Qirgʻiz tili

Qirgʻiz tili
Milliy nomi	Кыргыз тили, قىرعىز تئلى
Mamlakatlar	Qirg'iziston
Rasmiylik holati	Qirgʻiziston
Soʻzlashuvchilarning umumiy soni	6008382 (2016)
Turkumlanishi
Turkum	Yevroosiyo tillari
Til oilasi	Oltoy tillari Turkiy tarmoq Qarluq guruhi Qarluq-xorazmiy ostguruhi Qipchoq guruhi Qirgʻiz-qipchoq ostguruhi
Alifbosi	kirill, arab
Til kodlari
ISO 639-1	ky
ISO 639-2	kir
ISO 639-3	kir

Qirgʻiz tili (кыргыз тили, قىرعىز تئلى) Qirgʻizistonda davlat tili, turkiy til (qipchoq tili guruhiga mansub). Qirgʻiz tilida 5 million kishi muloqot qiladi, koʻpchiligi Qirg'iziston hududida istiqomat qiladigan etnik qirgʻizlardir.

Qirgʻiz tili — turkiy tillarning qirgʻiz-qipchoq guruhiga mansub tillardan, Qirgʻiziston Respublikasining davlat tili. Asosan, Qirgʻi-zistonda, shuningdek. Oʻzbekiston, Tojikiston, Qozogʻiston, Xitoy, Afgʻoniston, Rossiya Federatsiyasi, Pokiston va boshqa Hududlarda tarqalgan. Qirgʻiz tilida soʻzlashuvchilarning umumiy soni 2,5 mln. kishidan, Qirgʻizistonning oʻzida 2 mln. 330 ming kishidan ortiqroq (oʻtgan asrning 90-yillari oʻrtalari). Qirgʻiz tili 2 ta: shim. va jan. lahja guruhlariga boʻlinib, bu lahjalar, asosan, fonetika va leksika sohalarida oʻzaro farqlanadi; ayni jihatlari bilan boshqa turkiy tillardan ham ajralib turadi. Janubiy lahjaga oʻzbek tilining taʼsiri kuchli.

Ql.ning fonetik xususiyatlari: 8 ta qisqa unli fonemaga qarama-qarshi 8 ta choʻziq unlining mavjudligi, singarmonizmning izchil saqlanishi. soʻz boshida j (jon soʻzidagi) undoshining (boshqa turkiy tillardi y yoki j) qoʻllanishi va boshqa Morfologik belgilari boshqa turkiy tillardagiga oʻxshash. Singarmonizm mavjudligi tufayli affikslarning fonetik variantlari koʻp. Qirgʻiz adabiy tili shim. lahja asosida shakllangan boʻlib, uning leksikasida sof qirgʻizcha va turkiy soʻzlar qatlamidan tashqari moʻgʻul, rus, arab va eroniy tillardan oʻzlashgan soʻzlar ham mavjud.

Qirgʻiz milliy yozuvi dastlab, 1924-yilda arab alifbosi asosida, 1926-yildan lotin grafikasi asosida yaratilgan; 1940-yildan esa rus grafikasi asosidagi qirgʻiz yozuvi joriy etilgan.

Ad. Yunusaliyev B. M., Kirgizskaya leksikologiya, Frunze, 1959; Batmanov I.A., Sovremenniy kirgizskiy yazik, vip. 1, Frunze, 1963; Baskakov N. A.. Vvedeniye v izucheniye tyurkskix yazikov, 2-izd., M., 1969; Kirgizsko-russkiy slovar (sost. K.K.Yudaxin), M„ 1965.

Qirgʻiz tili 1924—1927-yillarda arab alifbosida asosida yozilgan. 1927—1941-yillarda esa lotin alifbosiga asoslangan. 1935-yillarda qirgʻiz tilining alifbosini kirill alifbosiga oʻtkazish haqida birmuncha muzokarakar boʻlgan va 1941 yidan kirill alifbosiga oʻtgan.

Alifbosi

Qirg'iz alifbosi

Кириллица алфавити	Аты	Араб алфавити	Латын алфавити	Латын алфавити (1928—1940)	IPA
А а	а	ا	A a	A a	/ɑ/
Б б	бе	ب	B b	B в	/b/, [w], [v]
В в	ве	ۋ	V v	V v	/v/
Г г (Ғ ғ)	ге	گ ع*	G g	G g, Ƣ ƣ	/ɡ/ [ʁ]
Д д	де	د	D d	D d	/d/
Е е	e	ه	E e	E e	/je/, /e/
Ё ё	ё	يو	Yo yo	Yo yo	/jo/
Ж ж	же	ج	J j	Ç ç (Ƶ ƶ 1938-1940)	/dʒ/
З з	зе	ز	Z z	Z z	/z/
И и	и	ى	İ i	I i	/i/
Й й	ий	ي	Y y	J j	/j/
К к (Қ қ)	кa	ك ق*	K k	K k, Q q	/k/, [q], [χ]
Л л	эл	ل	L l	L l	/l/
М м	эм	م	M m	M m	/m/
Н н	эн	ن	N n	N n	/n/
Ң ң	ың	ڭ	Ñ ñ	Ŋ ŋ	/ŋ/
О о	о	و	O o	O o	/o/
Ө ө	ө	ۅ	Ö ö	Ɵ ɵ	/ø/
П п	пe	پ	P p	P p	/p/
Р р	эр	ر	R r	R r	/r/
С с	эс	س	S s	S s	/s/
Т т	те	ت	T t	T t	/t/
У у	у	ۇ	U u	U u	/u/
Ү ү	ү	ۉ	Ü ü	Y y	/y/
Ф ф	эф	ف	F f	F f	/f/
Х х	ха	ح	H h	X x (H h 1928-1938)	[χ] /k/
Ц ц	це	تس	C c	Ts ts	/ts/
Ч ч	че	چ	Ç ç	C c	/tʃ
Ш ш	ша	ش	Ş ş	Ş ş	/ʃ/
Щ щ	ща	-	Şç şç	Şc şc	/ʃtʃ/, /ʃː/
Ъ ъ	ажыратуу белгиси	-	-	-	-
Ы ы	ы	ى	İ i	Ь ь	/ɯ/
Ь ь	ичкертүү белгиси	-	-	-	-
Э э	э	ه	É é	E e	/e/
Ю ю	ю	يۋ	Yu yu	Yu yu	/ju/, /jy/
Я я	я	يا	Ya ya	Ya ya	/ja/, /jɑ/

