Apallon 14

„Apollon 14“ — AQShning Apollon dasturining sakkizinchi boshqariladigan missiyasi boʻlib, ushbu missiyalarning uchinchisi Oyga hamda birinchi boʻlib Oy togʻlariga qoʻngan.

Missiya dastlab 1970-yilga moʻljallangan edi, ammo „Apollon 13“ning ishlamay qolganligini tekshirish hamda natijada kosmik kemaga oʻzgartirishlar kiritish zarurati sababli kechiktirilgan. Qoʻmondon Alan Shepard, qoʻmondon moduli uchuvchisi Styuart Ruza hamda Oy moduli uchuvchisi Edgar Mitchell 1971-yil 31-yanvar yakshanba kuni soat 16:03:02 da toʻqqiz kunlik missiyasiga joʻnab ketishgan. Oyga qoʻnish yoʻlida ekipaj ikkinchi navbatdagi missiyaning toʻxtatilishiga, ehtimol, Apollon dasturining muddatidan oldin tugashiga olib kelishi mumkin boʻlgan nosozliklarni bartaraf etgan va yoʻlida davom etgan.

Shepard va Mitchell sirtda boʻlganlarida, Rusa qoʻmondonlik hamda xizmat moduli bortida Oy orbitasida qolgan, ilmiy tajribalar oʻtkazgan hamda Oyni suratga olgan. Shu bilan birga boʻlajak „Apollon16“ missiyasining qoʻnish joyini suratga olgan. U oʻzi bilan bir necha yuz urugʻlarni olib ketdi, ularning koʻplari qaytib kelganida unib chiqib, keyingi yillarda keng tarqalgan oy daraxtlarini keltirib chiqardi. Oy yuzasidan uchirilgandan va muvaffaqiyatli tutashuvdan keyin, kosmik kema Yerga qaytarildi va u yerda 9-fevral kuni uchta astronavt Tinch okeaniga xavfsiz tarzda sakrab tushishdi.

Ekipajlari va muhandislari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Asosiy ekipaj aʼzolari

Alan Shepard — komandir (2-kosmik parvoz)
Styuart Rusa — qoʻmondon moduli uchuvchisi (1-kosmik parvoz)
Edgar Mitchell — Oy moduli uchuvchisi (birinchi kosmik parvoz)

Alan Shepard parvoz paytida eng keksasi edi (47 yosh). Umuman olganda, ekipaj minimal parvoz tajribasiga ega edi: Shepard Merkuriy dasturi boʻyicha bor-yoʻgʻi 15 daqiqalik suborbital parvozda qatnashgan, Rusa hamda Mitchell esa birinchi parvozini amalga oshirayotgan edilar.

Zaxira ekipaji

Evgeniy Cernan
Ronald Evans
Jo Engle

Qoʻllab-quvvatlash ekipaji

Yerning koʻtarilishi, tushish paytida suratga olingan

Uilyam Pog
Bryus MakKendless
Gordon Fullerton

Muhandislari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Pit Frank (boshlovchi direktor)
Deyv Rid (parvoz dinamikasi muhandisi)
Frankl Van Rensselaer (tezlashtirish tizimlari muhandisi)^[1]

„Mission Control“da astronavtlar bilan aloqa qilishga mas’ul boʻlganlar Evans, MakKendless, Fullerton,Xeys edi. Oyga yetib borishdan oldin bekor qilingan „Apollon 13“ faxriysi Xeys oʻz mashgʻulotlarini missiyaga, ayniqsa kosmosda yurish paytida qoʻlladi, chunki ikkala missiya ham oyning bir nuqtasiga qaratilgan edi. Agar Xayz Oyda boʻlganida, u buni amalga oshirgan birinchi guruh 5 astronavti boʻlar edi, ammo bu sharaf Mitchellga nasib etdi.

Parvoz dasturi toʻliq bajarildi.

Parvoz vazifalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Parvozning maqsadi — „Apollon 12“ kosmik kemasining parvozi paytidagidan muvofiq kengroq dastur boʻyicha tadqiqotlar bilan Oyga qoʻnishi edi. Oyning qoʻpol kontinental mintaqasida Oy modulining qoʻnish texnikasini ishlab chiqish rejalashtirilgan edi. Oy tuprogʻi namunalarini, Oy yuzasida fotosurat hamda plyonkalarni yigʻish, Oyga ilmiy asboblarni oʻrnatish, koʻchma magnitometr yordamida mahalliy magnit maydonlarni oʻrganish, selenotsentrik orbitadan Oy yuzasini suratga olish, oyga tushish raketaning oxirgi bosqichi hamda oy modulining ishlatilgan uchish bosqichi, boshqa vazifalar amalga oshirildi.

