Dinmuhammad Sulton
| Dinmuhammad Sulton | |
|---|---|
chigʻatoycha: دين محمد سلطان | |
 | |
|
Mansab davri 1567 – 1573 | |
| Monarx | Abdullaxon II |
| Oʻtmishdoshi | Pirmuhammadxon |
| Vorisi | Abdulmoʻminxon |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi | Buxoro xonligi |
| Vafoti | Buxoro xonligi, Chorjo‘y |
| Otasi | Pirmuhammadxon |
| Dini | Islom, Sunniylik |
Dinmuhammad Sulton (chigʻatoycha: دين محمد سلطان) Shayboniylar sulolasi aʼzosi, 1567-1573 yillarda Balx xonligida hukmronlik qilgan.
Siyosiy va harbiy faoliyat
[tahrir | manbasini tahrirlash]Dinmuhammad Sulton Shayboniy Pirmuhammadxonning oʻgʻli boʻlib, Oʻzbek xonligi asoschisi Abulxayrxonning avlodidan boʻlgan[1][2][3][4].
Siyosiy va harbiy faoliyat
[tahrir | manbasini tahrirlash]1561-yilda Dinmuhammad Sulton amir Hudaydod bilan birgalikda Shibirgʻonda otasiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardi[5]. Buning sabablaridan biri, Hofiz Tanish Buxoriyning fikricha, Pirmuhammadxonning Buxoroni Abdullaxon IIdan Balxga almashtirib olish istagi edi. 1561-yil bahorida Shibirgʻonda ular oʻrtasida bu masala boʻyicha muzokaralar boshlandi. Abdullaxon II Balxni oʻzi zabt etishni orzu qilgan Eron bilan yonma-yon joylashganini eslab, amakisining taklifiga rozi boʻladi. Tomonlar tegishli hujjatni imzoladilar. Biroq, almashinuv amalga oshmadi[5][1].
Balx xonligi xoni
[tahrir | manbasini tahrirlash]Dinmuhammad sulton (1567-1573) otasi vafotidan keyin Balx taxtiga oʻtirdi va xonlikni olti yilga yaqin boshqardi. Bunda unga Hisor sultonlari va oʻsha paytda Abdullaxon II bilan adovatda boʻlgan Oʻzbekxonlar yordam koʻrsatdilar. Ayni vaqtda Dinmuhammad sulton Abdullaxon II oʻz raqiblari yoki qizilboshlarga qarshi harbiy yurishlar uyushtirganda, Buxoro hukumatiga boʻysunishini soʻz bilan ifodalab, unga arzimas harbiy kuchlar joʻnatib turdi[5] .
Marv viloyatining Abdullaxon II dan himoyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kamoliddin Behzod, 16-asr
1567-yilning kuzida Abdullaxon II Marvga yo‘l oldi, u yerda jiyani Poyanda Muhammad Sulton hokimi edi. Shahar qamal qilindi, qonli janglar bir necha kun davom etdi. Ammo, bir paytlar moʻgʻullar tomonidan vayron qilingan va 1407-yilda temuriy Shohruh[5] tomonidan tiklangan Murgʻob daryosidagi toʻgʻon xon buyrugʻi bilan buzib tashlanganidan keyin ham Buxoro qoʻshinlari marvni egallab ololmadilar.
Andxoʻy va Shibirgʻonning vaqtinchalik yoʻqotilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1570-yilda Abdullaxon II Andxoʻy va Shibirgʻon yurishiga otlandi[5]. Andxoʻyda Shohmuhammad sulton va uning otaligʻi Jondavlatbiy nayman yurishga qarshilik koʻrsatadilar. Biroq ular dushmanning ustun qoʻshinlariga qarshilik koʻrsata olmadilar va zodagonlar bilan kelishib, qalʼani Oʻzbekxonga topshirdilar. Abdullahoxon II shaharga kirmadi va Shibirgʻonga yurishga majbur boʻldi. O‘zbek sultoni esa u bilan munosabatlarni butunlay buzishni istamay, o‘z odamini Andxoʻyda qoldirib Abdullaxon II bilan Xo‘ja Dukkan qishlog‘ida uchrashadi. Abdullaxon II uni sovuqqonlik bilan kutib oldi. O‘zbek sulton o‘z hayotidan qo‘rqib tunda Balx tomon harakatlanib, Din Muhammad sulton bilan birlashadi. Shibirgʻon Abdullaxon II ga qarshiliksiz taslim boʻldi[5] .
