Fibromialgiya

Fibromialgiyada sezgi nuqtalarining joylashuvi

Fibromialgiya (inglizcha: fibromyalgia) fibra — „tola“, myo — „mushak“, algos — „ogʻriq“ degan maʼnolarni anglatadi. Surunkali xarakterga ega boʻlgan tayanch-harakat aʼzolarining diffuzli simmetrik ogʻrigʻidir.

Fibromialgiya bilan ogʻrigan bemorlar butun tanada surunkali, asosan simmetrik ogʻriqlardan aziyat chekishadi. Kamdan-kam holatlarda bemor depressiya (fibromiyalgiya oqibatlaridan biri), yomon uyqu, shuningdek, irritabiy ichak sindromi, surunkali charchoq sindromi, mushaklar tortilishi, ogʻriqqa sezuvchanlikning oshishi, shu jumladan, sovuqlik va tiqilish, bezovta oyoq sindromi va koʻpincha nafas yetishmovchiligi bilan shikoyat qilishlari mumkin.

Barcha mutaxassislar fibromialgiya tashxisini tan olmaydilar, chunki zamonaviy diagnostika usullari bilan tekshirilganda hech qanday yalligʻlanish jarayonlari va ichki organlarning shikastlanishi aniqlanmaydi va koʻp hollarda tashxisni istisno qilish metodi bilan aniqlab beradi.

Fibromialgiyai aholining 2-8 % da uchrayd.

Simptomlari

Fibromialgiyaning asosiy belgilari quyidagilardan iborat:

• butun tanada keng tarqalgan simmetrik ogʻriqlar (koʻp hollarda — mushaklarda, tendonlarda, boʻgʻimlarda);
• yomon uyqu (chuqur uyqu fazasining buzilishi), uygʻongandan keyin tiklanish hissi yoʻqligi;
• ertalabda toliqish;
• tez charchash;
• bosh ogʻrigʻida kuchlanish;
• shishish;
• tez-tez harorat oʻzgarishi;
• uyqusizlik hissi;
• konvulsiya va spazmlar;
• tez-tez kontsentratsiyaning buzilishi va xotira pasayishi, diqqatni jamlay olmaslik;
• Tez-tez depressiyaga tushish, ruhiy kasalliklar, kayfiyatning oʻzgarishi, past kayfiyat (ogʻriqning oqibati emas), lekin koʻpincha ular birga keladi yoki yoʻq.

Fibromialgiyaning boshqa belgilari orasida migren bosh ogʻrigʻ turi, bosh aylanishi, ogʻizda quruqlik va qizish, tirnash xissini beruvchi siydik pufagi (tez-tez, baʼzan ogʻriqli siydik chiqarish); ammo tekshiruvlarda ichak yoki siydik pufagida yalligʻlanish belgilarini koʻrsatmaydi.

Etiologiyasi va patogenezi

FM ning haqiqiy sabablari hozircha nomaʼlum.

Ilgari, FM yalligʻlanish yoki ruhiy kasallik deb hisoblangan, ammo zamonaviy diagnostika usullari FMda yalligʻlanish belgilari topilmaganligini va depressiya va stress FM sabablaridan koʻra ixtiyoriy natija ekanligini isbotlashga imkon berdi.

FM ning sababi chuqur uyqu fazasining buzilishi ekanligi haqida baʼzi dalillar mavjud, chunki chuqur uyqu fazasida gʻayritabiiy miya toʻlqinlari FM va somatotropin gormonining past darajasi (bu gormon gipofiz bezi tomonidan ishlab chiqariladi) bilan ogʻrigan bemorlarda chuqur uyqu bosqichida topilgan. Xuddi shunday belgilar sogʻlom odamlarda bir necha kun davomida uyqudan mahrum boʻlganda kuzatiladi (H. Moldofsky). Hamma tadqiqotchilar ham bu nazariyani qoʻllab-quvvatlamaydi, biroq Norvegiyada oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, uyqusizlik bilan ogʻrigan 45 yoshdan oshgan ayollarda uxlash bilan muammosi boʻlmagan oʻsha yoshdagi ayollarga qaraganda fibromialgiya xavfi besh baravar yuqori.