„Apollon 13“ va „Apollon 14“ uchun asosiy va zaxira ekipajlar 1969-yil 6-avgustda maʼlum qildi^[2]. „Apollon 14“ ning uchirilishi 1970-yil iyul oyiga rejalashtirilgan edi, biroq oʻsha yilning yanvar oyida „Apollon 20“ parvozining bekor qilinishiga olib kelgan byudjetning qisqarishi tufayli NASA parvozlar sonini yiliga ikkiga kamaytirish haqida qaror qabul qildi. 1970-yildan boshlab, yangi jadvalga muvofiq , „Apollon13“ aprel oyida ishga tushirildi hamda Apollon14-oktyabr yoki noyabr oylariga rejalashtirilgandi^[3].

Missiya „Apollon13“ halokatidan keyin Apollon dasturiga ishonchni tiklash edi.

Ekipajni oʻqitish va tayyorlash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Raketa-tashuvchi kemani hisoblangan orbitaga yaqin geosentrik orbitaga olib chiqgan.

„Apollon 14“ ekipaji missiyaga tayinlanganidan soʻng 19 oy davomida birga mashgʻulot oʻtkazgan .Bu Apollonning boshqa ekipajlariga qaraganda uzoqroq edi. Oddiy oʻquv yukiga qoʻshimcha ravishda, ular „Apollon 13“ tekshiruvi natijasida qoʻmondonlik moduliga kiritilgan oʻzgarishlarni nazorat qilishlari kerak edi. Ularning aksariyati Shepard va Rusa zimmasiga yuklatilgan edi. Keyinchalik Mitchell shunday dedi:

"Biz bilardikki, agar bizning missiyamiz muvaffaqiyatsizlikka uchrasa, agar biz orqaga qaytishimiz kerak boʻlsa, bu Apollon dasturining oxiri boʻlishi mumkin. NASA ketma-ket ikkita muvaffaqiyatsizlikka toqat qilolmaydi. Biz hamma narsani toʻgʻri qilish vazifasi yelkamizga katta mas’uliyat yukini yuklashini angladik".

Shepard va Mitchell oy moduli buyruq modulidan ajratilishidan taxminan toʻrt soat oldin oy moduliga oʻtishgan edi.

Qoʻnish joyining Littrovdan Fra Mauroga oʻzgarishi „Apollon 14“ ekipajining geologik tayyorgarligiga taʼsir qilgan. Oʻtishdan oldin astronavtlar Yerdagi vulqon joylariga olib ketilgan. Shundan soʻng ular Gʻarbiy Germaniyadagi Rees krateri hamda Arizonaning Verde vodiysida kosmonavtlarni tayyorlash uchun oʻrnatilgan sunʼiy krater maydoni kabi krater joylariga tashrif buyurishgan. Xarrison Shmitt qoʻmondonning boshqa tashvishlari borligini, masalan, oʻn yillik tanaffusdan soʻng parvozga tayyorgarlik koʻrish hamda Apollon halokatidan keyin muvaffaqiyatli missiyani taʼminlashni taklif qilgan.

Uskunalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kosmik kema[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kemada buyruq moduli (namuna 110) va oy moduli (LM-8 namunasi) mavjud edi. Qoʻmondon moduli uchun astronavtlar „Kitty Hawk“ chaqiruv belgisini, oy moduli uchun — „Antares“ (Scorpio yulduz turkumidagi yulduz )ni tanladilar.

Avtomobilni ishga tushirish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Uchirish uchun ishlatilgan raketa Saturn 5 (AS-509 namunasi) boʻlib, u Apollon 8 — 13 da ishlatilganiga oʻxshar edi. 2 950 867 kg ogʻirlikdagi bu raketa „Apollon 13“ missiyasidan 1 730 kg ogʻirroq hisoblanardi^[4].

Apollon 13 S-II ikkinchi bosqichida J-2 markaziy dvigatelining muddatidan oldin yopilishiga olib kelgan ikkilanishni oldini olish uchun bir qator oʻzgarishlar amalga oshirildi. Bularga markaziy dvigatelning suyuq kislorod (LOX) liniyasiga oʻrnatilgan geliy gazi akkumulyatori, ushbu dvigatel uchun zaxira oʻchirish moslamasi hamda beshta J-2 dvigatelining har birida yoqilgʻini yoqish/oʻchirish uchun soddalashtirilgan valf kirgan^[5].

Ishga tayyorgarlik koʻrish va boshlash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kema bilan raketa 1970-yil 9-noyabrda uchirish maydonchasiga olib borilgan. 1970-yil dekabr oyida ekipaj boʻlimining bort kompyuterida hamda kalitlardan birida nosozliklar, shuningdek kislorod bakining payvand chokidagi yoriqlar aniqlangan. Ushbu muammolar bartaraf etildi hamda mashgʻulotlar qayta tiklandi.

Yanvar oyi oʻrtalarida simulyatsiya qilingan uchirilish paytida raketaning uchinchi bosqichini suyuq kislorod bilan toʻldirishni avtomatik boshqarish tizimi ishlamay qolishi natijasida toʻrt yarim soatdan soʻng qoʻlda boshqarish tizimi yordamida yonilgʻi quyish qayta tiklandi va odatdagidek davom etdi.

Dastlab rejalashtirilgan parvozdan 1 soat 30 daqiqa oldin kema kabinasi tozalangan.

