Bayʼat

Bayʼat (arabcha: بَيْعَة bayʿa), islom terminologiyasida rahbarga qasamyod qilishdir. Bu islom paygʻambari Muhammad tomonidan amalga oshirilganligi maʼlum. Baʼzan qabila yetakchilari, agar rahbar oʻz qavmiga nisbatan maʼlum talablarga amal qilsa, ular unga boʻlgan bayʼatlarini saqlab qolishlari lozimligini anglagan holda, xalq nomidan yozma ahd asosida bayʼat qilinadi. Saudiya Arabistoni, Sudan kabi mamlakatlarda ham bayʼat amalda^[1]. Marokashda bayʼat monarxiya asoslaridan biri hisoblanadi^[2].

Etimologiya

Bay’at savdo bilan bogʻliq boʻlgan B-Y-' semitik trikonsonant ildizidan olingan boʻlib, xalifa va xalq oʻrtasidagi aloqaning shartnomaviy xususiyatini koʻrsatadi^[3]. Bay’at dastlab sotuvchi va xaridor oʻrtasida shartnoma tuzish uchun qoʻl urishni nazarda tutgan^[4]^[5].

Islom tarixida

Bay’at anʼanasi Muhammad paygʻambar davriga borib taqaladi. Oʻsib borayotgan Islom jamoasiga qoʻshilishni istagan har bir kishi, Allohning birligiga va Muhammadning paygʻambarligiga ishonishni ifodalovchi asosiy eʼtiqodni oʻqish orqali buni amalga oshirgan. Biroq, bu alohida musulmon boʻlish uchun zarur boʻlgan eʼtiqodni eʼlon qilishdan farq qiladi. Bundan tashqari, Paygʻambar alayhissalom xalq va qabilalardan rasman bay’at oldilar. Bu rasmiy xatti-harakati orqali ular jamoaga singib ketishdi va Muhammadga itoat qilishga tayyor ekanliklarini koʻrsatdilar. Qasamyod matni turli anʼanalarda farqlanadi, lekin koʻpincha shahodat va tavba ibodatlarini oʻz ichiga oladi.

Xabar qilinishicha, Makkadan tashqarida har yili oʻtkaziladigan yigʻinlarda Muhammad Yasriblik odamlari bilan uchrashgan, ular uning Islomga daʼvatini qabul qilganlar. Keyin Muhammad ulardan bay’at oldi^[6].

Sunniy islomda bay’at marosimi xalifaning taxtga kelishini nishonlash uchun tarix davomida, avvaliga Rashidun xalifaligida (Abu Bakrning shia — sunniy bo‘linishiga sabab bo‘lgan bay’ati), so‘ngra butun sulola xalifaliklarida davom etgan (Umaviylar, Abbosiylar va Usmonli). Xalifalikning bekor qilinishi bilan bayʼat Saudiya Arabistoni va Marokash kabi baʼzi zamonaviy musulmon qirolliklari tomonidan bugungi kunda qoʻllanilmoqda.

Qur’onda

Islom inqilobi qoʻmitalari qoʻmondonlarining Ali Khamenei bilan bayʼat marosimi, 1989-yil 8-iyun.

Hudaybiya ahdiga sabab boʻlgan Daraxt bayʼatidan soʻng Qurʼoni Karimda bayʼat va uni qilganlarni xotirlash va qadrlash uchun quyidagilar nozil boʻldi:

Batahqiq, Alloh mo‘minlardan daraxt ostida sеnga bay’at qilayotganlarida rozi bo‘ldi. Bas, ularning qalblaridagini bildi, ularga sokinlikni tushirdi va yaqin fath ila mukofotladi.
— Fath surasi, Andoza:Cite quran

Fath surasi 18-oyat^[7].

Tarix

Qur’onda Muhammadning qoʻli bilan minglab musulmonlarning ommaviy tashabbusi boʻlgan Rizvon bay’ati eslatib oʻtilgan. Bu anʼana xalifalar tomonidan davom ettirilgan.

