Balandi gumbazi

Balandi gumbazi — miloddan avvalgi IV—II - asrlardan saqlangan meʼmoriy saʼnatning yodgorligi. Hozirgi Qiziloʻrda viloyati Qarmaqshi tumani Balandida joylashgan. Dastlab oʻrgangan Xorazm ekspeditsiyasi (rahbari S. P. Tolstov).

Bino konstruksiyasi dumaloq, diametri 16 m, saqlangan devorlarning balandligi 4,5 m, poydevori pahsadan, ustki qismi xom gʻishtdan ishlangan. Kiradigan eshigi portalga oʻzshaydi, janub tomonda. Tashqi devorlari uchburchak belkurak kabi. Binoning ichida diametri 5,5 m silindrga oʻxshash, tepasi gumbazli yopilgan markaziy xona bor, Saqlangan balandlikda gumbaz soxta; g'ishtlarning yuqori qatorlarini pastki qatorlar ustiga qo'yish natijasida hosil bo'lgan. U sezilarli nishab bilan qurilgan g'isht devorlariga tayanadi: poydevorda ularning qalinligi 160-165 sm va gumbaz boshlanadigan poldan 1,5 m balandlikda 125 sm. Devorlari gumbaz kabi gipsli qatlam bilan qoplangan. Dumaloq zalning zamini tuproqli. Qurilish ibodat qilishga boʻlishi kerak, chunki qabr topilgan yoʻq. Va yon tomonidagi aylana qismlari kabi xonalarda qabrlar bor. Kirish eshigidan boshqa xonalarning devorlarida radiallar orqali boʻshliqlari bor. Eshikga qarshi betdagi radialdi devor yopilgan, xonalar qiya, tomi yopiq, trapezoidal gʻishtlar gorizontal va diagonal ravishda yotqizilgan. Gʻishtlarning kirish qismiga seramika parchalari zarb qilingan. 1920—50-yillarda qazishmalar olib borgan professor S. P. Tolstov devorning ustki tomonlarida qolgan gʻishtlarning qiya yotqizilishiga qarab, binoning gumbazli ekanligini aniqladi. Bundan tashqari, katta xonaning markazidagi teshik gumbaz qurilganda oʻrnatilgan yogʻoch tayanchning izi aniq. Bu bino oʻsha davrdagi jahon meʼmorchiligida yagona gumbazli bino hisoblanadi. Yodgorlikni Sirdaryo bo‘yida yashovchi appasiaklar (suv sakalari) qoldirgan. 1982-yilda Balanda 2 maqbarasi respublika ahamiyatiga molik tarix va madaniyat yodgorliklari roʻyxatiga kiritilib, davlat muhofazasiga olingan.