Rejalashtirilgan uchirilishidan 1 soat 23 daqiqa oldin komandir Alan Shepard kemani ishga tushirishdan oldin tekshirishni boshlagan.

Rejalashtirilgan ishga tushirishdan 1 soat oldin Alan Shepard ob-havoni tekshirgan hamda javob oldi:

Ishlar juda yaxshi ketmoqda. Biz vaqtdan oldindamiz.Skip Shovin 19:30 1971-yil 31-yanvar.

Rejalashtirilgan ishga tushirishdan 55 daqiqa oldin boshqaruv Xyustonga oʻtkazilgan.

Rejalashtirilgan ishga tushirishdan 29 daqiqa oldin oy modul tizimlarini ishga tushirishdan oldin tekshirish oʻtkazilgan.

24 daqiqada ob-havo haqida jiddiy xavotirlar bildirildi.

20 daqiqa ichida AQSh vitse-prezidenti hamda Ispaniya shahzodasi yetib kelishgan.

10 daqiqada kema avtonom hokimiyatga oʻtkazilgan.

Oradan 8 daqiqa 2 soniya oʻtib, ortga hisoblash soati toʻxtatilgan hamda yomon ob-havo sharoiti tufayli start qoldirilgan.

Soat 20:55 da ortga hisoblash boshlangan.

Dvigatelni yoqish tartibini ishga tushirish uchun 8 soniya ketgan.

Apollon 14 1971 -yil 31-yanvarda GMT bilan 21:03 da, taxminiy vaqtdan 40 daqiqa oʻtib uchirildi.

000:00:00 Parvoz.

Oyga parvozi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yer orbitasida[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yana bir taom va kosmonavtlar uchun qisqa dam olishdan keyin, parvozning 143 soatida Oydan Oy modulining uchish bosqichi ishga tushirilgan. Oy modulining oy yuzasida turishining umumiy davomiyligi 33 soat 24 minutni tashkil qilar edi.

000:51:59 Yerga yaqin orbitada aloqa oʻrnatilgan^[6].

173 soatlik parvozda texnologik tajribalar boshlangan. Shu bilan birga, televideniya sessiyasi boʻlib oʻtgan. Sessiya davomida Shepard koinot parvozlarining ahamiyati haqida bir necha soʻz aytgan hamda ular dunyo tinchligiga hissa qoʻshishiga umid bildirgan.

Oyga qoʻnish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Taxminan oʻn daqiqadan keyin, Mitchell qoʻnish bosqichi korpusidan aravani olib tashladi hamda birinchi tuproq namunalarini yigʻdi, Shepard esa televizor kamerasini oy modulidan 15 metr uzoqlikda shtativga oʻrnatdi va olishda davom etdi.

173 soatlik parvozda texnologik tajribalar boshlangan. Shu bilan birga, televideniya sessiyasi boʻlib oʻtgan. Sessiya davomida Shepard koinot parvozlarining ahamiyati haqida bir necha soʻz aytib, ular dunyo tinchligiga hissa qoʻshishiga umid bildirgan.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ „https://web.archive.org/web/20190721143057/https://history.nasa.gov/afj/ap14fj/01_day01_launch“ (en). 2019-yil 21-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 26-avgust.
↑ „https://www.nasa.gov/centers/johnson/pdf/83121main_1969.pdf“ (en). 2018-yil 27-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 17-aprel.
↑ „Apollo's Schedule Shifted by NASA“. The New York Times (1970-yil 9-yanvar). 2020-yil 21-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 17-aprel.
↑ „Apollo 14 Flight Journal - Day 1: The Launch“. web.archive.org (2020-yil 27-oktyabr). 2020-yil 27-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 23-aprel.
↑ „https://www.nasa.gov/specials/apollo50th/pdf/A14_PressKit.pdf“ (en). 2021-yil 8-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 22-aprel.
↑ „Apollo 14 Flight Journal - Day 1, part 2: Earth Orbit and Translunar Injection“. history.nasa.gov. 2021-yil 31-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 25-aprel.

[:0-1] „https://web.archive.org/web/20190721143057/https://history.nasa.gov/afj/ap14fj/01_day01_launch“ (en). 2019-yil 21-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 26-avgust.

[2] „https://www.nasa.gov/centers/johnson/pdf/83121main_1969.pdf“ (en). 2018-yil 27-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 17-aprel.

[3] „Apollo's Schedule Shifted by NASA“. The New York Times (1970-yil 9-yanvar). 2020-yil 21-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 17-aprel.

[4] „Apollo 14 Flight Journal - Day 1: The Launch“. web.archive.org (2020-yil 27-oktyabr). 2020-yil 27-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 23-aprel.

[5] „https://www.nasa.gov/specials/apollo50th/pdf/A14_PressKit.pdf“ (en). 2021-yil 8-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 22-aprel.

[:2-6] „Apollo 14 Flight Journal - Day 1, part 2: Earth Orbit and Translunar Injection“. history.nasa.gov. 2021-yil 31-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 25-aprel.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]