Keyingi asrlarda u soʻfiylik tariqatlari bilan bogʻliq boʻlib, maʼnaviyat ustalari oʻz izdoshlarini boshlab berishdi. Bu amaliyot dunyo bo‘ylab so‘fiylik tariqatlarida hamon mavjud.

Tarkib

Bay’at turli vaqtlar, joylar va sharoitlarda farqlanadi, lekin odatda quyidagi kabi nisbatan standartlashtirilgan formulani oʻz ichiga oladi:

„Biz Rasulullohga, qiyinchiligu osonlikda, gʻayrat kelib turgandayu malol kelib turganda, oʻzimizdan boshqani ustun qoʻyilganda ham quloq osib, itoat qilish, ishni oʻz ahlidan nizo qilmaslik, qaerda boʻlsa ham Alloh uchun malomatchining malomatidan qoʻrqmasdan haqni gapirish haqida bayʼat qildik“^[8].

Manbalar

↑ Lesch, Ann M. (March 22, 2001). "THE IMPASSE IN THE CIVIL WAR". Arab Studies Quarterly. Archived from the original on 9 November 2007. https://web.archive.org/web/20071109235847/http://www.encyclopedia.com/doc.aspx?id=1G1:77384488. Qaraldi: 14 December 2019. Bayʼat]]
↑ Al Khamlichi, Ahmed. "The relationship between religion and the state: the institution of 'Commandment of the Faithful' in Morocco". Contemporary Arab Affairs 7 (1): 54–81. doi:10.1080/17550912.2013.869991. https://online.ucpress.edu/caa/article-abstract/7/1/54/26014/The-relationship-between-religion-and-the-state. Qaraldi: February 1, 2023. Bayʼat]]
↑ „Hizb ut Tahrir“. www.hizb-ut-tahrir.org.
↑ Shīrāzī. „The Covenant in the Qurʼân: The Key to Unity of the Verses Contained in Qurʼanic Surahs“. Office for Diffusion of Islamic Culture (1977-yil 9-mart).
↑ Bravmann, Meïr Max. The Spiritual Background of Early Islam: Studies in Ancient Arab Concepts. BRILL, March 9, 2009. ISBN 978-9004172005.
↑ Desker, Barry. Perspectives on the Security of Singapore: The First 50 Years, 2015 — 243-bet.
↑ „Fath surasi 18-oyat“ (2023-yil 6-aprel). Qaraldi: 2023-yil 6-aprel.
↑ „Bay'at“ (2023-yil 6-aprel). Qaraldi: 2023-yil 6-aprel.

[1] Lesch, Ann M. (March 22, 2001). "THE IMPASSE IN THE CIVIL WAR". Arab Studies Quarterly. Archived from the original on 9 November 2007. https://web.archive.org/web/20071109235847/http://www.encyclopedia.com/doc.aspx?id=1G1:77384488. Qaraldi: 14 December 2019. Bayʼat]]

[2] Al Khamlichi, Ahmed. "The relationship between religion and the state: the institution of 'Commandment of the Faithful' in Morocco". Contemporary Arab Affairs 7 (1): 54–81. doi:10.1080/17550912.2013.869991. https://online.ucpress.edu/caa/article-abstract/7/1/54/26014/The-relationship-between-religion-and-the-state. Qaraldi: February 1, 2023. Bayʼat]]

[3] „Hizb ut Tahrir“. www.hizb-ut-tahrir.org.

[4] Shīrāzī. „The Covenant in the Qurʼân: The Key to Unity of the Verses Contained in Qurʼanic Surahs“. Office for Diffusion of Islamic Culture (1977-yil 9-mart).

[5] Bravmann, Meïr Max. The Spiritual Background of Early Islam: Studies in Ancient Arab Concepts. BRILL, March 9, 2009. ISBN 978-9004172005.

[6] Desker, Barry. Perspectives on the Security of Singapore: The First 50 Years, 2015 — 243-bet.

[7] „Fath surasi 18-oyat“ (2023-yil 6-aprel). Qaraldi: 2023-yil 6-aprel.

[8] „Bay'at“ (2023-yil 6-aprel). Qaraldi: 2023-yil 6-aprel.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]