Shuningdek, butun dunyo boʻylab tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, fibromialgiya bilan ogʻrigan bemorlarning 80-90 foizi ayollardir.

Biroq, maʼlum boʻlgan barcha klinik simptomlarni koʻrib chiqsak, FM shunchaki mushak ogʻrigʻidan koʻra murakkab muammo ekanligi aniq. Morfologik, biokimyoviy va boshqa kasalliklarga asoslanmagan koʻplab klinik simptomlarning mavjudligi FM somatoform buzilishi deb tasdiqlashga imkon beradi. Somatoform buzilishlarda yuzaga keladigan alomatlar sezilmaydigan boʻladi, yaʼni odam ularning sezmaydi va ularning paydo boʻlishini nazorat qilmaydi.

FMni oʻrganishning zamonaviy bosqichida periferik va markaziy mexanizmlarni yagona nazariyaga birlashtirishga harakat qilinmoqda.

Amerikaning Integrated Tissue Dynamics (Intidyn) biofarmatsevtika kompaniyasi mutaxassislari Albany Medical College hamkasblari bilan birgalikda 2013-yilda oʻtkazilgan tadqiqotning soʻnggi maʼlumotlariga koʻra, fibromiyalgiya bilan ogʻrigan bemorlarning kaftlarida va oyoqlarida qonni termoregulyatsiya hamda qayta taqsimlash funktsiyalarini bajaradigan odatdagidan koʻra sezgir nerv uchlari joylashganligi maʼlum boʻldii.Ular arteriolo-venulyar anastomozlarda (AVA), termoregulyatsiya va qonni qayta taqsimlash funktsiyalarini bajaradigan mikrotomirlarda joylashgan.

AVA, termoregulyatsiyadan tashqari, barcha organlarning qon bilan taʼminlanishini tartibda ekanligi sababli, bemorlarda mushaklarning ogʻrigʻi, zaiflik va charchoqning kuchayishi bu tomirlarda aniqlangan patologik oʻzgarishlar bilan bogʻliq boʻlishi mumkin, buning natijasida mushaklarda normal qon aylanishi buziladi.

Bundan tashqari, normal qon taʼminoti buzilishi nafaqat mushaklarga, balki miyaga ham taʼsir qilishi mumkin, bu esa fibromiyalgiya bilan ogʻrigan bemorlarda yomon uyqu va kognitiv funktsiyasining pasayishi bilan izohlanadi.

Gipotezalar

FM holatining turli jihatlariga asoslangan bir nechta farazlar mavjud:

• Tomirlardagi patologik oʻzgarishlar.
• Genetik moyillik — FM tashxisi qoʻyilgan bir nechta oila aʼzolariga ega boʻlish tendentsiyasi mavjud.
• Stress FM rivojlanishining asosiy omillaridan biri boʻlishi mumkin, chunki u boshqa shunga oʻxshash kasalliklarning rivojlanishida muhim rol oʻynaydi, masalan, irritabiy ichak sindromi, surunkali charchoq sindromi, uyqusizlik va boshqalar.
• Serotonin almashinuvining kuchayishi — baʼzi bemorlar serotoninni qaytarib olish ingibitorlarning past dozalari bilan davolanishga javob berishadi.
• Oʻsish gormoni yetishmovchiligi — oʻsish gormoni yetishmovchiligi boʻlgan bemorlarda oʻsish gormonini almashtirish terapiyasi muvaffaqiyatli boʻldi. Ayni paytda nazariya hali yetarlicha tasdiqlanmagan.
• Psixologik omillar.
• Jismoniy travma baʼzi hollarda FM rivojlanishiga turtki boʻlib xizmat qiladi.
• Simob bilan zaharlanish — Baʼzi zamonaviy tadqiqotchilar fibromiyalgiyaga olib keladigan miya kasalliklari simobning bevosita toksik taʼsirining natijasi ekanligini aniqladilar.

