Fatixa Aitova
| Fatixa Aitova tatarcha: Фатиха Аитова | |
|---|---|
| Tavalludi |
Fatixa Abdulvaliyevna Yausheva (ruscha: Фатиха Абдулвалиевна Яушева) 1866-yil |
| Vafoti |
1942 (yoshi 75–76) Qozon Sovet Ittifoqi |
| Fuqaroligi | Rossiya Sotsialistik Federativ Sovet Respublikasi |
| Millati | Tatar |
| Otasi | Abdulvali Yaushev |
Fatixa Abdulvaliyevna Aitova (rus: Фатиха Абдулвалиевна Аитова; tatar: Фатиха Габделвәли кызы Аитова (Яушева); 1866-1942) — tatar filantropi va oʻqituvchisi, Qozondagi birinchi ayollar gimnaziyasining asoschisi.
Tarjimai holi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Aitova 1866-yilda Troitskda Abdulvali Yaushev ismli badavlat savdogarning qizi boʻlib tugʻilgan. Yaushevlar oilasi musulmon jadidlari islohotchilik harakatidagi oʻz mavqei bilan tanilgan va „yangi usul“ („novometodnyx“) musulmon maktablarining ochilishiga faol homiylik qilgan[1].
1887-yilda Aitova Qozondagi badavlat Aitovlar oilasidan boʻlgan tadbirkor, siyosat va jamoat arbobi Sulaymon Muxammetzyanovich Aitovga maktab qurilishida yordam berish sharti bilan turmushga chiqqan. Aitova uning beshinchi xotini boʻlgan va er-xotin besh farzandni dunyoga keltirgan[2].
1897-yilda Aitova butunlay oʻz mablagʻlari hisobidan Qozondagi kambagʻal oilalarning qizlari uchun boshlangʻich maktab tashkil qiladi. Maktabda qizlarga tikuvchilik, kashtachilik va trikotaj ishlari o‘rgatilgan, bu esa keyinchalik qizlarga shaxsiy daromadlarini topish imkonini bergan. Maktab 1899-yilda kengaytirilgan va toʻrtta sinfni oʻqitishga muvaffaq boʻlgan, lekin uch yildan keyin maktab yopilgan.
1906-yilda otasi vafotidan keyin Aitovaga katta meros qoladi. U ushbu merosining katta qismini 1909-yil 27-avgustda ochilgan yangi ayollar maktabini yaratishga sarflaydi. Bu tatar qizlari uchun moʻljallangan boʻlib, ularni rus oʻquv dasturiga muvofiq oʻqitadi. Maktab asosan Aitova mablagʻlari hisobidan qoʻllab-quvvatlangan va 1910-yilda Aitova Qozon shahar dumasi maktab komissiyasidan mablagʻ olgan. Maktab uchun maxsus qurilgan ikki qavatli bino yakunlanib, o‘quvchilarga oq-qora fartukli jigarrang ko‘ylak va pushti hoshiyali oq ro‘molning formasi kiydirilgan. 1913—1914-yillarda maktabda beshta sinf, 220 ga yaqin oʻquvchi va toʻqqiz nafar oʻqituvchi boʻlgan. Maktabda diniy fanlar, tatar tili va adabiyoti, arifmetika, geografiya, tarix, tabiatshunoslik, xattotlik, chizmachilik, hunarmandchilik va rus tili o‘qitilgan.
Aitova maktabni gimnaziyaga aylantirish uchun kurashadi — 1913 — 1914-yillarda Qozondagi davlat maktablari mudiri maktabni gimnaziyaga aylantirish toʻgʻrisidagi beshta soʻrovini rad etadi. Aitova yordam soʻrab Qozon shahar dumasi deputati Ivan Godnevga murojaat qiladi va Godnev orqali u xalq taʼlimi vaziri va xalq taʼlimi boʻlimi boshligʻi bilan uchrashib, ularga murojaat qiladi va maslahatlar oladi. U turmush oʻrtogʻi bilan uch yil davomida Yevropa boʻylab sayohat qilib, Praga, Vena va Berlinda gimnaziyalar qanday yuritilishi bilan tanishishadi. 1916-yil 4-martda Aitovaga tatar qizlari uchun xususiy gimnaziya ochishga ruxsat beriladi va maktab 1916-yil 29-oktyabrda rasman ochiladi.
Aitova nomidagi gimnaziyada dinshunoslik, Rossiya va jahon tarixi, Rossiya va jahon geografiyasi, matematika, algebra, fizika, tabiiy fanlar, anatomiya, fiziologiya, gigiyena, pedagogika, rus va tatar xattotligi, chizmachilik va tikuvchilik fanlari o‘qitilgan. Gimnaziyada tatar va rus tillari bilan bir qatorda arab, nemis, ingliz, fransuz va fors tillari ham o‘rgatilgan.
1917-yil 24-aprelda Aitova Qozon shahrida boʻlib oʻtgan birinchi Butunrossiya musulmon ayollar qurultoyida qatnashdi[3].
Oktyabr inqilobidan keyin gimnaziya va Aitovaning qolgan mulki Sovet hukumati tomonidan milliylashtirilib, uni pulsiz qoldirgan. O‘sha paytdagi Vazirlar Kengashi raisi Isxoq Rahmatullin hukumatga murojaat qilib, Aitovaga nafaqa ajratishni so‘ragan, biroq bu so‘rov rad etilgan[4]. Gimnaziya tatar o‘rta maktabiga aylantirildi.
Rossiya fuqarolar urushi davrida Aitova Omskga evakuatsiya qilingan, keyin esa Boku va Moskvaga koʻchib oʻtgan. 1941-yilda Qozonga qaytib, 1942-yilda o‘g‘li Yoqubning rafiqasi Maryam qo‘lida vafot etgan.
Ulugʻlanishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1993-yilda tashkil etilgan Qozon shahridagi 12-sonli tatar tilidagi ayollar gimnaziyasi Fatixa Aitova sharafiga nomlangan[5].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Хайретдинов, Д. З.. Ислам на Урале: энциклопедический словарь (ru), 2009 — 30-bet.
- ↑ „Татарские просветительницы. Часть II: Фатиха Аитова“ (ru). RFE/RL. Qaraldi: 2021-yil 25-avgust.
- ↑ „"Матери нации": основательница первой школы для девочек в Казани Фатиха Аитова“. islam-today.ru. Qaraldi: 2021-yil 25-avgust.
- ↑ „В 12-й женской гимназии Казани откроется музей Фатихи Аитовой“ (ru-RU). Татар-информ (Tatar-inform). Qaraldi: 2021-yil 25-avgust.
- ↑ „Историческая справка“. edu.tatar.ru. 2019-yil 7-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 25-avgust.