Xorazmiycha turkiy til
- Xorazmiycha turkiy tilni hozirgi Xorazm shevasidan va eroncha Xorazmiy tilidan farqlash lozim.
| Xorazmiycha turkiy til | |
|---|---|
| Mintaqalar | Markaziy Osiyo, Xorazm va Sirdaryo daryosi pastki oqimi vohalari |
| Holati | oʻlik |
| Turkumlanishi | |
| Turkum | Yevroosiyo tillari |
| Til oilasi | |
| Alifbosi | arab yozuvi, uygʻur yozuvi |
| Til kodlari | |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | — |
| ISO 639-3 | zkh |
Xorazmiycha turkiy til[1], nom variantlari: qarluq-xorazmiy, sharqiy turkiy, oʻrta turkiy, turkman-qipchoq, oltin oʻrdacha yoki xorazm-oltin oʻrdacha (XIII-XIV asrlar davri uchun) – turk tillarining janubi-sharqiy guruhiga kiruvchi oʻrta asrlar adabiy tili, shu bilan birga bir qator fonetik va morfologik xususiyatlari boʻyicha shimoli-sharqiy guruhga kiruvchi qoraxoniy-uygʻur tili bilan merosiy aloqalarni saqlagan[2].
Lingvogeografiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Xorazm-turk tili XII asrdan Xorazm va Sirdaryoning quyi oqimi boʻyidagi vohalarda rivojlangan. Chunki Amudaryo boʻyidagi Sigʻnoq, Oʻzgan va Suzoq shaharlarida oʻgʻuz qabilalari va Sirdaryo boʻyida esa qipchoq qabilalari joylashgan edi. Ushbu hududlar Oltin Oʻrda tarkibiga kiritilgandan soʻng, bu til Oltin Oʻrdaning rasmiy tillaridan biriga aylandi[3], til Volgaboʻyi, Ural, Sibir, Qrim va Kavkazda ishlatilgan. Oʻrta Osiyoda chigʻatoy tili, Kichik Osiyo yaʼni Onadoʻlida turkiy til parallel ravishda mavjud boʻlgan. XV—XVII asrlarda uning negizida: eski tatar tili, Qrim turklari, Shimoliy Kavkaz turklari tillarida yangi mahalliy adabiy meʼyorlar shakllandi.
Ijtimoiy lingvistikasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Xorazmiycha-turkiy til dialektal turidan yuqori xarakterdagi yozma va adabiy tildir. Xorazm davrasidagi yodgorliklar qoraxoniy-uygʻur tiliga yoʻnaltirilgan adabiy meʼyorning grammatik shakllari va lugʻat tarkibining mavjud oʻgʻuz va qipchoq shevalari bilan turli darajada aralashganligini koʻrstadi. Shunday qilib, Qutbning „Xusrav va Shirin“ sheʼrida (taxminan 1340-yil) va Mahmud Alining „Nahj al-faradis“ nasriy teologik-didaktik asarida (1358) qoraxoniy tillariga xos xususiyatlar ustunlik qilgan. Hofiz Xorazmiyning „Muxabbatnoma“ (1353) va Sayfi Saroyning „Guliston bit-Turki“ (1391) sheʼrlarida oʻgʻuz-qipchoq xususiyatlari ancha yaqqol namoyon boʻlib, oʻgʻuz shakllari qipchoq shakllaridan sezilarli ustunlik qilgan. Avvalgi yodgorliklarda – Qoraxoniylar xonligi davridagi tasavvuf olim Ahmad Yassaviy (XII asr) sheʼrlari va Qul Aliyning „Qissai Yusuf“ (1212) sheʼrida, aksincha, qipchoq shakllari kengroq ifodalangan.
Taʼlim va pedagogik holatI haqida maʼlumotlar mavjud emas.
Xorazmiycha-turkiy til uchun qoʻllaniladigan asosiy yozuv turi arab yozuvi boʻlgan, lekin koʻplab yodgorliklar uygʻur yozuvida yozilgan boʻlib, XVI asrgacha Oʻrta Osiyoda arab tili bilan birgalik keng tarqalgan til boʻlib kelgan.
Nominal kelishik affikslari odatda oʻzaklardan alohida yoziladi.
Markaziy va Oʻrta Osiyo, Volgaboʻyi, Qrim, Kavkaz va Sibirdagi koʻpgina turkiy qabilalar uchun mohiyatan yagona adabiy (lekin soʻzlashuv tili emas) tilning oraliq bosqichi boʻlgan. Ammo ushbu oltin oʻrda turkiy tili taraqqiyot belgilab bermaydi.
