Afgʻoniston va Tojikiston chegarasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Panj daryosi orqali oʻtadigan chegaraning bir qismi. Tojikiston tomonidan koʻrinishi.
Ikki davlat prezidentlari – Emomali Rahmon va Hamid Karzay Panj daryosi orqali oʻtadigan koʻprikni ochib berdi.
Tajik–Afghan bridge at Panji Poyon
Panji Poyon (Tojikiston) va Sherxon Bandar (Afgʻoniston) oʻrtasidagi Amudaryo orqali oʻtuvchi tojik-afgʻon koʻprigi (2007)

Afgʻoniston va Tojikiston chegarasi Afg‘oniston va Tojikiston oʻrtasidagi xalqaro chegara hisoblanadi. Uzunligi 1,357 km (843 mi) va gʻarbda Oʻzbekiston, sharqda Xitoy bilan chegara nuqtasigacha, deyarli butunlay Amudaryo, Panj va Pomir daryolari boʻylab oʻtadi, Vaxon yoʻlagining eng sharqiy qismidan tashqari va tojik jamiyatini ikkiga ajratadi[1].

Tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chegara gʻarbda Amudaryoning Oʻzbekiston bilan chegara nuqtasidan boshlanadi. Shu daryoning keng sharqqa qarab oqadigan talvegi boʻylab, Vaxsh daryosi bilan tutashgan joyga yetguncha davom etadi. Bundan keyin 1,080 km (670 mi) uzunlikdagi chegara Panj daryosi boʻylab davom etadi, daryoga Afgʻonistonning Gaz Xun qishlogʻi yaqinida Pomirdaryo qoʻshilishigacha boʻlgan hudud ulkan ot shakliga ega, atrofi togʻli boʻlib boradi. 71 km (44 mi) uzunlikdagi chegara Pomir boʻylab sharqqa qarab Zoʻrkoʻlgacha davom etadi. Keyin 218 km (135 mi) uzunlikdagi chegara quruqlikka oʻtadi va Xitoy bilan uch tomonlama davlat chegarasiga qadar asosan turli togʻ choʻqqilari va tizmalaridan oʻtadi. Chegaraning sharqiy chegarasi Afgʻoniston-Xitoy-Tojikiston uchtomonlama chegara nuqtasida Povalo-Shveykovskogo choʻqqisida joylashgan[2][3] (xitoycha: 波万洛什维科夫斯基峰[4]; pinyin: Bōwànluò Shíwéikēfūsījī Fēng) / Kokrash Kol Peak (Kekelaqukaole Peak; xitoycha: 克克拉去考勒峰[5]; pinyin: Kèkèlāqùkǎolè Fēng)[6].

Chegaraning katta qismi Tojikistonning Pomir trakti bilan parallel oʻtadi.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

  Chegara sobiq Sovet Ittifoqi-Afgʻoniston chegarasidan meros boʻlib oʻtgan, bu chegara, asosan, 19-asrda Katta oʻyin deb nomlanuvchi Markaziy Osiyodagi Angliya-Rossiya raqobati davrida hozirgi shaklini olgan. Rossiya imperiyasi Xiva xonligi va Buxoro amirligini zabt etishi va Britaniya imperiyasining Hindistonni (Britaniya Rojaligi) nazorat qilishi bilan ikki davlat Afgʻonistonni oʻzaro mustaqil bufer davlat sifatida qoldirishga kelishib oldilar[7].

1873-yilda Angliya va Rossiya chegarani qoʻpol belgilash toʻgʻrisida kelishib oldilar, Xoʻja Salor qishlogʻi atrofidan sharqqa qarab Zoʻrkoʻlgacha Amudaryo orqali oʻtadigan hudud chegara deb eʼlon qilindi va Vaxon yoʻlagi Afgʻonistonda qoladi. Chegaraning gʻarbiy qismi (yaʼni hozirgi afgʻon-turkman chegarasining asosiy qismi) chegara komissiyasi tomonidan keyinroq belgilanishi kerak edi[7].

1880-yillarning boshlarida ruslar hozirgi Turkmaniston hududiga kengayishi, Panjdeh inqirozini (Kushka jangi) keltirib chiqardi, bu hududga afgʻonlar daʼvo qilayotgan edi. Muzokaralar vaziyatni tinchlantirdi va Angliya-Rossiya qoʻshma chegara komissiyasi chegarani 1884—1887-yillardagidek belgiladi. Xoʻja Salor qishlogʻini endi aniqlashning iloji boʻlmagani uchun chegara Afgʻonistonning Xamyob hududi yaqinida Amudaryoga toʻgʻri kelishiga kelishib olindi[7].

Chegaraning eng sharqiy qismi (hozir afgʻon-tojik chegarasining bir qismini tashkil etadi) 1893—1895-yillargacha oxirigacha delimitatsiya qilinmadi, afgʻonlar Amudaryo shimolidagi yerlarga boʻlgan har qanday daʼvolaridan voz kechishga rozi boʻlishdi. Bu shartnoma, shuningdek, Zorkoʻlning sharqiy qismida Xitoygacha boʻlgan qismdagi quruqlik chegarasining oʻrnini belgilab berdi va keyinchalik bir qator chegara ustunlari oʻrnatildi[7].

1921-yilda Sovet-Afgʻon shartnomasi imzolandi, unga koʻra Rossiya „oʻtgan asrda Afgʻonistonga tegishli boʻlgan chegara tumanlarini adolat va shu yerda yashovchi aholining oʻz taqdirini oʻzi belgilash tamoyillariga rioya qilgan holda“ berishga rozi boʻldi. Biroq, bu shartnoma hech qachon amalga oshirilmadi va 1946-yilgi Chegara shartnomasi bilan toʻliq bekor qilindi, bu chegarani avvalgidek saqlab qoldi, keyinchalik qoʻshma komissiya tomonidan daryo boʻyidagi orollar ajratildi[7].