Boshqa farazlar ham mavjud. Masalan, FM ichakdagi mavjud bakteriyalarga idyopatik immun javobdir. Ushbu farazni 2019-yil iyun oyida McGill universiteti Salomatlik Markazidan Amir Minerbi tasdiqlagan. Maqolaga havola.

Fibromialgiya diagnostikasi

FM diagnostikasi uchun maxsus testlar mavjud emas. Odatda glyukoza, qalqonsimon bez faolligi, antinuklear antikor (ANA) testi, revmatoid omil (RO), eritrotsitlar choʻkish tezligi, prolaktin va kaltsiy miqdori uchun qon testlari buyuriladi.

Revmatik kasalliklar va artrit bundan mustasno, shifokor bemorning tanasida juftlashgan nuqtalarning (tender / tetik nuqtalari) sezgirligini barcha salbiy (normal) testlar orqali tekshiradi.

Fibromialgiya tashxisida migrenni eslatib oʻtish juda muhimdir.

Fibromialgiya mezonlari

Majburiy mezonlar:

1. 3 yoki undan ortiq oy davomida keng tarqalgan ogʻriq va charchoqlik.
2. Boshqa kasalliklarning (revmatik, endokrin, onkologik va boshqalar).vaogʻriq chaqiruvchi omillarning yoʻqligi

Katta mezonlar:

1. tananing 18 ta nuqtasidan 12 tasida mahalliy sezuvchanlik 4 kg ogʻirlik palpatsiya paytida sezgirlikning buzilishi emas, balki ogʻriq paydo boʻlgani ijobiy javob hisoblanadi.

Kichik mezonlar:

1. Koʻp hollarda turli xil psixologik va funktsional buzilishlarga mos keladigan kasallikning anamnestik belgilari paydo boʻlishi mumkin.
2. Ertalabki qattiqlik va charchoq tufayli buzilgan uyqu.

Fibromiyalgiyaning kuchayishida boshlanuvchi insultdan ajratish mezonlari hali ishlab chiqilmagan. Taxminlarga koʻra, fibromiyalgiya insultni qoʻzgʻatishi mumkin.

Davolash

FM ni samarali davolashga kasallik simptomlari toʻgʻrisida bilimlarning yetishmasligi toʻsqinlik qiladi, shuning uchun zamonaviy tibbiyot simptomlar va oqibatlarni — ogʻriq, uyqu buzilishi, depressiya va boshqalarni izlanishga harakat qilinmoqda. FM terapiyasiga yondashuvlar individual boʻlishi kerak. Asosiy simptomlarni klinik baholash talab qilinadi: ogʻriq sindromining koʻrinishi, tetik nuqtalarining holati va boshqalar. Shunga asoslanib, bir nechta terapevtik yoʻnalishlar mavjud.

Dori-darmonlar bilan davolash asosan ogʻriqni yoʻqotish, mushaklarning spastisitesi, tez-tez asabiylashish, uyqu buzilishi va depressiya belgilarini (agar mavjud boʻlsa) kamaytirishda qoʻllaniladi

