Kontent qismiga oʻtish

Agaricus bisporus

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
  • Agaricus bisporus
    Agaricus bisporus
  • Agaricus bisporus yetishtirish
    Agaricus bisporus yetishtirish
  • Agaricus bisporus mitseliysining tuzilishi
    Agaricus bisporus mitseliysining tuzilishi
  • Agaricus bisporus
    Agaricus bisporus
  • Agaricus bisporus
    Agaricus bisporus

Agaricus bisporus - Yevropa va Shimoliy Amerikadagi yaylovlarida o‘suvchi iste‘mol qilinadigan bazidiomiset qo'ziqorin. Yetilmagan qo‘ziqorin ikki xil rangda bo‘ladi oq va jigarrang ikkalasi ham turli nomlarga ega. Yetilgan holatda qo'shimcha nomlari mavjud.

A. bisporus yetmishdan ortiq mamlakatlarda yetishtiriladi[1] va dunyodagi eng koʻp isteʼmol qilinadigan qoʻziqorinlardan biri hisoblanadi.

Ismlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yetilmagan oq rangdagi qo'ziqorin quyidagicha nomlanishi mumkin:

  • oddiy qo'ziqorin
  • oq qo'ziqorin[2]
  • tugma qo'ziqorini[2]
  • yetishtirilgan qo'ziqorin
  • stol qo'ziqorini
  • champignon (fransuzcha qo'ziqorin)

Voyaga yetmagan jigarrang qo‘ziqorin quyidagicha nomlanadi:

  • Shveysariya jigarrang qo'ziqorini
  • Rim jigarrang qo'ziqorini
  • Italiya jigarrang qo'ziqorin
  • kremini/krimini qo'ziqorini[3][4]
  • kashtan qo'ziqorini ( Pholiota adiposa bilan adashtirmaslik kerak)
  • Oq chaqaloq

Pishgan holatda sotilganda, qo'ziqorinning uzunligi 10–15 centimetr (4–6 inches) o'lchamdagi qalpoqli jigarrang rangga ega[5]. Pishgan qo‘ziqorin[6] portabella[7], yoki portobella nomlari ostida sotiladi[8][6].

Qo‘ziqorinli burger

Taksonomiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oddiy qo'ziqorin murakkab taksonomik tarixga ega. Uni birinchi marta ingliz botaniki Mordekay Kubitt Kuk o'zining Britaniya zamburug'lari bo'yicha qo'llanmasida Agaricus campestris turi (var. hortensis ) sifatida tasvirlagan[9][10]. Daniyalik mikolog Yakob Emanuel Lange keyinchalik nav namunasini ko'rib chiqdi va uni Psalliota hortensis var deb nomladi. 1938-yilda u tur maqomiga ko'tarildi va nomi Psalliota bispora deb o'zgartirildi[11]. Emil Imbax (1897 – 1970) Psalliota jinsi 1946-yilda turkum nomini Agaricus deb o'zgartirganidan so'ng, turga Agaricus bisporus nomini berdi[1]. Bisporaning o'ziga so‘zi ikki sporali bazidiyani to'rt sporali navlardan ajratib turadi.

Tavsif

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Agaricus bisporus

Asl yovvoyi turning qalpoqchasi och kulrang-jigarrang rangga ega. Qattiq eti oq, ammo ba‘zi joylari och pushti-qizil rangga bo'yalgan[12][13]. Sporalari quyuq jigarrang. Sporalari ovaldan yumaloq shaklda bo'lib, o‘lchami taxminan 4,5-5,5 mkm 5–7,5 mkm[14][15].

Bu qo'ziqorin odatda butun dunyo bo'ylab dalalarda va yomg'irdan keyingi o'tloqli joylarda, kech bahordan kuzgacha, uchraydi. Dunyoning ko'p joylarida yig‘iladi va iste'mol qilinadi; ammo, o'lik yoki zaharli o'xshashliklari bor.

O'xshash turlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Zaharli entoloma sinuatum to‘dasi

Oddiy qo'ziqorinni halokatli zaharli vayron qiluvchi farishta (Amanita sp.) bilan adashtirish mumkin, ammo ikkinchi qo'ziqorin ostida joylashgan volva, sof oq gilzalar (pushti yoki jigarrangdan farqli o'laroq) bilan ajralib turadi. Bundan tashqari, vayron qiluvchi farishta moxli o'rmonlarda o'sadi va archa bilan simbiotik yashaydi.

Zaharli "halok qiluvchi farishta"

Ko'proq keng tarqalgan va kamroq xavfli Agaricus xanthodermus turi butun dunyo bo'ylab o'tloqli joylarda o‘sadigan yeyilmaydigan qo'ziqorin. A. xantodermus fenolni eslatuvchi hidga ega; uning eti vaqt o‘tib ko'karadi. Bu qo'ziqorin ba'zi odamlarda ko'ngil aynishi va qayt qilishiga olib keladi.

Agaricus xanthodermus

Zaharli Entoloma sinuatum ham qisman o'xshashlikka ega, ammo sarg'ish gilzalari bor, pushti rangga aylanadi va uning halqasi yo'q.

Kultivatsiya tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
A. bisporus yetishtirilmoqda
Qo'ziqorin va truffle
ishlab chiqarish - 2019 yil
Mamlakat Millionlab
tonnani tashkil etadi
 Xitoy 8.94
Yaponiya bayrogʻi Yaponiya 0,47
Qo'shma Shtatlar 0,38
Polsha bayrogʻi Polsha 0,36
Niderlandlar bayrogʻi Niderlandiya 0,30
Dunyo 11.90
Manba: Birlashgan Millatlar Tashkilotining FAOSTAT [16]

A. bisporusning tijoratda yetishtirilishining eng dastlabki ilmiy tavsifi 1707 -yilda fransuz botaniki Jozef Pitton de Turnefor tomonidan berilgan[17]. Fransiyalik qishloq xo'jaligi mutaxassisi Olivye de Serres qo'ziqorin miseliyasini ko'chirib o'tkazish orqali qo'ziqorinlarni ko‘paytirish usulini yaratdi.

Dastlab, yetishtirish imkonsiz edi, chunki qo'ziqorin yetishtiruvchilar mitseliyni qazib olishdan va ularni kompostlangan go'ng to'shaklariga ekishdan yoki siqilgan axlat, tuproq va go'ngdan "g'isht" ni ekishardi. Shu tarzda yig'ilgan urug'lar patogenlarni o'z ichiga oladi va ekinlar odatda infeksiyalanadi yoki umuman o'smaydi[18]. 1893-yilda sterillangan yoki sof ekin urug'i Parijdagi Paster instituti tomonidan kompostlangan ot go'ngida yetishtirilgan[19].

Oddiy agarikus qo'ziqorinining zamonaviy savdo navlari dastlab och jigarrang rangga ega edi. Oq qo'ziqorin 1925-yilda Pensilvaniya shtatining Coatesville shahridagi Keystone qo'ziqorin fermasida jigarrang qo'ziqorinlar orasida topilgan. Ferdinand Lambert, ferma xo'jayini va malakasi bo'yicha mikolog, oq qo'ziqorinni o'z laboratoriyasiga olib keldi[20].

A. bisporus hozir dunyoning kamida yetmishta davlatida yetishtiriladi. [1]

AQShda faqat A. bisporusning oq tugma shakli, sotilgan qo'ziqorinlarning taxminan 90% ini tashkil qiladi[2].

100 grammlik xom oq qo'ziqorinlar 93 kilojoule (22 kilocalorie) oziq-ovqat energiyasini ta'minlaydi va B vitaminlari, riboflavin, niatsin va pantotenik kislotalarning manbai hisoblanadi. Yangi qo'ziqorinlar, shuningdek, dietali mineral fosforning yaxshi manbai (10-19% DV) hisoblanadi.

Yangi A. bisporus tarkibida ergokalsiferol (D2 vitamini) 0,2 mikrogram (8 IU) D vitamini mavjud bo'lsa-da, ultrabinafsha nurlar ta'siridan keyin vitamin miqdori sezilarli darajada oshadi[21][22].

Galereya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Oq Agaricus bisporus
    Oq Agaricus bisporus
  • Birga birlashgan ikkita Agaricus bisporus qo'ziqorini
    Birga birlashgan ikkita Agaricus bisporus qo'ziqorini
  • Portobello qo'ziqorinlari
    Portobello qo'ziqorinlari
  • Portobello navining ko‘ndalang kesimi
    Portobello navining ko‘ndalang kesimi
  • Portobello navining ventral ko'rinishi ikkiga bo'lingan novda
    Portobello navining ventral ko'rinishi ikkiga bo'lingan novda
  • Qovurilgan bagetda, portobello, feta va raketa
    Qovurilgan bagetda, portobello, feta va raketa

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Cappelli A.. Fungi Europaei:Agaricus (it). Saronno, Italy: Giovanna Biella, 1984 — 123–25-bet. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 „White Button“. Fresh Mushrooms. Mushroom Council (2024-yil 23-noyabr). 2020-yil 29-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 29-fevral.
  3. ↑ „Crimini“. Fresh Mushrooms. Mushroom Council (2024-yil 23-noyabr). 2022-yil 7-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 29-fevral.
  4. ↑ GourmetSleuth. „Portobello (Portobella) Mushrooms“. Gourmet Sleuth (2013-yil 11-noyabr). 2019-yil 10-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 9-yanvar.
  5. ↑ GourmetSleuth. „Portobello (Portobella) Mushrooms“. Gourmet Sleuth (2013-yil 11-noyabr). 2019-yil 10-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 9-yanvar.
  6. ↑ 6,0 6,1 „portobello | Definition of portobello by Lexico“ (en). Lexico Dictionaries | English. 2019-yil 31-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 31-avgust.
  7. ↑ „Portabella“. Fresh Mushrooms. Mushroom Council (2024-yil 23-noyabr). 2020-yil 29-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 29-fevral.
  8. ↑ GourmetSleuth. „Portobello (Portobella) Mushrooms“. Gourmet Sleuth (2013-yil 11-noyabr). 2019-yil 10-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 9-yanvar.
  9. ↑ Cooke MC. Handbook of British Fungi. London: Macmillan and Co., 1871 — 138-bet. 
  10. ↑ „Species Fungorum – Species synonymy“. Index Fungorum. CAB International. 2011-yil 10-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 21-yanvar.
  11. ↑ "Beitrag zur Psalliota Forschung" (de). Annales Mycologici 36 (1): 64–82. 1939. 
  12. ↑ Zeitlmayr L. Wild Mushrooms:An Illustrated Handbook. Garden City Press, Hertfordshire, 1976 — 82–83-bet. ISBN 0-584-10324-7. 
  13. ↑ Carluccio A.. The Complete Mushroom Book. Quadrille, 2003. ISBN 1-84400-040-0. 
  14. ↑ "Morphological, genetic, and interfertility analyses reveal a novel, tetrasporic variety of Agaricus bisporus from the Sonoran Desert of California". Mycologia 85 (5): 835–851. 1993. doi:10.2307/3760617. 
  15. ↑ "Discovery of a wild Mediterranean population of Agaricus bisporus, and its usefulness for breeding work". Mushroom Science 15: 245–252. 2000. 
  16. ↑ „Production of mushrooms and truffles in 2019, Crops/Regions/World list/Production Quantity (pick lists)“. UN Food and Agriculture Organization, Corporate Statistical Database (FAOSTAT) (2020). 2016-yil 12-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 3-mart.
  17. ↑ Spencer DM „The mushroom–its history and importance“, . The Biology and Technology of the Cultivated Mushroom. New York: John Wiley and Sons, 1985 — 1–8-bet. ISBN 0-471-90435-X. 
  18. ↑ Genders 1969, s. 19
  19. ↑ Genders 1969, s. 18
  20. ↑ Genders 1969, s. 121
  21. ↑ „Mushrooms and vitamin D“. Los Angeles Times. 2011-yil 4-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2003-yil 23-avgust.
  22. ↑ "Vitamin D2 formation and bioavailability from Agaricus bisporus button mushrooms treated with ultraviolet irradiation". Journal of Agricultural and Food Chemistry 57 (8): 3351–5. April 2009. doi:10.1021/jf803908q. PMID 19281276.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Agaricus_bisporus&oldid=5192539" dan olindi