Termizning mudofaasi va magʻlubiyati
[tahrir | manbasini tahrirlash]1572-yilning may-iyun oylarida Abdullaxon II yana Amudaryo boʻylariga yoʻl oladi, bu safar Termizni egallashga harakat qiladi. Hofiz Tanish Buxoriyning xabar berishicha, xon 1571-yilning yanvarida Andxoʻy va Shibirg‘ondan qaytgach, darhol yurishga puxta tayyorgarlik ko‘ra boshlagan. Biroq Termizni tezda egallab olishning iloji boʻlmadi. Mustahkam devorlar birinchi hujumga bardosh berdi, buxoro qoʻshinlari uzoq vaqt qal’ani qamal qilishga majbur boʻldilar. Qal’ani uch tomondan qamal qilish mumkin edi, janub tomonida esa devorlar ostidan Amudaryo oqib oʻtar, bu uning himoyachilariga katta foyda keltirdi. Qamal davomida ular janubiy darvoza orqali daryoning chap qirg‘og‘i bilan aloqada bo‘lib, u yerdan zarur yordam qurol-yarog‘ va eng muhimi oziq-ovqat[5] olib turdilar.
Daryoning chap qirg‘og‘ida buxoro soqchilari tomonidan qo‘lga olingan mahbusning aytishicha, Dinmuhammad Sulton va O‘zbekxon Balx xonligiga bo‘ysunuvchi Balx, Andxoʻy, Shibirg‘on, Gʻarchiston va boshqa tumanlardan qo‘shin yigʻganlari maʼlum boʻldi. Dinmuhammad Sulton va O‘zbekxon daryoning chap qirg‘og‘idagi ko‘prigini egallab olgan, so‘ng o‘ng qirg‘oqqa o‘tib, Termizni qamal qilgan buxorolik qo‘shinlarga katta xavf tug‘dirgan buxoro bo‘linmalarini osongina ortga qaytarishlari mumkin edi. Shuning uchun shoshilinch yigʻilgan harbiy kengash Amudaryoning narigi tomoniga qo‘shin jo‘natib, yaqinlashib kelayotgan xavfning oldini olishga qaror qildi. Qoʻshin Ayvaj oʻtish joylarini Kalif orqali Termizdan pastroqdan oʻtishi kerak edi, bu esa buxorolik qoʻshinlarga dushmanga nafaqat ikki tomondan hujum qilish, balki Balx, Andxoʻy va Shibirgʻonga jiddiy xavf tugʻdirish imkoniyatini ham berdi. Bu rejaga koʻra, Shayboniylarning Ibodulla Sulton, Hoshim Sulton, Faqir Sulton, Muhammad Qosim Sulton va amir Ali Mardon Bahodir polklari Ayvajdan kemalar bilan oʻtib ketishdi. Abdullaxon II oʻzi Termizni qamal qilgan boʻlinmalar bilan birga qoldi[5].
Ishlab chiqilgan reja juda samarali ekanligini isbotladi. Buxoriylarning Amudaryoning chap qirg‘og‘ida to‘satdan paydo bo‘lishi haqidagi xabar Balx, Andxoʻy va Shibirg‘onning barcha hududlariga tez tarqalib, sarosimaga sabab bo‘ldi. O‘zbek xoni Shibirg‘ondan uzilib qolishdan qo‘rqib, daryo hududiga bostirib kirdi va mag‘lub bo‘lib, o‘z polki bilan qarorgohni tark etadi.[5]
Bu orada Termiz qamali davom etdi. Tosh va otashchilar bilan qurollangan buxorolik „to‘pchilar“ shahar istehkomlarini o‘qqa tutishni kuchaytirib, katta zarar yetkazdi[5].
Toxariston shaharlarini yoʻqotish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Din Muhammad Sulton hukmronligining soʻnggi yillarida Toxaristonning Qunduz, Bagʻlon, Talqon va Badaxshon temuriylar Sulaymonshoh va uning nabirasi Xusrav Mirzo[5] tomonidan bosib olindi.