Xorazmiycha-turkiy tildagi adabiyot fors adabiyotining yoyilishi va yuksak nufuzi asnosida rivojlangan, bu til xorazmiycha-turkiy tilga barcha darajalarda sezilarli taʼsir koʻrsatgan. Xorazmiycha-turkiy tilda boshqa oʻrta asr turkiy tillarida boʻlgani kabi islom dini bilan birga kirib kelgan arabizmlar bilan bir qatorda fors tilidan ham koʻplab leksik oʻzlashuvlar mavjud boʻlib, ular xorazm-turk tilining tovush tarkibini ham kengaytirgan. Ilgari turkiy tillarga xos boʻlmagan qoʻshma sintaktik konstruksiyalarning oʻrnatilishida fors tili bilan bir qatorda, maʼlum darajada arabcha qoʻshma birikmalarning ham oʻrni boʻlganligi shubhasizdir; Ikki nomning aniqlovchi birikmasi – forscha izafetning tuzilishi keng tarqalgan edi. Oʻzlashtirilgan morfologik elementlarning soni unchalik koʻp boʻlmagan, ular faqat oʻzlashtirilgan lugʻatlardagina uchraydi.
Lingvistik xususiyatlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Fonologik maʼlumotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Arab va uygʻur yozuvi xorazm-turkiy tilining, shuningdek, ular qoʻllangan boshqa turkiy tillarning tovush tarkibini toʻgʻri va izchil yetkaza olmagan. Ovoz kam uzatilgan: arab harfida 8-9 unli uchun uchta belgi bor edi: a belgisi turkiy a, ä, ehtimol, ę tomonidan ham berilgan; i uchun belgi – turkiy y, i, ę; u uchun belgi – toʻrt unli: o, u, ö, ü. Uygʻur alifbosi, solishtirganda, old tomoni uchun qoʻshimcha belgisi bor edi.
| Yechim | Qator | |||
|---|---|---|---|---|
| Palatal | Velar | |||
| Yaxlitlanmagan | Gibbed | Yaxlitlanmagan | Gibbed | |
| Tor | i | ü | y | u |
| Keng | ä ę | o | A | o |
Xorazm-turkiy tildagi sheʼriy asarlar arab-fors metrik tizimiga asoslanib, choʻziq va qisqa boʻgʻin almashish asosida qurilgan. Sheʼriyat toʻqimasida turkiy lugʻat shartli ravishda choʻziq va qisqa unlilarni qabul qilgan, ammo sheʼr oʻqishdan tashqari unlilarning bunday boʻlinishi ahamiyatli emas edi.
Xorazm-turkiy tilning konsonantizmi umumiy turkiy davlatdan, birinchidan, bir qator yangi fonemalarning mavjudligi bilan, ikkinchidan, ayrim eskilarining tarqalishidagi cheklovlarning olib tashlanishi bilan farqlanadi. Undosh tovushlar lugʻaviy oʻzlashuvlar bilan bir qatorda, garchi oʻz oʻrnida turishda davom etsa-da, turkiy soʻzlarda ǯ, ž, v, f, h, x, va v, f, x tovushlari vaqti-vaqti bilan qayd qilinadi.
Xorazm-turkiy tilda soʻzdagi urgʻuning tabiatini aniqlashning iloji yoʻq, chunki u yozuvda aks ettirilmagan. Turkiy soʻzlarga xos boʻlgan singarmonizm arab va uygʻur yozuvlarida qisman aks etgan. Unli tovushlarning tanglay uygʻunligini ikkita grafik xususiyatga koʻra baholash mumkin
Qolgan unli va undoshlarning arab va uygʻur yozuvlarida maxsus grafemalari yoʻq, ammo ular yordamida palatal-velar garmoniyasining namoyon boʻlishini baholash mumkin edi. Labial unli uygʻunligi tor unlili barcha affikslarda namoyon boʻlavermaydi, bular, birinchi navbatda, toʻrtta allomorfga ega boʻlgan mansublik affikslari – -ym, -im, -um, üm, bir qator gerundlarning affikslari va boshqalar[4].
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Oʻzbek tilining xorazm shevasi
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Tenishev E.R. Языки мира: Тюркские языки. — M.: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 543.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Alisher Navoiy, „Majolis un-nafois“, „xorazmiycha turk tili bila“
- ↑ „Об особенностях лексики хорезмского диалекта“ (2018-yil 15-iyun). Qaraldi: 2023-yil 22-oktyabr.
- ↑ E. N. Nadjip, G. F. Blagova. Tyurki yazik. Yaziki mira: Tyurkskie yaziki. M., 1996 g. str 127.
- ↑ „ДРЕВНЕ- И СРЕДНЕТЮРКСКИЕ ЛИТЕРАТУРНЫЕ ЯЗЫКИ“ (2019-yil 17-oktyabr). Qaraldi: 2023-yil 22-oktyabr.