Afgʻoniston va Xitoy chegarasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Afgʻoniston-Xitoy chegarasini oʻz ichiga olgan xarita

Afgʻoniston va Xitoy chegarasi uzunligi 92 km (57 mi)[1] boʻlgan Afgʻoniston va Xitoy oʻrtasidagi chegara. Ikki davlatning Pokistonning federal boshqaruvidagi Gilgit-Baltiston hududi bilan uch tomolama chegara nuqtasidan boshlanib, Mustogʻ tizmasi boʻylab suvayirgʻichdan keyin va Tojikiston bilan uch tomonlama chegara nuqtasida tugaydi. Bu qisqa chegara Afgʻonistonning uzoq shimoli-sharqida, mamlakatning koʻp qismidan yoki har ikki mamlakatning shahar joylaridan uzoqda, uzun va tor Vaxon koridorining oxirida joylashgan. Chegaraning Xitoy tomoni Chalachigu vodiysida joylashgan. Chegarani bir qancha togʻ dovonlari kesib oʻtadi, masalan, janubda Vaxjir dovoni va shimolda Tegermansu dovoni.

Chegaraning ikki tomoni qoʻriqlanadigan tabiiy hududlar hisoblanadi: Afgʻoniston tomonida Badaxshon viloyatining Vaxon tumanidagi Vaxon milliy bogʻi va Xitoy tomonida Shinjon-Uygʻur muxtor rayoni Qoshgʻar okrugi Taxtaqoʻrgʻon tojik muxtor uyezdidagi Taxtaqoʻrgʻon qoʻriqxonasidir.

Chegara yer yuzidagi eng katta vaqt mintaqasi farqini bildiradi, Afgʻoniston (UTC+4:30) va Xitoy (UTC+08:00) oʻrtasida vaqt 3,5 soatga farq qiladi[2].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Afgʻoniston (yashil) va Xitoy (toʻq sariq)

Chegara hududi Buyuk Ipak yoʻlidagi magistral boʻlgan. Xitoylik mashhur buddist ziyoratchi Syuan Szan bu dovonni milodiy 649-yilda Xitoyga qaytib kelganida bosib oʻtgan deb ishoniladi[3].

Afgʻoniston va Xitoy oʻrtasidagi chegara Buyuk oʻyin doirasida 1895-yilda inglizlar va ruslar oʻrtasidagi kelishuvga binoan oʻrnatildi, biroq xitoylar va afgʻonlar 1963-yilgacha chegara toʻgʻrisida yakuniy kelishuvga erishmagan[4][5]. Afg‘oniston Qirolligi va Xitoy Xalq Respublikasi 1963-yilda oʻz chegaralarini belgilab olgan[4][6].

Taxminlarga koʻra, soʻnggi paytlarda asosiy dovon – Vaxjir dovoni baʼzan past intensivlikdagi giyohvand moddalar kontrabandasi yoʻli sifatida foydalaniladi va Afgʻonistonda yetishtirilgan afyunni Xitoyga olib oʻtish uchun ishlatiladi[7]. 2000-yillarda Afgʻoniston bir necha bor Xitoydan iqtisodiy sabablarga koʻra yoki Tolibon qoʻzgʻoloniga qarshi kurashda muqobil taʼminot yoʻli sifatida Vaxon koridoridagi chegarani ochishni soʻragan. Biroq Xitoy, asosan, koridor bilan chegaradosh Shinjondagi tartibsizliklar tufayli qarshilik koʻrsatdi[8]. 2009-yil dekabr holatiga koʻra, AQSh Xitoydan yoʻlak ochishni soʻragani xabar qilingan edi.

1990-yillardan beri Tegermansu dovonini iqtisodiy maqsadlarda kirish porti sifatida ochish boʻyicha Qashgʻar viloyati hukumati tomonidan taklif va rejalar mavjud[9][10]. Biroq, u hali amalga oshirilmagan.

Geografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Afgʻoniston-Xitoy chegarasi (1969)[lower-alpha 1], 1963-yilgi shartnomadagi koʻplab oʻzgarishlarni oʻz ichiga olgan

1963-yilgi shartnomaning 1-moddasida Afgʻoniston-Xitoy chegarasi janubiy chetidan boshlab tasvirlangan:

Balandligi 5630 metr boʻlgan choʻqqidan boshlanib, mos yozuvlar koordinatalari janubiy chekkada taxminan 37 gradus 03 minut shimol, 74 daraja 36 minut sharq boʻlib, ikki davlat oʻrtasidagi chegara chizigʻi Mustag tizmasi suv havzasi boʻylab oʻtadi. Qorachukur Su daryosi, Toshqoʻrgʻon daryosining irmogʻi bir tomondan, Oqsuv daryosi va Vaxjir daryolarining manbalari, ikkinchi tomondan, Vaxon daryosining yuqori oqimi Janubiy Vaxjir-Dabandan oʻtadi (deb ataladi). Afg‘oniston xaritasida Vaxjir dovoni) 4923 metr balandlikda, Shimoliy Vaxjir Daban (faqat Xitoy xaritasida ko‘rsatilgan), G‘arbiy Ko‘ktorok Daban (faqat Xitoy xaritasida ko‘rsatilgan), Sharqiy Qo‘ktorok Daban (Afg‘oniston xaritasida Qora Jilga dovoni deb ataladi) ), Tok Man Su Daban (Afgʻoniston xaritasida Mihman Yoʻli dovoni deb ataladi), Sirik Tosh Daban (faqat Xitoy xaritasida nomlanadi), Koʻkrash Koʻl Daban (Afgʻoniston xaritasida Tigarman Su dovoni deb ataladi) va Koʻkrash Koʻl choʻqqisiga (choʻqqi deb ataladi) yetib boradi. Povalo Shveykovski Afg'oniston xaritasida) balandligi 5698 metr..

Chegaraning shimoliy nuqtasi Afgʻoniston-Xitoy-Tojikiston uch tomonlama chegara punktida Povalo-Shveykovskogo choʻqqisida[11][12] (xitoycha: 波万洛什维科夫斯基峰[13]; pinyin: Bōwànluò Shíwéikēfūsījī Fēng) / Kokrash Kol Peak (Kekelaqukaole Peak; xitoycha: 克克拉去考勒峰[14]; pinyin: Kèkèlāqùkǎolè Fēng)[1][15], Afgʻonistonning eng sharqiy nuqtasida joylashgan.

Chegara oʻtish joylari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tarixan ikki tomon oʻrtasidagi asosiy oʻtish joyi Vaxjir dovoni boʻlgan. Vaxjir dovoni Ipak yoʻlidan beri kamida ming yil davomida foydalanib kelingan. Vaxjir dovoni bilan bir qatorda Kichik Pomirning sharqiy chekkasida joylashgan Tegermansu dovoni ham bor.

Dovonlar yopiq, chunki Chalachigu vodiysi, Xitoy tomonidagi vodiy tashrif buyuruvchilar uchun yopiq; ammo mahalliy aholi va chorvadorlarga kirishga ruxsat berilgan[manba kerak].

Tarixiy xaritalar va galereya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Afgʻoniston-Xitoy chegarasining ingliz tilidagi tarixiy xaritalari, 20-asr oʻrtalari va oxiri:

  • Map of the region (1893)
    Hudud xaritasi (1893)
  • Map including the Afghanistan–China border (1917)
    Afgʻoniston-Xitoy chegarasini oʻz ichiga olgan xarita (1917)
  • From the International Map of the World (AMS, 1966)
    Dunyoning xalqaro xaritasidan (AMS, 1966)[lower-alpha 2]
  • Map including Afghanistan–China border (ACIC, 1969)
    Afgʻoniston-Xitoy chegarasini oʻz ichiga olgan xarita (ACIC, 1969)
  • Border region (DMA, 1980)
    Chegara hududi (DMA, 1980)[lower-alpha 3]
  • Border region (DMA, 1984)
    Chegara hududi (DMA, 1984)[lower-alpha 4]
  • Satellite image of the region with the Afghanistan–China border marked
    Afgʻoniston-Xitoy chegarasi hududining sunʼiy yoʻldosh tasviri
  • Wakhan Corridor including Afghanistan–China border
    Afgʻoniston-Xitoy chegarasini oʻz ichiga olganVaxon koridori

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Eslatmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ From map: "NAMES AND BOUNDARY REPRESENTATION ARE NOT NECESSARILY AUTHORITATIVE"
  2. ↑ From map: "DELINEATION OF INTERNATIONAL BOUNDARIES MUST NOT BE CONSIDERED AUTHORITATIVE"
  3. ↑ From map: "The representation of international boundaries is not necessarily authoritative."
  4. ↑ From map: "The representation of international boundaries is not necessarily authoritative"

