlar: AQSH, Avstraliya, Ukraina, Rossiya, Buyuk Britaniya, Germaniya sanaladi. Ushbu yunonlar diasporasi tarixdagi eng qadimgi diasporalardan biri hsoblandi[1].
Antik davr[tahrir | manbasini tahrirlash]
Uning shakllanishi erta antik davrda VIII-V asrlar oraligʻida boshlangan. Miloddan avvalgi Oʻrta yer dengizi va Qora dengizning qadimgi yunon mustamlakasi sodir boʻlganida. Bu davrda Egey havzasidan tashqarida qadimgi yunonlar kichik savdo shahar-davlatlarini (Olviya, Massiliya, Xersones, Tomi va boshqalar) oʻrnashib olgan edilar. Iskandar Zulqarnaynning zabt etishlari natijasida imperiyaning yirik shaharlari, shu jumladan Iskandarning oʻzi asos solgan shaharlarning qisman ellenizatsiyasi sodir boʻldi. Masalan, XX asrning oʻrtalariga qadar davom etgan Misrning yunon diasporasi keskin koʻpaydi. Ellinlarning umumiy soni ularni antik davrning eng koʻp sonli etnik guruhlaridan biriga kiritishga imkon berdi. Oikumene (ellinlar tomonidan oʻrganilgan dunyo) chegaralarida frakiyaliklar, skiflar va qadimgi hindlar koʻproq edi. Qadimgi davrlarda ellinlarning aksariyati Gretsiyadan tashqarida yashagan (Sitsiliyadagi Sirakuza, Misrdagi Iskandariya, shuningdek, Turkiyadagi Vizantiya, Efes va Sardis).
Oʻrta asrlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
1204—-yildan soʻng, salibchilar Vizantiya Konstantinopolni egallab olishganda, yunonlar koʻp asrlar davomida birinchi marta klassik antik davrga qiziqish uygʻotgan Gʻarbiy Yevropa sivilizatsiyasiga duch kelishga majbur boʻlishdi. Sharqiy Rim imperiyasining madaniyati va dini Gʻarbdan sezilarli darajada farq qilgan boʻlsa-da, siyosiy davomiylik haqiqati, shuningdek, oʻz nomining saqlanib qolishi gʻarbda (birinchi navbatda italyan) paydo boʻlgan universitetlarning paydo boʻlishiga turtki boʻldi. Koʻpgina yunonlar, ayniqsa yoshlar, Italiya, Fransiya, Kataloniya va boshqalarda venetsiyalik va Genuya savdogarlari tomonidan uy xizmatkori sifatida qullikka sotilgan.
XIV asrning oxiri — XV asrning boshlarida, Usmonli turklarining hujumi ostida Vizantiya imperiyasining qulashi arafasida, bir qator oʻqimishli yunonlar, asosan, qadimgi zodagon oilalardan boʻlib, mamlakatni tark etishga muvaffaq boʻlishdi. boshqa Yevropa mamlakatlarida boshpana izlash, asosan Italiyaga koʻchib oʻtishga urinishdi. Soʻnggi Morean despotining qizi Sofiya Paleolog (1455—1503) Ivan III ga uylanib, Moskvaning Buyuk Gersogiga aylandi. Uning otasi Tomas Palaiologos edi, u ham oxirgi Vizantiya imperatorining ukasi hisoblanar edi.
Hozirgi vaqtda[tahrir | manbasini tahrirlash]
Hozirgi davrda paydo boʻlgan yunon diasporalari asosan ichki koʻchirilganlar, shuningdek, oddiy xalqdan (dehqonlar, baliqchilar) ishlovchi emigrantlardan iborat boʻlgan va shuning uchun ular ancha koʻp boʻlgan. Masalan, Pont yunonlarining taʼqib qilinishi ularning Rossiyaga koʻchirilishiga olib keldi. XVIII asrning oxirida Qrimdan kelgan Azov yunonlari Mariupoldan Donetskgacha boʻlgan Ukraina yerlarining bir qismiga joylashganlar.
Bundan tashqari, Smirnadagi qirgʻin (1923-yil) yunonlarning Turkiyadan AQSh, Kanada va Avstraliyaga koʻchib ketishiga olib keldi. Yunon-turk oʻrtasidagi aholi almashinuvi Afina va Saloniki shaharlarining haddan tashqari koʻpayishiga olib keldi, bu esa Gʻarbga keyingi emigratsiyani ragʻbatlantirdi. Shuningdek, XX asrning oʻrtalarigacha Gretsiya aholisining oʻta qashshoqligi yunonlarni Germaniya, Belgiya va boshqa Yevropa mamlakatlariga ishlash uchun ketishga undadi. Qora dengiz yunonlarining Stalin farmoni bilan Oʻrta Osiyoga surgun qilinishi, natijada Qozogʻistonda yunon diasporasining shakllanishiga olib keldi[2]. 1990-yillarning boshlarida Qozogʻiston mustaqillikka erishgandan soʻng, mamlakatdagi barcha yunonlarning 3/4 qismi Gretsiyaga joʻnab ketishdi, ular orasida pontiliklar koʻpchilikni tashkil etar edi. Boshqa mamlakatlarda diasporaning bosqichma-bosqich qisqarishi kuzatilmoqda, bu Gretsiyaning oʻzida iqtisodiy vaziyatning biroz yaxshilanishi bilan bogʻliq. Soʻnggi oʻn yilliklarda koʻplab chet ellik yunonlar va hatto ularning avlodlari mamlakatga qaytib kelishdi.
Izoh[tahrir | manbasini tahrirlash]
Usmonli imperiyasida bir vaqtlar koʻp boʻlgan yunonlar, shuningdek, XIX-XX asrlarda uning qulashi natijasida tashkil topgan boshqa davlatlarning (Bolgariya) yunonlar diaspora emas, balki irredenta hisoblanadilar, chunki ular ixcham yashaganlar. 3 ming yildan ortiq yerlar, lekin 1923-yilgi aholi almashinuvi shartlariga koʻra ularni tark etishga majbur boʻlganlar.
Shuningdek[tahrir | manbasini tahrirlash]
- AQShdagi yunonlar
- Urugvaydagi yunonlar
- Rossiya va SSSRdagi yunonlar
- Misrdagi yunonlar
- Efiopiyadagi yunonlar
- Armanistondagi yunonlar
- Gruziyadagi yunonlar
- Vengriyadagi yunonlar
- Qozogʻistondagi yunonlar
- Kipr yunonlari
- Usmonli imperiyasidagi yunonlar
- Chet eldagi yunonlar kengashi
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ [rua.gr „Великие греки диаспоры - Афинские Новости“]. 28-iyul 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ [Греческая диаспора „greek.ru“]. 28-iyul 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan.