Ajiniyoz Qoʻsiboy oʻgʻli

Ajiniyoz Qoʻsiboy oʻgʻli
	qoraqalpoqcha: Ájiniyaz Qosıbay ulı
Tavalludi	1824-yil; Qamish bugʻat qishlog'i (hoz. Moʻynoq tumani,Qoraqalpogʻiston, Oʻzbekiston)
Vafoti	1878-yil
Unvoni	oxund
Otasi	Qoʻsiboy botir

Ajiniyoz Qoʻsiboy oʻgʻli (qoraqalpoqcha: Әжинияз Қосыбай улы) (1824-yil – Moʻynoq tumani – 1878-yil) — qoraqalpoq shoiri. Zevar taxallusi bilan ijod qilgan^[1].

Kelib chiqishi

Ajiniyoz 1824-yilda Orol dengizining janubiy qirgʻogʻida, Moʻynoq tumanining Qamish bugʻat qishlogʻida, Amudaryo boʻyida, qoraqalpoqlarning ashamayli-qiyot qabilasi yashagan hududlarda tugʻilgan^[2]^[3]. Ajiniyozning otasi Qoʻsiboy, akalari Baltabek va Aqjigit oʻz davrining botirlari boʻlishgan. Onasi Nazira soʻzgoʻy, maftunkor xonim boʻlgan.

Taʼlimi

Ajiniyoz bolaligidan ilm-fanga qiziqardi. Dastlab Xoʻjamurod imom madrasasida oʻqigan, soʻngra onasi vafotidan keyin amakisi Elmuroddan saboq olgan. Boʻlajak shoir darslarga borishdan tashqari, kitoblarni qayta yozish bilan ham shugʻullangan, bu esa uni mashhur qilgan. 16 yoshida Alisher Navoiyning bir qancha sheʼrlarini qayta yozgan. Ajiniyoz oʻqishni Xiva]da davom ettirgan. Qadimgi Xorazm madaniyat markazida avval turkman klassik shoiri Mahtumquli tahsil olgan Sherg‘ozixon madrasasida, soʻngra Qutlimurot Inoq madrasasida tahsil oladi^[2]. Bugun madrasaning kiraverishida „Bu yerda 1840—1845-yillarda shoir Ajiniyoz Qoʻsiboy oʻgʻli oʻqigan“, degan yozuvni koʻrish mumkin. Ajiniyoz maʼnaviyat fanlari bilan bir qatorda Qutlimurot Inoq madrasasida Navoiy, Hofiz, Saʼdiy Sheroziy, Fuzuliy kabi Sharq mumtoz shoirlarining sheʼriyatini ham oʻrganganligi uning ilgʻor lirikasiga katta taʼsir koʻrsatgan.

Ajiniyoz Qutlimurot Inoq madrasasini tugatgach, oʻz qishlogʻiga qaytgan, lekin tez orada yana Qozog‘iston]ga joʻnab ketgan va u yerda bir yil qolgan. Qaytib kelgach, ashmayli qabilasidan Xamra ismli qizga uylanib, xotini ikki oʻgʻil, bir qiz farzand koʻrgan. Uning avlodlari hozir Qoʻngʻirot, Qanlikoʻl, Shumanay tumanlari va Nukus shahrida istiqomat qilishadi.

Qoʻngʻirot qoʻzgʻoloni

Xorazm vohasida yashovchi xalqlar tarixidagi muhim voqealardan biri boʻlgan 1858−1859-yillardagi Qoʻngʻirot qoʻzgʻoloni Ajiniyozning sheʼriy tabiatiga katta taʼsir koʻrsatgan. Vatanparvar va olim bu voqeaga befarq boʻla olmagan, aksincha, faol ishtirok etishni maʼqul koʻrgan. Soʻngra Xiva hukumati tomonidan qoʻzgʻolon boshliqlaridan biri sifatida Turkmanistonga surgun qilingan^[4]. Surgun davrida shoir Mahtumqulining koʻplab sheʼrlarini qoraqalpoq tiliga tarjima qilgan^[3].

Oradan uch yil o‘tib, Ajiniyoz uyiga qaytib kelgan. Sharoit tufayli Qozog‘istonga ketgan. Taxminlarga ko'ra, 1864-yilda Qozog'istonga safari chog'ida qozoq shoiri bilan "Qiz Mengesh" nomli lirik tanlovda qatnashgan. Viloyatning boshqa zamonaviy folklor janrlari bilan solishtirganda, aytishuv ayniqsa mashhur boʻlgan. 1878-yilda Toshkentning “Turkestanskiye vedomosti” gazetasida chop etilgan.

1878-yilda vafot etgan^[2].

Ijodi

Qoraqalpoq ziyolilari orasida birinchilardan boʻlib oxund darajasiga erishgan. Oʻzbek, qozoq, turkman tillarini yaxshi bilgan^[3]. Ajiniyoz adabiy merosidan bizga 100 ga yaqin sheʼr va dostonlari yetib kelgan. Sheʼrlarida vatanparvarlik, insonparvarlik gʻoyalari kuylangan. „Kerak“, „Boʻladi“, „Boʻlmasa“, „Yaxshi“, „Yigitlar“ kabi asarlarida A.ning insonparvar gʻoya lari, falsafiy qarashlari ifodalangan. Asarlari xalq orasida keng tarqalgan. „Qiz Mengesh bilan aytishuv“ asari (1878) mashhur. Uning hayoti haqida yozuvchi K. Sultonov „Ajiniyoz“ romanini (1967), shoir I. Yusupov „Ajiniyoz“ operasi librettosini yaratgan (1989). Asarlari oʻzbek tilida nashr etilgan („Tanlangan asarlar“, 1962 va boshqalar).

Xotirasi

1999-yil Oʻzbekistonda Ajiiyoz tavalludining 175 yilligi keng nishonlandi. Nukus shahrining xushmanzara joyida shoir nomi bilan ataluvchi maydon barpo etilgan va Ajiniyozga haykal oʻrnatilgan.

Adabiyotlar

OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

Manbalar

↑ Ajiniyaz Kosibay-Uli. Biography of the Poet. http://www.ndpi.uz/img/menu/26/ajiniyaz.htm (Wayback Machine saytida 2018-09-25 sanasida arxivlangan) (accessed on 2018-08-28)
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Nizami Məmmədov-Tağısoy. "Qaraqalpaq ədəbiyyatı." (Wayback Machine saytida 2021-11-01 sanasida arxivlangan) Bakı, "Elm və təhsil", 2015, səh. 226, anl.az (Ozarbayjoncha)
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Nizami Məmmədov-Tağısoy. "Qaraqalpaq ədəbiyyatı." (Wayback Machine saytida 2021-11-01 sanasida arxivlangan) Bakı, "Elm və təhsil", 2015, səh. 227, anl.az (Ozarbayjoncha)
↑ Nizami Məmmədov-Tağısoy. "Qaraqalpaq ədəbiyyatı." (Wayback Machine saytida 2021-11-01 sanasida arxivlangan) Bakı, "Elm və təhsil", 2015, səh. 228, anl.az (Ozarbayjoncha)

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

[1] Ajiniyaz Kosibay-Uli. Biography of the Poet. http://www.ndpi.uz/img/menu/26/ajiniyaz.htm (Wayback Machine saytida 2018-09-25 sanasida arxivlangan) (accessed on 2018-08-28)

[NMT226-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Nizami Məmmədov-Tağısoy. "Qaraqalpaq ədəbiyyatı." (Wayback Machine saytida 2021-11-01 sanasida arxivlangan) Bakı, "Elm və təhsil", 2015, səh. 226, anl.az (Ozarbayjoncha)

[NMT227-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Nizami Məmmədov-Tağısoy. "Qaraqalpaq ədəbiyyatı." (Wayback Machine saytida 2021-11-01 sanasida arxivlangan) Bakı, "Elm və təhsil", 2015, səh. 227, anl.az (Ozarbayjoncha)

[NMT228-4] Nizami Məmmədov-Tağısoy. "Qaraqalpaq ədəbiyyatı." (Wayback Machine saytida 2021-11-01 sanasida arxivlangan) Bakı, "Elm və təhsil", 2015, səh. 228, anl.az (Ozarbayjoncha)

[1]

[2]

[3]

[4]