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 Thomas L. Hughes. „The Afghanistan - China Boundary Settlement“ 1, 4. Bureau of Intelligence and Research (1964-yil 14-yanvar). — „The new boundary, 57 miles long,{...}and reaches Peak Kokrash Kol (called Peak Povalo Shveikovski on the Afghan map) with a height of 5,698 meters.“. Qaraldi: 2021-yil 10-sentyabr. Thomas L. Hughes (14 January 1964). „The Afghanistan – China Boundary Settlement“ (PDF). Razvedka va tadqiqot byurosi. pp. 1, 4. Retrieved 10 September 2021 – via CIA. The new boundary, 57 miles long,{…}and reaches Peak Kokrash Kol (called Peak Povalo Shveikovski on the Afghan map) with a height of 5,698 meters.
  2. ↑ Bill Bostock. „Afghanistan shares a tiny 46-mile border with China — here's the intriguing story of how the 2 countries became neighbors“. Insider Inc. (2019-yil 27-iyun).
  3. ↑ Stein, M. Aurel (1903-06-30). „Exploration in Chinese Turkestan“. United States Congressional Serial Set. Washington, D.C.: Smithsonian Institution. 752-bet. Qaraldi: 2017-02-03.
  4. ↑ 4,0 4,1 中华人民共和国和阿富汗王国边界条约  — Vikimanba.
  5. ↑ Office of the Geographer. „International Boundary Study - Afghanistan – China Boundary“. Bureau of Intelligence and Research (1969-yil 1-may). — „The Afghanistan–China boundary agreement, signed on November 22, 1963, was the fifth of these boundaries treaties initiated by the Chinese communists.“. 2015-yil 3-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 3-fevral.
  6. ↑ „National People's Congress“ (zh-hans). National People's Congress. 2013-yil 17-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 12-yanvar.
  7. ↑ „Afghanistan border crossings“. Caravanistan. — „It is mostly used as a low-intensity drug-smuggling corridor to bring opium to China during the summer.“. Qaraldi: 2017-yil 3-fevral.
  8. ↑ China mulls Afghan border request. BBC News Online. June 12, 2009
  9. ↑ „新疆对外开放口岸一览表“ (zh). china.com.cn. — „国别:阿富汗 口岸名称:托克满苏 开放时间:未定 说明:规划开放口岸（98年） Country: Afghanistan, Name of port: Tegermansu, Opening date: Undecided, Notes: Planning to open the port (1998)“. Qaraldi: 2019-yil 23-dekabr.
  10. ↑ 喀什地区发展和改革委员会 (Kashgar Region Development and Reform Committee). „喀什地区国民经济和社会发展第十三个五年“ (2016-yil 17-mart). — „推进新建中国-阿富汗托克满苏陆路口岸、中国-巴基斯坦铁路口岸、中国-塔吉克斯坦铁路口岸。改善现有口岸通关条件。“. 2019-yil 22-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 23-dekabr.
  11. ↑ Kamoludin Abdullaev. Historical Dictionary of Tajikistan, 3, Rowman & Littlefield, 2018 — 92 bet. ISBN 9781538102527. „CHINA-TAJIK BORDER.{...}This mountainous boundary runs along the Sarikol mountain range in eastern Tajikistan, reaching in Pomir the Afghan border at the Povalo-Shveikovskogo peak (5,543 meters above sea level).“ 
  12. ↑ „NJ 43 Su-fu [U.S.S.R., China, Afghanistan, Pakistan, State of Jammu and Kashmir Series 1301, Edition 5-AMS“] (en). Army Map Service (1967-yil mart). — „Pik Povalo-Shveikovskogo“.
  13. ↑ „zh:中华人民共和国和阿富汗王国边界条约“ (zh) (1963-yil 22-noyabr). — „到高程为5698米的克克拉去考勒峰（阿方图称波万洛什维科夫斯基峰）。“.
  14. ↑ „zh:阿富汗“ (zh-hans). State Ethnic Affairs Commission (2004-yil 6-iyul). — „中阿边界{...}南起中、巴、阿3国交界处的5587山峰，沿穆斯塔格山脉分水岭北行至克克拉去考勒峰。“. 2008-yil 4-dekabrda asl nusxadan arxivlangan.
  15. ↑ „China Report Political, Sociological and Military Affairs No. 363“. United States Joint Publications Research Service (1982-yil 18-noyabr). — „If we open up the Atlas of the People's Republic of China we will find that the region of the Pamir, the western extremity of Xinjiang, from the Wuzibieli [Uzbel] Pass1 to the south down to the Kekelaqukaole Peak (which the Soviet Russians call "Pavel Shveikovsky Peak") is designated as a not limited area.“. 2020-yil 11-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 11-yanvar.

Qoʻshimcha oʻqish uchun[tahrir | manbasini tahrirlash]

 Vikiomborda Afgʻoniston va Xitoy chegarasi
haqida turkum mavjud

 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Afgʻoniston_va_Xitoy_chegarasi&oldid=3993036" dan olindi