Buxoro inqilobi

Sanalar	1917—1925-yillar
Urush yeri	Turkiston
Natija	Buxoroning tugatilishi

Buxoro inqilobi
Sanalar	1917—1925-yillar
Urush yeri	Turkiston
Natija	Buxoroning tugatilishi
Kuchlar
BNSR ; (1920 dan) ; SSSR ; (1922 dan) BSSR ; (1924)	Buxoro Amirligi ; (1921 gacha) Bosmachilik ; (1920dan)

Buxoro inqilobi – 1920-yilda Buxoro amirligining tugatilishi, Buxoro Xalq Sovet Respublikasining (Buxoro Sotsialistik Sovet Respublikasi) tashkil topishiga, Qizil Armiyaning 1917—1925-yillardagi voqealarga aralashuvi, respublika hududi, aholining ommaviy qurolli qarshilik koʻrsatishi, bosmachilikning bostirilishi, 1924-yil 19-sentyabrda Buxoro Sotsialistik Sovet Respublikasining SSSR tarkibiga alohida ittifoq respublikasi sifatida qoʻshilishi, yangi tashkil etilgan davlatlarning tugatilishi, respublikani milliy chegaralash va 1924-yilda Oʻzbekiston SSR, Turkmaniston SSR va Tojikiston ASSR (1929-yildan Tojikiston SSR) tashkil topishi natijasida amalga oshgan.

1917-yilgi inqilob davrida Buxoro

Buxoro va Rossiya Muvaqqat hukumati

Rossiyada mustabid hokimiyatning agʻdarilishi Buxoro amirligining ijtimoiy hayotida keskin jonlanishni keltirib chiqardi. Buxoro muxolifatchilari amir tuzumini liberallashtirishda yangi Rossiyaning yordamiga umid bogʻladilar. Oʻz navbatida amir Sayyid Olimxon islohotni eʼlon qilgan manifest^[1] ni chiqaradi. Biroq Fayzulla Xoʻjayev Muvaqqat hukumatning rezidenti va uning yaqin doiralari avtokratiya davridan beri oʻzgarmaganligini, reaksion harakatlarda amirni katta qoʻllab-quvvatlaganliklarini taʼkidladi^[2]. 1917-yilda Kerenskiyning oʻzi Buxoroni Rossiyaga qoʻshish variantini koʻrib chiqqan boʻlsa ham^[1] Muvaqqat hukumat tomonidan Buxoro amirligining mustaqilligi tasdiqlandi.

Yosh buxoroliklar

Jadidchilikdan chiqqan, lekin oxir-oqibat siyosiy tus olgan „Yosh buxoroliklar“ harakati 1917-yil aprelida oʻzini eʼlon qildi. Amir tomonidan uzoq kutilgan islohotni eʼlon qilgan manifest eʼlon qilingandan soʻng, „Yosh buxoroliklar“ namoyishi^[1] tashkil etib, unda 5-7 minggacha kishi qatnashdi. Bunga javoban amir saroyi oldidagi maydonda 7-8 ming kishilik qarshi namoyish uyushtirilib, qoʻshinlar ham olib kelindi. Namoyishchilarning yetakchilari qon toʻkilishidan qoʻrqib, odamlarni uylariga ketishga koʻndirishdi. Xuddi shu kuni qatagʻon boshlandi. Namoyishda qatnashgan koʻplab jadidlar asirga olindi, baʼzilari qamish bilan jazolandi, boshqalari esa oʻsha paytdagi Yangi Buxoro boʻlgan Xoqonga qochib ketishdi. Biroq Muvaqqat hukumatning munosabatidan choʻchigan amir tez orada hibsga olinganlarni ozod qiladi.

Oʻng qanot taklifi bilan „Yosh buxoroliklar“ MK qayta tashkil etilmoqda. Buxorolik nufuzli millioner, jadidchilikni qoʻllab-quvvatlagan va Turkistonga koʻchib ketishga majbur boʻlgan Muhiddin Mansurov rais boʻladi. Yangi Markaziy Qoʻmitaning boshqa aʼzolari: Abdu Qodir Muhidddinov, Muhiddin Rafoat, Abdu Vohid Burxonov, Usmon Xoʻjaev, Orif Karimov, Mirza Isom Muhiddinov, Muso Saidjonov, Muxtor Saidjonov, Fayzulla Xoʻjaev va yana ikki nafari, keyinroq majlisda qatnashmaganligi sababli chiqarib yuborilgan. Ularning oʻrnini eski Markaziy Qoʻmita aʼzolari Fitrat va Ota Xoʻjayev egalladi. Fayzulla Xoʻjayevning fikricha, qayta tashkil etishning mazmun-mohiyati Muhiddin Mansurov va uning oʻgʻillarining Markaziy Qoʻmita tarkibiga kiritilishi edi.