Termiz yoʻqotilganidan keyin Balx va Buxoro oʻrtasidagi tinchlik qisqa umr koʻrdi. Koʻp oʻtmay, uni Abdullaxon IIning oʻzi buzdi va 1572-yil noyabrda yana Balxga qarshi chiqdi. U dastlab Oʻzbekxonni yakkalab qoʻyishga qaror qiladi va shuning uchun ham Buxoro qoʻshini Amudaryodan oʻtgandan keyin elchilarini Shibirgʻonga uning huzuriga yuboradi. Ammo o‘zbek sultoni Abdullaxon II ning tinchlik va ittifoqchilik haqidagi taklifini rad etibgina qolmay, uning elchilarini ham qamoqqa tashladi. Abdullaxon II yurishni biroz kechiktirdi va noyabr oyi davomida Buxoro qoʻshini daryo boʻyida tutib turdi. Yurish 1572-yil dekabrda qayta boshlandi. Oradan bir hafta oʻtib Buxoro qoʻshini Balx yaqinida joylashgan Yakka chinor qoʻriqxonasiga yetib keldi[5].
Balx uchun shiddatli qamal janglari oʻn oy davom etdi. Birinchi oyda Buxoro qoʻshinlari suv toʻsiqlari, sopol qoʻrgʻonni yengib oʻtib, Balxning tashqi qismini egalladilar. Dinmuhammad Sulton shaharning ichki qismidan panoh topdi[5] .
1573-yil fevral oyida Abdullaxon yangi qoʻshimcha kuchlarni oldi. Shahrisabzdan Ibodulla Sulton va Doʻstim Sulton boshchiligidagi Miyonqol bilan oʻz vaqtida yangi kuchlar yetib keldi. „Abdullanoma“ muallifi yozishicha, Xorazm hukmdori Hoji Muhammadxon ham o‘zining to‘ng‘ich o‘g‘li Suyunch Muhammad Sulton boshchiligidagi askar yuborgan. Buxoro qoʻshinlari yangi kuchlar bilan Balx ustiga yurish boshladi. Gʻalaba yaqin edi, ammo quyidagi holatlar bunga xalaqit berdi. Hujum boshlanishidan oldin Faqir Sulton o‘z polki bilan Buxoro lageridan qochib, Dinmuhammad Sulton bilan birlashadi. Bundan tashqari, temuriy Sulaymonshoh, Hoshim Sulton bilan birga Din Muhammad Sultonning chaqirigʻiga javob berib, Balx viloyatiga kirib, Xulmada qarorgoh quradi[5].
Balx shahri uchun kurashlar butun yoz davomida davom etdi. Shaharda ocharchilik va epidemiyalar boshlandi. Qamal paytida shahar aholisining 70 ming nafari halok boʻldi. Bunday sharoitda Dinmuhammad sulton va Balxning yuqori martabali kishilari taslim bo‘lishga qaror qilib, Balxdagi oliy maʼnaviyat hokimiyati Xoja Muhammad Tohirga vositachilik qilish uchun murojaat qiladilar. U Abdullaxon II qarorgohiga borib, Abdullaxon IIni Dinmuhammad Sultonning qilmishlarini kechirishga koʻndirdi. Sulh tuzilib, unga koʻra Dinmuhammad Sulton shaharni Abdullaxon II ga topshiradi, xon unga hayot baxsh etib, u va ukalariga Movrounnahrda iqto berdi. Ertasi kuni Dinmuhammad-sulton, Podshoh Muhammad sulton, Shohmuhammad sulton oilalari va xazinalari bilan gʻolibning qarorgohiga kelishdi. Bir necha kun davomida hibsga olish va talonchiliklar davom etdi. Din Muhammad Sultonning eng kuchli tarafdorlari qatl qilindi, koʻplari Hisor, Badaxshon va Hindistonga qochib ketishdi[5].
Dinmuhammad Sultonning keyingi taqdiri ayanchli kechdi. U Shahrisabz viloyatini egallab oldi, lekin tez orada Bobo Sulton huzuriga qochib ketdi[5].
Oʻlim
[tahrir | manbasini tahrirlash]Dinmuhammad Sulton 1582-yilda Turkmanobodda qatl etilgan[5].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 НЭУ: Пирмуҳаммадхон & 2000—2005.
- ↑ „Потомки Ибрагима. Абу-л-Хайр“. Hrono.ru. 2019-yil 10-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 22-avgust.
- ↑ „Потомоки Шейбана“. Hrono.ru. 2019-yil 1-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 22-avgust.
- ↑ „Род Чингисхана (таблица I)“. Hrono.ru. 2019-yil 24-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 22-avgust.
- ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 5,14 5,15 5,16 Ахмедов 1982.