1990-yillarda Tojikiston fuqarolar urushi va Afgʻoniston fuqarolar urushi tufayli chegara hududi nihoyatda beqaror edi. Tojikiston urushi tugashi va 2001-yilda Tolibon hukumati qulaganidan keyin xavfsizlik yaxshilandi. Biroq, uzoq va boʻsh chegara hali ham yaxshi nazorat qilinmagan va giyohvand moddalar kontrabandasining asosiy yoʻli hisoblanadi. Afgʻoniston hududida Tolibon isyonlari bilan bogʻliq bir qancha voqealar ham boʻlgan[8]. Rossiya 2005-yilgacha politsiyaga yordam bergan[9] va yaqinda Xitoy chegara politsiyasiga yordam berishi mumkinligi haqida xabarlar paydo boʻldi[10]. Soʻnggi yillarda savdo va transport aloqalarini rivojlantirish maqsadida bir qancha yangi chegara oʻtish joylari va koʻpriklar qurildi, qisman xorijiy hukumatlar va Ogʻaxon taraqqiyot tarmogʻi tomonidan moliyalashtirildi[11].

2021-yil iyul oyida Tolibon qoʻshinlari Afgʻonistonda koʻplab hududlarni nazorat ostiga olganidan keyin koʻplab afgʻon qoʻshinlari va tinch aholi chegaradan oʻtib ketishdi. Bunga javoban tojik hukumati chegara hududiga qoʻshimcha tojik askarlarini joylashtirdi[12].

Chegara oʻtish nuqtalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Daryo chegarasini kesib oʻtuvchi Shugʻnon-Xorugʻ koʻprigi

Chegara yaqinidagi aholi punktlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rossiyaning 201-harbiy bazasi kolonnasi Tojikistonning Afgʻoniston bilan chegarasi yaqinida

Afgʻoniston[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Bagʻri Koʻl
  • Koluxtepa
  • Sherxon Bandar
  • Shoh Ravon
  • Chichka
  • Dashti Qal’a
  • Xahan
  • Xusfav
  • Araxat
  • Ishkashim

Tojikiston[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tarix xaritalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Afgʻoniston – Tojikiston SSR chegarasining ingliz tilidagi tarixiy xaritalari, 20-asr oʻrtalari va oxiri:

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ CIA World Factbook – Afghanistan, 8 September 2018, 4 January 2021da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 24 January 2021
  2. ↑ Kamoludin Abdullaev. Historical Dictionary of Tajikistan, 3, Rowman & Littlefield, 2018 — 92 bet. ISBN 9781538102527. „CHINA-TAJIK BORDER.{...}This mountainous boundary runs along the Sarikol mountain range in eastern Tajikistan, reaching in Pamir the Afghan border at the Povalo-Shveikovskogo peak (5,543 meters above sea level).“ 
  3. ↑ „NJ 43 Su-fu [U.S.S.R., China, Afghanistan, Pakistan, State of Jammu and Kashmir Series 1301, Edition 5-AMS“] (en). Army Map Service (1967-yil mart). — „Pik Povalo-Shveikovskogo“. 2019-yil 13-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 11-yanvar.
  4. ↑ „zh:中华人民共和国和阿富汗王国边界条约“ (zh) (1963-yil 22-noyabr). — „到高程为5698米的克克拉去考勒峰（阿方图称波万洛什维科夫斯基峰）。“. 2020-yil 4-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 12-avgust.
  5. ↑ „zh:阿富汗“ (zh-hans). State Ethnic Affairs Commission (2004-yil 6-iyul). — „中阿边界{...}南起中、巴、阿3国交界处的5587山峰，沿穆斯塔格山脉分水岭北行至克克拉去考勒峰。“. 2008-yil 4-dekabrda asl nusxadan arxivlangan.
  6. ↑ „China Report Political, Sociological and Military Affairs No. 363“. United States Joint Publications Research Service (1982-yil 18-noyabr). — „If we open up the Atlas of the People's Republic of China we will find that the region of the Pamir, the western extremity of Xinjiang, from the Wuzibieli [Uzbel] Pass1 to the south down to the Kekelaqukaole Peak (which the Soviet Russians call "Pavel Shveikovsky Peak") is designated as a not limited area.“. 2020-yil 11-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 11-yanvar.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 International Boundary Study No. 26 – Afghanistan-USSR Boundary (PDF), 15 September 1983, 9 September 2018da asl nusxadan arxivlandi (PDF), qaraldi: 8 September 2018
  8. ↑ Global Risk Insights – Under the Radar: Tajikistan on track to be the next Afghanistan, 19 March 2017, 29 August 2018da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 8 September 2018
  9. ↑ Pirnazarov, Nazarali (21 April 2016), „Reuters – Barely guarded Afghan border puts ex-Soviet Tajikistan in peril“, Reuters, 20 September 2018da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 8 September 2018
  10. ↑ The Jamestown Foundation – What Is China's Military Doing on the Afghan-Tajik Border, 9 February 2018da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 8 September 2018
  11. ↑ AKDF – Linking Communities, Lighting Lives: Electrifying the Tajik-Afghan Borde, 24 November 2017, qaraldi: 8 September 2018
  12. ↑ „Tajikistan Asks CSTO for Assistance on the Afghan Border“. 2021-yil 12-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 12-iyul.
  13. ↑ Caravanistan – Tajikistan-Afghanistan border crossings, 13 May 2019da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 8 September 2018

Qoʻshimcha oʻqish uchun[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Afgʻoniston_va_Tojikiston_chegarasi&oldid=3991903" dan olindi