Shundan soʻng amir bilan muvaffaqiyatsiz muzokaralar uyushtiriladi, ularga Markaziy Qoʻmitaning yangi saylangan raisi rahbarlik qiladi. Yosh buxoroliklar delegatsiyasi Yangi Buxoro ishchi va askar deputatlari kengashi aʼzolarining koʻmagi tufayligina muzokaralardan qaytishga muvaffaq boʻldi. Muzokaralarning muvaffaqiyatsizligi „Yosh buxoroliklar“ning yangi qayta tashkil etilishiga olib keladi, bunda tashabbus chap qanot tomonidan qoʻlga olinadi. Bu ijtimoiy tarkibning oʻzgarishi, quyi shahar qatlamlarining harakatga qoʻshilishi bilan ham bogʻliq.

Yangi markaziy qoʻmita harakatning birligini saqlashga muvofiq ish olib bordi. Yosh buxoriylarning oʻta chap qanoti Fitrat tomonidan ishlab chiqilgan dasturni ilgari surdi, ammo bu dasturda butun harakatning eng moʻtadil gʻoyalari mavjud edi. U, asosan, boshqaruv, moliya va taʼlim sohalarida islohotlarni ilgari surdi.

1918-yilda Qizil Armiyaning aralashuviga urinish

Amirlikning mustaqilligi Sovet hokimiyatining dekreti bilan tasdiqlangan. Bungacha Yosh buxoriyaliklar bolsheviklar qoʻllab-quvvatlashidan unumli foydalanmoqchi boʻlgan, biroq Turkiston SSR Xalq Komissarlari Soveti raisi Fayzulla Xoʻjaevning soʻzlariga koʻra, siyosiy sabablarga koʻra bundan bosh tortgan – hali ham zaif Sovet. Respublikaga yetilgan aksilinqilobiy Qoʻqon muxtoriyati tahdid soldi.

Ammo magʻlubiyatdan soʻng darhol Buxoro amirligiga barham berish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi. Ammo yosh buxoriyaliklarning qoʻzgʻolonga yomon tayyorgarligi, aholi oʻrtasida keng qoʻllab-quvvatlanmasligi, qator xatolarga yoʻl qoʻyilishi „mart voqealari“ning barbod boʻlishiga, qizil gvardiyachilar va yoshlarning chekinishiga olib keldi. Buxoroliklar, shuningdek, Eski Buxoro aholisining bir qismi ham chekindi.

Amirni agʻdarishga boʻlgan muvaffaqiyatsiz urinishdan soʻng Rossiya bilan Buxoro oʻrtasida tinchlik shartnomasi tuzildi va Buxoro mustaqilligi yana bir bor tasdiqlandi.

1920-yilda amirlikning tugatilishi

Turkistondagi bosmachilarga nisbatan amirning mavqei

Sovetlarning Buxoroga intervensiyasi barbod boʻlgach, RSFSR yana Buxoro mustaqilligini tasdiqladi. Biroq Sovet Turkistoni amirning qochgan muxoliflarining koʻpchiligi, keyinroq esa Buxoroning ikki asosiy inqilobiy kuchi – Kommunistik partiya va inqilobiy yosh buxoriyaliklar Turkbyurosi uchun boshpana boʻldi. Oʻz navbatida, Buxoro F. Xoʻjayev taʼbiri bilan aytganda „Markaziy Osiyodagi reaksiya markazi“ – oq gvardiyachilar bu yerga qochib ketishdi, dissidentlarga qarshi qatagʻonlar amalga oshirildi, amir oʻz armiyasini faol ravishda qayta tikladi.

Buxoro kommunistik partiyasining tashkil topishi

Alohida Buxoro Kommunistik partiyasini tuzish gʻoyasi Buxorodan kelgan muhojirlarning (baʼzilari RKP aʼzosi boʻlgan) Xoqon va Toshkentdagi yigʻilishlarida (1918-yil 17—19-aprel) koʻtarildi. 1918-yilning yozida A.Yoqubov boshchiligidagi bir guruh yosh buxoriyaliklar ham shunday qarorga kelganlar, deb hisoblashadi. 1918-yil 25-sentyabrda Toshkentda kommunistlar va Yoqubov guruhining yigʻilishi boʻlib oʻtdi. U BKP tashkil etilganligini eʼlon qildi va partiya Markaziy Qoʻmitasini sayladi (A. Yoqubov – rais; M. Qulmuhamedov, X. M. Mirmuxsinov, M. Parzulla, A. Yoʻldoshbekov). Biroq, boshqa tarixchilar tashkil topgan sanani 1919-yilning oxiri, III qurultoyda bir guruh yosh buxoroliklar uni Buxoro Kommunistik partiyasi deb qayta nomlashga qaror qilgan payt deb hisoblaydilar^[1]. 1918-yil 23-dekabrda BKP Markaziy Komiteti partiyaning Muvaqqat dasturini qabul qildi, unda Buxoro amiri hokimiyatini agʻdarib tashlash va sovetlar asosidagi demokratik respublika barpo etish vazifasi qoʻyildi. 1919-yil boshlariga kelib Xoqon, Samarqand, Kattaqoʻrgʻon, Kerki, Termiz va boshqalarda BKP boʻlimlari mavjud boʻldi. BKPning yashirin tashkilotlari Buxoro amirligi hududida ham (26 hujra, 300 dan ortiq partiya aʼzolari) mavjud edi. BKP Turkiston Kommunistik partiyasi tomonidan qoʻllab-quvvatlandi. 1920-yilga kelib, bu partiya RSFSR tomonidan doimiy qoʻllab-quvvatlanib, sezilarli darajada kuchaydi.

Dastlab 1920-yil yanvarida tuzilgan inqilobiy yosh buxoroliklar Turkbyurosi (rahbari F.Xoʻjayev) bilan BKP oʻrtasida keskin, baʼzan esa toʻgʻridan-toʻgʻri dushmanlik hukm surardi, bu koʻpincha Xoʻjayevning buxorolik kommunistlarga boʻlgan shaxsiy dushmanligi bilan bogʻliq edi. Ammo 16-19-avgust kunlari Charjuyda boʻlib oʻtgan BKP IV qurultoyida boʻlib oʻtgan munozaralar chogʻida ikki partiyaning taktikasi kelishib olindi, shuningdek, Turkbyurosining BKP bilan qoʻshilishini kechiktirish ham^[1].

Frunzening amir bilan muzokaralari

1920-yilning yozida Turkiston fronti bosh qoʻmondoni Frunze Buxoro amiri bilan muzokaralar olib borishga harakat qildi. Frunzening talablari amir uchun nomaqbul boʻlib, muzokaralar besamar yakun topadi. Qizil askar Buxoroga qarshi yurishga, amir esa uni mudofaa qilishga hozirlik koʻra boshladi.

Buxoroga hujum va hujumga tayyorgarlik

Charjuy qurultoyidan soʻng kommunistlar ham, „Yosh buxoroliklar“ ham qurolli qoʻzgʻolonga faol tayyorgarlik koʻrdilar. Inqilobchilarning fikricha, dehqonlar amir hokimiyatining eng katta zulmini boshidan kechirgan qoʻzgʻolon boshlanishi uchun Charjuy va uning atrofi ham tanlangan.

Inqilobning boshlanishi 1920-yil 27-avgustdagi qoʻzgʻolon^[1] tomonidan qoʻyildi. 1-sentyabr kuni Eski Charjuy jangsiz olindi. 2-sentyabrda isyonchilarning chaqirigʻi bilan Qizil Armiya boʻlinmalari yetib kelishdi. Baland va qudratli devorlari va muhim garnizoniga ega boʻlgan Koʻhna Buxoro 26 soatlik jangdan soʻng^[1] olindi. Amir Ark qal’asiga hujum paytida Qizil Armiya boʻlinmalari bir necha kun davomida dala artilleriyasidan 4 metr qalinlikdagi gʻisht devorlarni ommaviy ravishda oʻqqa tutdi, ammo muvaffaqiyatga erisha olmadi. Samolyotlar chaqirildi, keyin yuqoridan saroyga oʻt qoʻyish mumkin edi, bu uning taslim boʻlishiga olib keldi.

BXSR ning shakllanishi

Buxoro Qizil Armiya va buxorolik inqilobchilar otryadlari tomonidan bosib olingach, hokimiyat tepasiga Buxoro Kommunistik partiyasi va unga kirgan Yosh buxoroliklar keldi. Bir necha oydan keyin Buxoro xalqlari vakillari qurultoyida Buxoro Xalq Sovet Respublikasi (BXSR)^[1] tuzildi.

Shu bilan bir qatorda inqilobiy Buxoroga qarshi chiqqan bosmachilar ham tashkil etildi. Mamlakat fuqarolar urushi davrida edi.

Amirni taʼqib qilish

Qizil Armiya rahbariyati Enver poshoning kuch-qudratini past baholadi va rus qoʻshinlarini Sharqiy Buxorodan olib chiqib ketishga, ularning oʻrniga Buxoro qoʻshinlariga tayyorgarlik koʻrishga kirishdi. 1921-yil kuzida ButunBuxoro Markaziy saylov komissiyasi raisi Abdulqodir Muxiddinovni Sharqiy Buxoroga yubordi. Usmonxoʻja rus qoʻshinlarini olib chiqishni tezlashtirishni talab qila boshladi va Dushanbeda RSFSR vakillari bilan nizo kelib chiqdi. 1921-yil dekabrda Usmonxoʻja Dushanbe garnizoni qoʻmondonligi va RSFSR konsulini hibsga oldi va Dushanbe garnizonining bir qismini qurolsizlantirdi. Qurolli toʻqnashuv paytida rus garnizoni hibsga olinganlarni ozod qilishga va radio orqali Boysundan rus boʻlinmalarini yordamga chaqirishga muvaffaq boʻldi. Usmonxoʻji otryadi janubga Bobotogʻ togʻlariga chekindi va u yerda Enver poshoning bosmachilar hujumiga uchradi. Buxoroliklarning bir qismi taslim boʻldi, ikkinchisi Dushanbega qaytdi. Poʻlatxoʻjayev va Ali-Rizo Afgʻonistonga qochib ketishdi. Natijada, Qizil Armiya qoʻmondonlari vaziyatni tushunmay, mintaqada barcha yordamni yoʻqotib, Sharqiy Buxoroda BXSR rahbarlarini hibsga oldilar.

1922-yil boshida Enver posho bosmachi otryadlarini birlashtira oldi va Afgʻoniston orqali qurol oldi. Unga Afgʻoniston va Fargʻonadan otryadlar yordamga keldi. 1921-yil dekabr oyining oxiriga kelib Enver posho Dushanbeni qamal qildi. Shahar garnizoni ikki oylik qamalga dosh berdi, ammo 1922-yilning fevralida Dushanbedan Boysungacha yorib oʻtishga muvaffaq boʻldi.

Yana qarang

Manbalar

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 ^1,6 ^1,7 „Фархад Касымов, Баходир Эргашев Бухарская революция“. 2017-yil 17-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 21-iyul.
↑ Fayzulla Xodjaev Istoriya revolyutsii v Buxare

Adabiyotlar

Hayit, Baymirza : Basmatchi. 1917-yildan 1934-yilgacha Jahrendagi milliy Kampf Turkistonliklar. Koln, Dreisam-Verlag (1993). ISBN 3-89452-373-5 ; ISBN 3-89607-080-0.
Fayzulla Xodjaev. Buxorodagi inqilob tarixi va Markaziy Osiyoning milliy chegaralanishi haqida
Fayzulla Xoʻjaev – Buxoro inqilob yoʻli
%7CK.Abdullaev: Oxirgi manga.^{[sayt ishlamaydi]} %7CK.Abdullaev: Said Olimxon va „Buxoro inqilobi“^{[sayt ishlamaydi]}
Kuzmin S. 20-asrning birinchi yarmida Ichki Osiyo mamlakatlarida monarxiyalarni tugatish mexanizmlari. // Sharqda din va jamiyat. 2018. Nashr. 2. S. 188-245

[Фархад_Касымов,_Баходир_Эргашев_Бухарская_революция-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 ^1,6 ^1,7 „Фархад Касымов, Баходир Эргашев Бухарская революция“. 2017-yil 17-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 21-iyul.

[Файзулла_Ходжаев_История_революции_в_Бухаре-2] Fayzulla Xodjaev Istoriya revolyutsii v Buxare

[1]

[2]