• К ك + а, о, у, ы => ق
• Г گ + а, о, у, ы => ع

O'rhun Enasoy alifbosi

Колдонуу			Тамгалар		Транслитерация жана транскрипция
үндүүлөр					A		/a/, /e/
					I		/ɯ/, /i/, /j/
					O		/u/, /o/, /w/
					U		/ø/, /y/, /w/
үнсүздөр	тіркесуі	үндүүлөр менен: (¹) — жуан, (²) — жіңішке ретімен			B¹	/b/	B²	/b/
					D¹	/d/	D²	/d/
					G¹	/g/	G²	/g/
					L¹	/l/	L²	/l/
					N¹	/n/	N²	/n/
					R¹	/r/	R²	/r/
					S¹	/s/	S²	/s/
					T¹	/t/	T²	/t/
					Y¹	/ʤ/	Y²	/ʤ/
		тек (¹) — Q тек (²) — K			Q	/q/	K	/k/
		бардык үндүүлөр менен			-Ç		/ʧ/
					-M		/m/
					-P		/p/
					-Ş		/ʃ/
					-Z		/z/
					-NG		/ŋ/
	тіркелімдер	+ үндүү			IÇ, ÇI, Ç		/iʧ/, /ʧi/, /ʧ/
					IQ, QI, Q		/ɯq/, /qɯ/, /q/
					OQ, UQ, QO, QU, Q	/oq/, /uq/, /qo/, /qu/, /q/	ÖK, ÜK, KÖ, KÜ, K	/øk/, /yk/, /kø/, /ky/, /k/
		+ үнсүз			-NÇ		/nʧ/
					-NY		/nʤ/
					-LT		/lt/, /ld/
					-NT		/nt/, /nd/
сөзбөлүү тамгасы					жок
(-) — тек сөз аягында

Yoqut, qirgʻiz va hozirgi zamon turk tilidagi soʻzlarning oʻxshashligi

Турк тили	Қирғиз тили	Ёқут тили
yıl	жыл	сыл
yağmur	жамгыр	самыыр
yaka	жака	саҕа
yalamak	жалоо	салаа
yaş	жаш	саас
yaştaş	жашташ	саастас
yat	жат	сыт
yedi	жети	сэттэ
yel	жел	сиэл
yeni	жаңы	саҥа
yeniden	жаңыдан	саҥаттан
yer	жер	сир
yumak	жуу	сууй
yıldız	жылдыз	сулус
yirmi	жыйырма	сүүрбэ
yok	жок	суох
yol	жол	суол
yumurta	жумуртка	сымыыт
yumuşak	жумшак	сымнаҕас
yüz	жүз	сүүс

Kelishiklar

Qirgʻiz tilida 6 ta kelishik bor.

	Kelishiklar	Kelishik koʻrsatkichlari	Kelishik savollari	Misollar
1	Атооч жөндөмө	—	Ким? Эмне? (Ким? Нима?) || Адам Ит (Одам Ит)
2	Илик жөндөмө	-нын, -нин, -нун, -нүн, -дын, -дин, -дун, -дүн, -тын, -тин, -тун, -түн	Кимдин? Эмненин? (Кимнинг? Ниманинг?) || Адамдын Иттин (Одамнинг Итнинг)
3	Барыш жөндөмө	-га, -ге, -го, -гө, -ка, -ке, -ко, -кө, -а,-е, -о, -ө, -на, -не	Кимге? Эмнеге? (Кимга? Нимага?) || Адамга Итке (Одамга Итга)
4	Табыш жөндөмө	-ны, -ни, -ну, -нү, -ды, -ди, -ду, -дү, -ты, -ти, -ту, -тү	Кимди? Эмнени? (Кимни? Нимани?) || Адамды Итти (Одамни Итни)
5	Жатыш жөндөмө	-да, -де, -до, -дө, -та, -те, -то, -тө	Кимде? Эмнеде? (Кимда? Нимада?) || Адамда Итте (Одамда Итда)
6	Чыгыш жөндөмө	-дан, -ден, -дон, -дөн, -тан, -тен, -тон, -төн	Кимден? Эмнеден? (Кимдан? Нимадан?) || Адамдан Иттен (Одамдан Итдан)