• Antidepressantlarning kichik dozalari bilan davolash — selektiv serotoninni qaytarib olish ingibitorlari — fluoksetin (Prozak), sertralin, paroksetin (mos ravishda 20-40; 50-200; ertalab 5-20 mg dozalarda); selektiv serotonin va norepinefrinni qaytarib olish ingibitorlari — duloksetin 60 mg x kuniga 2 marta, venlafaksin; trisiklik antidepressantlar (kuniga bir marta amitriptilin 10-25 mg yoki imipramin kuniga bir marta 10-25 mg).
• Antiepileptik preparatlar: Pregabalin (Lyrica) antidepressantlar kabi samarali. Davolash 13-14 hafta davom etgan ikkita yirik randomizatsiyalangan klinik tadqiqotlarda pregabalin monoterapiyasi kuniga 300, 450 va 600 mg dozalarda fibromiyalgiyada ogʻriqning intensivligini kamaytirishda samarali ekanligi koʻrsatildi. Tez taʼsir koʻrsatadi.
• Benzodiazepinlar: diazepam, klonazepam (barcha bemorlarga taʼsir koʻrsatmaydi)
• Benzodiazepini boʻlmagan uyqu dori: zopiklon (Imovan)
• Ogʻriq qoldiruvchi vositalar, shu jumladan steroid boʻlmagan yalligʻlanishga qarshi dori (NSAID) inʼektsiyalari yoki ogʻriqli joylarda qoʻllash uchun giyoh analgetiklari, paratsetamol va tramadol eng koʻp oʻrganilgan, bu dorilarning kombinatsiyasidan foydalanish mumkin.
• Botulinum toksinining kiritilishi fibromiyalgiyani davolashda samarali ekanligi koʻrsatilmagan.
• Isitish va yalligʻlanishga qarshi malham va gellardan foydalanish (kapsikum, fastum-gel, diklofenak -forte va boshqalar) fibromiyalgiyani davolashda kam samaradorlikni koʻrsatdi.
• Davolashga chidamli boʻlmagan hollarda dofamin retseptorlari agonistlari (pramipeksol), gormonal dorilar (progesteron, androsteron), fosforilaza faollashtiruvchilari, piratsetam, molik kislota preparatlari, antioksidantlar qoʻllaniladi.

Dori-darmonsiz davolash usullari

• Jismoniy mashqlar terapiyasi, shu jumladan aerobika (kasallikning zaif bosqichida koʻproq koʻrsatiladi), gipnoterapiya, manual terapiya, art terapiya, yorugʻlik terapiyasi, tosh terapiyasi, ovoz terapiyasi, tabiat terapiyasi shuningdek iliq suvda suzish barcha bemorlarga koʻrsatiladi.

Fibromialgiyani davolashning turli xil dori-darmonsiz usullarini maxsus oʻtkazilgan tajriba shuni koʻrsatdiki, ikkala usul sezilarli samaradorlikka ega — kognitiv xulq-atvor terapiyasi va jismoniy tarbiya terapiyasi. Ikkala davolash usulida 1 yil yoki undan koʻproq vaqt davomida davolangan fibromialgiya simptomlarining doimiy yaxshilanishi kuzatildi.

• yengil ogʻriqlar boʻlsa, fizioterapiya ;
• sayoz yengil massaj, chuqur massaj bilan simptomlarning yomonlashishi, ayniqsa ogʻriqlarda;
• balneoterapiya ;
• giperbarik kislorod terapiyasi.

Ushbu davolash usulini oʻrganish Isroilda bir nechta tibbiyot markazlarining yetakchi mutaxassislari ishtirokida oʻtkazildi. Tadqiqotda koʻrsatilgandek, fibromialgiya bilan ogʻrigan ayollar giperbarik kislorod terapiyasidan oʻtgandan soʻng, odatda qabul qilgan ogʻriq qoldiruvchi dori-darmonlarsiz ishlay olishdi va ularning isteʼmolini sezilarli darajada kamaytirdilar. Ushbu usul mualliflari fibromialgiyaga sabab boʻlgan asosiy omilni ham aniqlashga muvaffaq boʻlishgan deb hisoblashadi. Ehtimol, sindrom miyadagi ogʻriq signallarini qayta ishlash mexanizmi vayron boʻlganda paydo boʻladi. Tadqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki, kislorodli terapiya bemorlarning 70 foizida fibromiyalgiya belgilari bilan kurashishga yordam beradi.

