Chigʻatoy gurungi

„Chigʻatoy gurungi“ — Turkiston jadidlari tomonidan tashkil etilgan madaniymaʼrifiy va ilmiyadabiy tashkilot (1919—1921). Fitrat boshchiligida Toshkentda tuzilgan. Turkiston muxtoriyati hukumatining agʻdarilishi va Kolesov voqeasi (1918-yil fevral—mart)dan keyin asosan Toshkentda faoliyat koʻrsatayotgan jadidlar taktik maqsadlarni koʻzlab, sovet hokimiyati bilan yaqinlashishga majbur boʻldilar. Fitrat sovet hokimiyatidan siyosiy tashkilot tuzish uchun ruxsat ololmagach, madaniy qurilishga xizmat qiladigan millatparvar tashkilot tuzishga intilgan. Turkiston ASSR milliy ishlar xalq komissarligi tomonidan „siyosatga aralashmaslik sharti bilan“ „Chigʻatoy gurungi“ tuzilishiga rasmiy ruxsat berilgan. Ushbu tashkilot nomlanishi 13—14-asrlarda mavjud boʻlgan Chigʻatoy ulusi va 14—16-asrlarda eski oʻzbek tili maʼnosida qoʻllangan chigʻatoy tili kabi atamalar va istilohlar bilan bogʻliqdir. Fitrat tashkilotga nom tanlashda Turkiston hududida yashagan turkiy xalqlarga daxldor merosni oʻrganishga eʼtibor qaratgan.

„Chigʻatoy gurungi“ turkiy xalqlar madaniyati, sanʼati, adabiyoti, tarixi, til va imlosi kabi sohalarni jiddiy oʻrganishga kirishgan. „Gurung“ aʼzolari oʻzbek tilining sofligi uchun kurashish bilan bir qatorda yangi oʻzbek milliy madaniyatini barpo etishga intilganlar. Oʻsha davrda mavjud boʻlgan „Temur“, „Turon“, „Turon toʻdasi“, „Turk kuchi“, „Izchi“ kabi toʻdalar va uyushmalarga nisbatan „Chigʻatoy gurungi“ samarali faoliyat koʻrsatgan. „Chigʻatoy gurungi“ nizomida yozilishicha, u bir nechta shuʼbalardan iborat boʻlgan. Bu shuʼbalar „Til va imlo toʻdasi“, „Adabiyot toʻdasi“, „Sanʼat va teatr toʻdasi“ va boshqa deb nomlangan. „Til va imlo toʻdasi“ga dastlab Choʻlpon, soʻngra Elbek rahbarlik qilgan. Fitratning „Tilimiz“ (1919) maqolasida ushbu toʻdaning dasturiy yoʻnalishi belgilab berilgan boʻlib, Ashurali Zohiriy, Elbek, Shorasul Zunnun, Shokirjon Rahimiy, Qayum Ramazon, Gʻozi Olim Yunusov kabi olimlarning tilshunoslikka oid ishlari ushbu dasturga binoan bajarilgan. „Gurungchilar“ tomonidan 1919-yilda arab alifbosini isloh qilgan hodda yangi alifbo yaratilgan. Til va imlo qurultoyi (1921-yil yanvar) bevosita „Chigʻatoy gurungi“ tashkilotchiligida oʻtgan.

„Chigʻatoy gurungi“ tarix sohasidagi ishni manbashunoslikdan boshlagan. Turkiston oʻlka Musulmonlar byurosi 1919-yilda Fitrat, Nazir Toʻraqulov va Laziz Azizzodadan iborat hayʼat tuzib, tarixiy merosni oʻrganish zarurligiga eʼtiborni qaratgan edi. Ularning Buxoro, Samarqand va Fargʻona vodiysiga qilgan ilmiy safarlari natijasida koʻplab tarixiy asarlarning qoʻlyozmalari topildi va Toshkentga olib kelindi.

„Chigʻatoy gurungi“ adabiyot va sanʼat sohasida muhim ishlarni amalga oshirgan. Fitrat, Choʻlpon, Botu, Elbek qalamiga mansub „Oʻzbek yosh shoirlari“ (1922) toʻplami, Fitratning „Temur sagʻanasi“, „Oʻgʻuzxon“, „Abo Muslim“ va „Qon“ singari dramatik asarlari bunga misoldir.

„Chigʻatoy gurungi“ aʼzolari oʻz gʻoyalarini „Yangi Sharq“, „Uchqun“ gaz. va „Tong“ jurnali orqali ifodalashgan. Tashkilotning „Chigʻatoy gurungi“ nomli maxsus jur.ining 1soni chop qilingach, jurnal takiqlangan. 1921-yil boshlarida „Chigʻatoy gurungi“ tashkiloti faoliyati Turkiston ASSR Maorif xalq komissarligi tomonidan toʻxtatilgan.