• klassik direktiv gipnoz va oʻz-oʻzini gipnoz qilish, professional gipnozchi manual terapiya bilan birgalikda murakkab gipnozni taʼminlaydi;
• psixoterapiya, stressning oldini olish;
• autogenik taʼlim, ogʻriq bilan ishlash;
• yoga, meditatsiya ;
• kurortda davolanish, quyosh vannalari;
• uyqu rejimiga rioya qilish;
• stressli vaziyatlardan qochish;

Davolashning noanʼanaviy usullari

• kriyoterapiya (Yaponiya, Rossiya, Belarusiya, Estoniya va boshqa mamlakatlarda qoʻllaniladi; bu −150 ° C haroratda tanani qisqa muddatli (2-3 daqiqa) sovutish); hamma bemorlarga ham koʻrsatilmaydi;
• xom vegetarian dietasi ;
• gvayfenezin bilan davolash (The Guaifenesin Protocol) [1] — Ushbu davolash usuli tibbiyot hamjamiyatining aniq boʻlmagan munosabatlarini keltirib chiqaradi.

Ushbu usulga koʻra, fibromialgiyani davolash gvayfenezin kabi mashhur yoʻtal dori vositasidan foydalanishga asoslangan boʻlib, u bu holda 300 yoki 600 mg dozada uzoq muddatli taʼsirga ega tabletkalar shaklida mavjud. Shu bilan birga, bu usulni yaratuvchilar bemorlarga quyidagilardan foydalanishni qatʼiyan man qiladi:

— choy;

— mahsulotlar, vitamin komplekslari va oʻsimlik moylari va ekstraktlari (makkajoʻxori, guruch, joʻxori, bugʻdoy va soya bundan mustasno), mentol (masalan, „Spearmint“ saqichlari,), bioflavonoidlar (masalan, varikoz tomirlari uchun preparat „Detraleks“, qvertsetin (Quercetin), gesperidin (Hesperiden), rutin (Rutin) va Gingko Biloba;

— salitsilatlar, salitsil kislotasi (masalan, aspirin (Aspirin), anasin (Anacin), excedrin (Excedrin), disalcid (Disalcid), yuz uchun tozalovchi loson „Clean & Clear Deep Cleansing Lotion“ va boshqalarni oʻz ichiga olgan tibbiy va kosmetika mahsulotlari.) va kofur ;

— makkajoʻxori, guruch, joʻxori, bugʻdoy va soya bundan mustasno, opopanaks, har qanday oʻsimlik moylari, gellar va ekstraktlar (masalan, aloe) bilan kosmetika;

Oktisalatlarni (Octisalate), gomosalatlarni (Homosalate), meksoril (Mexoryl) va meradimatni (Meradimate) oʻz ichiga olgan quyoshdan himoyalovchi kremlar.

Ushbu davolash usuli mualliflari, shuningdek, gipoglikemiya bilan ogʻrigan odamlar fibromiyalgiyaga koʻproq moyil ekanligini taʼkidlaydilar.

• Baʼzi hollarda akupunktur, ogʻriqni yengillashtirish yoki kamaytirishga yordam beradi degan xabarlar mavjud.

Prognoz

FM surunkali kasallik boʻlib, oʻzgaruvchanlik xususiyatiga ega. FM belgilari bemorning butun hayoti davomida saqlanib qoladi, tashqi omillar taʼsirida oʻzgaradi, bundan oldin sodir boʻlgan doimiy statik-dinamik buzilishlar bundan mustasno (odatda keksalikda).

Bemorning hayoti davomida u yoki bu davolanish bilan FM paytida organlarning shikastlanishi sodir boʻlmagani sababli, bemorlarning muhim qismida kasallik koʻpincha vaqtinchalik ijobiy tendentsiyani koʻrsatadi. Ammo bemorlarning katta qismi umr boʻyi nogiron boʻlib qoladi.

Bemor bilan ishlash uni kasallik belgilariga faollik koʻrsatishga, ijobiy fikrlashga, quruq iliq iqlimga va stressning toʻliq yoʻqligiga jalb qilishdir.

Epidemiologiya

FM vakillari umumiy populyatsiyada 4 % yoki undan koʻpni tashkil qiladi. Ayollar va erkaklar nisbati 7-10:1 (statistik maʼlumotlar aniqlanmoqda). FM barcha etnik guruhlar va madaniyatlarda, har qanday yoshda uchraydi, lekin 25-30 yoshdan 45-50 yoshgacha boʻlgan davr ustunlik qiladi (statistik maʼlumotlarga aniqlik kiritilmoqda)

Bemorlarning 28 foizida FM bolalikdan rivojlanadi. Oʻgʻil bolalar va qizlar oʻrtasidagi nisbat taxminan 1: 1.

60-79 yoshdagi FM chastotasi taxminan 7 % ni tashkil qiladi (statistik maʼlumotlarga aniqlik kiritilmoqda), ogʻriq sindromining intensivligi va chastotasi erkaklarda ham, ayollarda ham yoshga qarab ortadi.

Tarixi

Mushak-skelet tizimining diffuzli ogʻrigʻi Gippokrat davridan beri oʻrganilgan.

FM ning klinik sindromi birinchi marta 150 yil oldin tasvirlangan.

1904-yilda V. Govers lumbago haqidagi maqolasida diffuz mushak ogʻrigʻi sindromini fibrozit deb ataydi, mushaklardagi yalligʻlanish oʻzgarishlarining rolini ogʻriq sababi sifatida taʼkidlaydi.

Kasallikning depressiya va stress bilan bogʻliqligini hisobga olgan holda, E. Boland 1947-yilda psixogen revmatizm kontseptsiyasini ilgari surdi, u hozir ham oʻz tarafdorlariga ega. 1950 va 1960-yillarda bir qator tadqiqotchilar FMni psixosomatik kasallik bilan bogʻlashdi.

Diffuz mushak-skelet tizimining ogʻriq sindromiga qiziqish 70-yillarning oʻrtalarida H. Smythe va X. Moldofskiyning bir qator nashrlaridan soʻng ortdi, bu yerda chuqur uyqu fazalarining qisqarishi mavjudligi va tender nuqtalarining alohida ahamiyati (ogʻriqli nuqtalar) qayd etilgan.) koʻrsatildi.

FM diagnostikasi mezonlari birinchi marta 1972-yilda taklif qilingan. H. Smythe va xarakterli ogʻriq nuqtalarining lokalizatsiyasiga asoslanib, bu sohada bilimlarni sezilarli darajada kengaytirdi. Ushbu mezonlar quyidagi parametrlarni oʻz ichiga oladi: 3 oydan ortiq keng tarqalgan ogʻriq sindromi; mahalliy ogʻriqli nuqtalar (12 dan 14 gacha), ertalab charchoq va mushaklarning kuchayishi bilan uyqu buzilishi; laboratoriya parametrlarida oʻzgarishlarning yoʻligi, antinuklear antikorlar, mushak fermentlarining yoʻqligi; normal rentgenografiya.

1981-yilda M. Yunus va A. Masi tomonidan taklif qilingan kasallikning diagnostik mezonlari nashr etilgandan soʻng, adabiyotda fibromialgiya atamasi mustahkam oʻrnatildi. Ushbu bosqichda tadqiqotchilar FMni asosiy va ikkilamchi qismga boʻlishdi. Birlamchi FM — kasallikning izolyatsiyalangan shakli boʻlib, u bilan birga keladigan omillar boʻlmaganda rivojlanadi, ikkilamchidan farqli oʻlaroq, kuchli ogʻriqlar bilan boshqa holatga qoʻshiladi. Ikkilamchi FM, qoida tariqasida, maʼlum bir tarix bilan koʻrsatiladi: jarohatlar, revmatik yoki revmatik boʻlmagan omillar mavjudligi. Shunga asoslanib, mualliflar birlamchi FM uchun majburiy, asosiy va qoʻshimcha mezonlarni aniqlashga harakat qilishdi.

A. Kerakli mezonlar: 3 oy yoki undan koʻproq vaqt davomida kamida 3 ta anatomik zonada umumiy ogʻriq, ogʻriq yoki qattiqlik; birlamchi FM ning boshqa sabablarining yoʻqligi (oʻzgarmagan laboratoriya koʻrsatkichlari va normal rentgenogrammalar).

B. Asosiy mezonlar: kamida 5 ta tender nuqtasi mavjudligi.

D. Qoʻshimcha mezonlar: simptomlarning jismoniy faoliyat bilan bogʻliqligi; ularning ob-havo omillari bilan aloqasi; bezovtalik va stress taʼsirida simptomlarning kuchayishi; umumiy charchoq; umumiy zaiflik; surunkali bosh ogʻrigʻi; irritabiy ichak sindromi; boʻgʻinlar va mushaklarning shishishi sub’ektiv sezgilar; ulardagi sub’ektiv hissizlik hissi.

FMga alohida qiziqish oxirgi 10-15 yil ichida FM ning klinik, biokimyoviy va neyrofiziologik xususiyatlarining ochilishi munosabati bilan yuzaga keldi.

Adabiyotlar

1. Arinova A. A., Bogdanov E. G., Zaitsev A. A. va boshqalar. Jurn nevrol va psixiatr 1994; 94:4:9-13.
2. SSSR Tibbiyot fanlari akademiyasining Valdman A. V. Vestn 1980; 9:11-16.
3. Ueyn A. M., Kolosova O. A., Yakovlev N. A., Karimov T. K. Bosh ogʻrigʻi (tasnifi, klinikasi, diagnostikasi, davolash). M 1994-yil.
4. Eroxin L. G. Yuzdagi ogʻriqlar. M 1973-yil.
5. Zborovskiy A. B., Babaeva A. R. Vestn RAMS 1996; 11:52-56.
6. Ivanichev G. A. Miyofasiyal gipertenziv sindromlarning klinikasi, diagnostikasi, rivojlanish mexanizmlari va davolash (mahalliy mushaklarning gipertonikligi): Dissertatsiya referatı. dis. Doktor med. Fanlar. Qozon 1985-yil.
7. Ivanichev G. A. Qoʻllanma tibbiyoti. M 1998; 111-119.
8. Kukushkin M. L., Reshetnyak V. K., Vorobeichik Ya. M. Anesteziol va reanimatsiya 1994; 4:36-41.
9. Modik O. G. Neyrogen ogʻriq sindromlari klinikasi va davolashning dolzarb masalalari: Sat. ilmiy ishlaydi. Saratov, 1989; 59-63.
10. Tabeeva G. R., Levin Ya. I., Korotkova S. B., Khanunov I. G. Zhurn nevrol va psixiatr 1998; 98:4:40-43.
11. Tuzlukov A. P., Skuba N. D., Gorbatovska N. S., Ivanichev A. S. Arxpat 1993-yil; 2:55:47-50.
12. Fedorova N. E. Ros asal jurnali 1996; 1:21-25. 13. Chichasova N. V. Terarch 1994-yil; 66:11:89-92.
13. Chichasova N. V., Igolkina E. V., Falomeev M. Yu. Terarch 1994; 66:5:59-61.
14. Chichasova N. V., Nasonov E. L., Igolkina E. V. Det revmatol 1996; 1:26-29.
15. Ahles TA, Xan SA, Yunus MB va boshqalar. Am J Psychiat 1991; 148: 1721-1726-yillar.
16. Moldofsky H., Scarisbrisk P., England H., Smythe H. M. Psychosom Med 1975; 37:341-351.
17. Moldofsky H., Scarisbrisk P. Psychosom Med 1976; 38:35-44.
18. Moldofsky H. Rheum Dis Clin North Am 1989; 15:91-103.
19. Travell JG, Simons DG Miyofassial ogʻriq va disfunktsiya: trigger piont qoʻllanmasi. Baltimor 1983-yil.
20. Vaeroy H., Abrahamsen A., Forre O. va boshqalar. Clin Rheumatol 1989; 8:245-250.
21. Welin M., Bragee B., Nyberg F. va boshqalar. J Muskul Pain 1995; 3:1:4.